ಠ_ಠ ... يتيم و يتيم نوازي در اسلام ... ಠ_ಠ

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

یتیم و یتیم نوازی در اسلام

يكي از موضوعات مهمي كه نه تنها اسلام، بلكه تمام ملل جهان با آن روبرو هستند واژه يتيم است.


وجود كودكان يتيم كه پدر يا والدين خود را در طفوليت از دست داده اند در هر جامعه ای اجتناب ناپذير است. اين كودكان در همه اديان الهي مورد توجه بوده و بر ضرورت تعهد نسبت به آنان و امنيت از تجاوز به حقوقشان و ترغيب در جلب دوستي و اظهار لطف به او تاكيد بسيار شده تا آنجا كه رعايت حال آنان از جمله بندهاي عهد نامه اي است كه خداوند از بني اسرائيل گرفته است : وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَ بَني‏ إِسْرائيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ ذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكين‏[1]


(و به ياد آوريد زماني را كه از بني اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و يتيمان و بينوايان نيكي كنيد).

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اين آية شريفه، احسان به چند گروه را از وظايف ضروري اهل ايمان و از مصاديق اعمال شايسته دانسته است كه يتيم‌نوازي از جمله آنان است؛ چرا كه بندهاي اين ميثاق، عام است و به بني‌اسرائيل اختصاص ندارد؛ بلكه از اصول حقيقي دين الهي است كه در همة شرايع مقدسه بوده است و تغيير نمي‌كند.



قرآن كريم با تعبيرات گيرا و گويا، مسئوليت مردم و دولت اسلامي را دربارة ايتام برشمرده است. اين كتاب مقدس و آسماني با برترين شيوه از ايتام تجليل و بر رسيدگي به امور مادي و معنوي، فردي و اجتماعي آنان تأكيد مي‌كند. همچنين كوتاهي در سرپرستي آنها را توبيخ كرده، سبب كيفر دنيوي و اخروي مي‌داند.



قرآن مجيد در آيات مختلف، نيكي و رسيدگي به امور مادي و معنوي افراد يتيم را پس از احسان به والدين و نزديكان قرار داده و اين نيكي را يكي از زمينه‌هاي سازندگي اخلاق و مبارزه با بخل، غرور و مفاسد اخلاقي معرفي كرده است.[2] همچنين پذيرايي از آنان را يك ارزش و معيار براي انسان تكامل يافته و نيكوكار معرفي كرده[3] و ضمن تأكيد بر حفظ مال يتيم[4] چگونگي تصرف و مصرف كردن اموال وي[5] را با رعايت قسط و عدل[6] متذكر شده است. اين كتاب الهي، جفا در حق يتيمان را از نشانه‌هاي تكذيب دين و قيامت اعلام كرده است.[7] همچنين از بدرفتاري با آنان به شدت نهي مي‌فرمايد[8] و غير از آنكه بر دقت در حفظ دارايي آنان سفارش كرده، از تبديل و مخلوط كردن اموالشان نهي مي‌فرمايد؛ حتي زمان سپردن اموالشان را به آنان مشخص مي‌سازد.[9] افزون بر آن در بيت‌المال و اموال مردم نيز حق و سهميه‌اي را براي ايتام نيازمند، مقرر، و دولت اسلامي را موظف كرده است تا نيازهاي آنان را برآورده سازد.[10]

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

با توجه به اهميت موضوع يتيم در شرع مقدس اسلام، در اين نوشتار سعي شده است تا اهم وظايف هر مسلمان در قبال كودكان يتيم بررسي شود.



يتيم از ديدگاه اسلام



در لغت عرب، يتيم به كسي گفته مي‌شود كه پدرش را از دست داده باشد و پس از بلوغ اين اسم از او برداشته شود.[11]

از ديدگاه شرع مقدس اسلام يتيم به اطفال نابالغي گفته مي‌شود كه پدر خويش را از دست داده باشند.[12] چنين كودكاني با از دست‌دادن ساية پرمهر پدر، احساس خلأ و كمبود فراوان مي‌كنند كه اين خلأ با محبت و دوستي قابل جبران است.

مادران مهربان و دلسوز، اين كمبود را تا حدودي جبران مي‌كنند؛ ولي اسلام، همگان را مكلف كرده است تا در صورت وجود مادر يا سرپرست، او را در قبال اين مهم ياري كنند و در غير اين صورت آنها را تحت حمايت خويش قرار دهند.

دين مبين اسلام، حقوقي را در قبال ايتام واجب كرده است كه شناخت آن حقوق، ما را در انجام وظايفمان كمك مي‌كند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

حقوق اجتماعي



دنيا دار مكافات است؛ از اينرو در نظر داشته باشيم كه اگر در حق يتيمان جامعه سهل‌انگاري كنيم، سرانجام بر ما نيز روزگاري خواهد رسيد كه فرزندانمان بي‌سرپرست و دور از مهر پدر و محبت مردمان خواهند ماند.



قرآن كريم در اين‌باره مي‌فرمايد: «وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِمْ»؛[13] «كساني كه اگر فرزندان ناتواني از خود به يادگار بگذارند از آيندة آنان مي‌ترسند، بايد (از ستم دربارة يتيمان مردم) بترسند.»
اين آيه اشاره مي‌كند كه آن‌گونه با يتيمان مردم رفتار كنيد كه دوست داريد با يتيمان شما در آينده رفتار كنند. حضرت علي‏علیه‏السلام مي‌فرمايد: «مَنْ رَعَى الْأَيْتَامَ رُعِيَ فِي بَنِيهِ؛[14] هر كس رعايت حال يتيمان كند، حال فرزندانش رعايت خواهد شد.» همچنين در مقابل مي‌فرمايد: «مَنْ ظَلَمَ يَتِيماً عَقَّ أَوْلَادَه؛[15] هر كس به يتيمي ظلم كند، قطع احسان از اولاد [و اطفال] خود كرده است ‍[و عاقبت به فرزندانش ظلم مي‌شود].»



از مكافات عمل غافل مشو
گندم از گندم برويد جو ز جو

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

آنچه مي‌توان از دستورهاي شرع مقدس دربارة ايتام برشمرد، عبارت است از:




1. سرپرستي يتيم



نخستين گام در اصلاح وضع بي‌سرپرستان، آغوشي است كه آنان را در برگيرد و سينه‌اي است كه با گرمي و حرارت محبت‌آميز خود به آنها احسان كند و خانه‌اي است كه با خوشي و نشاط در آن به سر برند.

در صورتي كه اين سه مورد فراهم شود، مي‌توان از كودك يتيم به طور احسن محافظت و از نظر مادي و معنوي از او حمايت كرد. قرآن مجيد از اين كار به لفظ «ايواء» (=پناه دادن) تعبير كرده است؛ زيرا كودكي كه پدر خود را از دست مي‌ دهد، همانند آن است كه بزرگ‌ ترين و يگانه پناهگاه خود را از دست داده است؛ از اينرو اولويت نخست براي يتيم، پناهگاهي است كه در آن احساس غربت نكند.


دنيا دار مكافات است؛ از اينرو در نظر داشته باشيم كه اگر در حق يتيمان جامعه سهل‌انگاري كنيم، سرانجام بر ما نيز روزگاري خواهد رسيد كه فرزندانمان بي‌سرپرست و دور از مهر پدر و محبت مردمان خواهند ماند

بدين سبب، قرآن كريم نخستين مرحلة احتياجات پيامبر عظيم الشأن ‏صلی‏ الله ‏علیه ‏وآله را در زماني كه طفل يتيمي بود يادآور مي‌شود و مي‌فرمايد: «أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوى»؛[16] «آيا تو را يتيم نيافت، پس پناهت داد.»


در اين آية شريفه، نخستين عنايت الهي به پيامبر اسلام‏ صلی ‏الله‏ علیه‏ وآله پناه دادن او در زمان يتيمي است و از اينرو پيامبر اسلام ‏صلی ‏الله ‏علیه ‏وآله مي‌فرمايد: «خَيْرُ بَيْتٍ فِي الْمُسْلِمِينَ بَيْتٌ فِيهِ يَتِيمٌ يُحْسَنُ إلَيْهِ وَ شَرُّ بَيْتٍ فِيهِ يَتِيمٌ يُسَاءُ إِلَيْهِ؛[17]بهترين خانه در ميان مسلمانان، خانه‌اي است كه در آن يتيمي باشد كه به او احسان شود و بدترين خانه، خانه‌اي است كه در آن با يتيم بد رفتاري شود.»


البته آنچه مهم و قابل تأمل است سفارش اسلام در پناه دادن به فرد بي‌ سرپرست در آغوش پرمهر خانواده است و مراكز و موسسات خيريه يا دولتي نمي‌ توانند آن محيط را فراهم كنند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

يتيم در آغوش خانواده




از مجموع روايات استفاده مي‌شود كه در مملكت اسلامي لازم است يتيمان، دوش به دوش ساير فرزندان در آغوش خانواده‌ها تربيت شوند و به قدري به آنان محبت شود كه تفاوتي بين خود و ساير فرزندان احساس نكنند.

رسول خدا‏صلی‏الله‏علیه‏وآله نيز كه پيام‌آور رحمت و رحمة للعالمين است و خود نيز طعم يتيمي را چشيده است، دربارة اين موضوع اكيداً توصيه كرده است. آن جناب مردم را به سرپرستي يتيمان سفارش مي‌كند و مي‌فرمايد: «مَنْ عَالَ يَتِيماً حَتَّى يَسْتَغْنِيَ أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِذَلِكَ الْجَنَّةَ كَمَا أَوْجَبَ لآِكِلِ مَالِ الْيَتِيمِ النّارَ؛[18] هر كس يتيمي را سرپرستي كند تا آنكه بي‌نياز شود، خداوند به سبب اين كار، بهشت را بر او واجب مي‌سازد؛ همچنان كه آتش دوزخ را بر‌ خورندة مال يتيم واجب ساخته است.»

البته اسلام در رتبة اول، بستگان نزديك را مسئول سرپرستي چنين كودكاني دانسته است و در صورت فقدان بستگان نزديك، جامعه و دولت اسلامي بايد اين مسئوليت را بر عهده بگيرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ثواب پناه دادن به يتيم


الف. سكونت در بهشت


ائمه معصوم‏علیهم‏السلام در احاديث متعددي، بهشت را براي كساني تضمين كرده‌اند كه يتيم را پناه دهند و در خانة خود از آنها پذيرايي كنند. امام باقر‏علیه‏السلام مي‌فرمايد: «أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ بَنَى اللَّهُ لَهُ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ مَنْ آوَى الْيَتِيمَ وَ رَحِمَ الضَّعِيفَ وَ أَشْفَقَ عَلَى وَالِدَيْهِ وَ أَنْفَقَ عَلَيْهِمَا وَ رَفَقَ بِمَمْلُوكِه؛[19] خداوند براي چهار گروه در بهشت، خانه‌اي بنا نهاده است؛ آنكه يتيمي را پناه دهد و كسي كه به ضعيف ترحم كند و شخصي كه با پدر و مادر مهربان باشد و آنكه با مملوك [و زيردستش] با ملاطفت و دوستي رفتار كند.»
از مجموع روايات استفاده مي‌شود كه در مملكت اسلامي لازم است يتيمان، دوش به دوش ساير فرزندان در آغوش خانواده‌ها تربيت شوند و به قدري به آنان محبت شود كه تفاوتي بين خود و ساير فرزندان احساس نكنند

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ب. برطرف شدن عذاب قبر



پيامبر اكرم‏صلی‏الله‏علیه‏وآله فرمود: «مَرَّ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ‏علیها‏السلام بِقَبْرٍ يُعَذَّبُ صَاحِبُهُ ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِنْ قَابِلٍ فَإِذَا هُوَ لَيْسَ يُعَذَّبُ فَقَالَ يَا رَبِّ مَرَرْتُ بِهَذَا الْقَبْرِ عَامَ أَوَّلَ وَ هُوَ يُعَذَّبُ وَ مَرَرْتُ بِهِ الْعَامَ وَ هُوَ لَيْسَ يُعَذَّبُ فَأَوْحَى اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَيْهِ يَا رُوحَ اللَّهِ قَدْ أَدْرَكَ لَهُ وَلَدٌ صَالِحٌ فَأَصْلَحَ طَرِيقاً وَ آوَى يَتِيماً فَغَفَرْتُ لَهُ بِمَا عَمِلَ ابْنُه؛[20] عيسي بن مريم‏علیه‏السلام از قبري مي‌گذشت كه صاحب آن را عذاب مي‌كردند. پس از يك سال، بار ديگر از آنجا گذشت و [متوجه شد كه] صاحب آن قبر، عذاب نمي‌شود. پس گفت: پروردگارا سال اول كه از اين قبر عبور كردم،‌ او در حال عذاب شدن بود و امسال كه عبور كردم، معذّب نيست. خداوند جليل به او وحي كرد كه اي روح خدا! او فرزند صالحي داشت كه ‍[وقتي به سن رشد رسيد،] راهي را اصلاح كرد و يتيمي را منزل داد، به سبب عمل فرزندش او را آمرزيدم.»

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

دار الايتام



نظر اسلام اين است كه يتيمان در محيط گرم خانواده‌ها پرورش يابند؛ چرا كه نام و محيط دارالايتام، عواطف آنها را جريحه‌دار و آنها را دچار نااميدي مي‌كند و البته اين امر با ساختن دارالايتام و حمايت از يتيمان بي‌سرپرست كه مأوي و مسكني ندارند منافات ندارد؛ بلكه از عبادات بزرگ اسلامي به شمار مي‌رود.


شاهد اين مطلب هم اين است كه در عصر رسول خدا‏صلی‏الله‏علیه‏وآله با اينكه حكومت اسلامي از نظر بنية مالي به حدي بود كه بتواند در برخي نقاط، مكاني براي تربيت بي‌سرپرستان ايجاد كند و مخارج آنان را از بيت‌المال بپردازد؛ اما براي پرورش روحي و جسمي آنها اصرار داشت تا يتيمان در محيط خانواده‌ها و در كنار كودكان آن خانواده‌ها تربيت شوند؛ چرا كه اسلام علاقه دارد تا مردان و زنان به جاي پدر و مادر از ايشان مراقبت كنند.


امروزه مؤسسات خيريه با برنامه‌هاي متعدد و متنوع توانسته‌اند بسياري از نيازها و حتي وسائل تفريح و تحصيل به موقع اين افراد را فراهم كنند و از نظر ظاهري (لباس، غذا و مسكن) نيز آنان را در شرايط خوبي رشد دهند؛ ولي به سبب محروم بودن اين كودكان از محبت و كانون گرم خانواده، نتايج نامطلوبي به بار مي‌آيد و بقول يكي از انديشمندان فرانسوي «افراد انساني را نمي‌توان چون ماشينهاي يك كارخانه يكسان و يك‌شكل ساخت. تربيت دسته‌جمعي افراد به دليل تفاوتهاي آنها به خوبي ممكن نيست و مدرسه نمي‌تواند جاي تربيت پدر و مادر را بگيرد.»[21]


الكسيس كارل در كتاب «انسان، موجود ناشناخته»، مي‌گويد: تعليم و تربيت كودك وقت دائمي را ايجاب مي‌كند كه جز به وسيله پدر و مادر تأمين نمي‌شود؛ زيرا فقط اينان مخصوصاً مادر، از آغاز، خصايص بدني و رواني و استعدادهاي كودك را كه پرورش آنها بايد با هدف تعليم و تربيت قرار گيرد، شناخته‌اند.»[22]


البته اين نكته، قابل ذكر است كه گاه دولت اسلامي با حفظ مسائل مربوطه، مصلحت را در پرورش كودكان يتيم در سازمانهاي خاص مي‌داند يا اينكه گاه شرايط اجتماعي افراد به گونه‌اي است كه نمي‌تواند يتيمان را به خانواده‌ها بسپارد و خود نظارت كند كه در اين صورت، ايتام را به مؤسسات مربوطه مي‌سپارد تا با حفظ حدود و ضوابط از آنها حمايت كنند.
نكتة ديگر، مدارس شبانه‌روزي يا پاره‌وقت است كه دولت و خيرين در سراسر كشور راه‌اندازي كرده‌اند و ضمن رسيدگي به وضع معيشتي و مالي، اسباب رشد و شكوفايي آنها را فراهم مي‌كنند. آنچه مهم به نظر مي‌رسد اين است كه اگر در اين مدارس فقط كودكان يتيم حضور داشته باشند، ممكن است حس حقارت، ياس، بدبيني و جريحه‌دار شدن عواطف را به دنبال داشته باشد.


به نظر نويسنده، راه حل اين مشكل، ايجاد مدارسي است كه بتواند همراه اين كودكان، اطفال ديگري را نيز پذيرا باشد، تا كودكان يتيم احساس نكنند كه چون پدر ندارند، بايد از ديگران جدا باشند؛ بلكه وجود اطفال غيريتيم، اين ذهنيت را از آنها دور ساخته، در نتيجه، افراد بي‌سرپرست آن محيط را مانند محيط خانواده دوست خواهند داشت و به نحو شايسته رشد خواهند كرد؛ مثلا اين مدارس مي‌توانند به دانش‌آموزاني كه توانايي مالي و امكانات لازم را براي ادامه تحصيل ندارند، خدمات ارائه كنند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

2. نيكي و اكرام


يكي ديگر از دستورهاي اسلام دربارة ايتام، احسان به آنهاست كه در آيات و روايات متعددي به آن سفارش شده است. قرآن در سورة مباركة فجر مي‌فرمايد: «كَلاَّ بَلْ لاَتُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ * وَلا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ»؛[23] «چنان نيست كه شما مي‌پنداريد. شما يتيمان را گرامي نمي‌داريد و يكديگر را بر اطعام مسكينان تشويق نمي‌كنيد.»
اين آية شريفه، مسئوليت انسان را در برابر دو گروه بر مي‌شمرد: مسئوليت در قبال مساكين كه فقط در اطعام و انفاق آنها خلاصه مي‌شود و مسئوليت در قبال ايتام كه ديگر سخن از اطعام نيست؛ بلكه نياز ايشان فراتر است و به اكرام و احسان نيازمندند؛ چرا كه دربارة يتيم، تنها، مسئلة گرسنگي مطرح نيست؛ بلكه از آن مهم‌تر جبران كمبودهاي عاطفي او است تا هيچ‌گاه احساس نكند كه به علت از دست دادن پدرش خوار و ذليل شده است. اين مسئله به قدري حائز اهميت است كه خداوند متعال، نيكي به افرد بي‌سرپرست را پس از نيكي به پدر و مادر و اقوام ذكر مي‌كند و مي‌فرمايد: «وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ»؛[24] «به پدر و مادر و خويشاوندان و يتيمان و مساكين نيكي كنيد.»
مولاي موحدان، علي‏علیه‏السلام به عنوان اسوه و راهبر مسلمانان، چنان با ايتام رفتار مي‌كند كه او را پدر يتيمان لقب داده‌اند. ابوالطفيل مي‌گويد: «روزي علي‏علیه‏السلام را ديدم كه يتيمان را به حضور خود خواست. سپس چنان به آنان تفقد و مهرباني مي‌كرد و به آنها عسل مي‌خوراند كه بعضي از اصحابش آرزو مي‌كردند اي كاش ما نيز يتيم بوديم!»[25]
رسول خدا‏صلی‏الله‏علیه‏وآله مي‌فرمايد: «کُنْ لِلْيَتِيمِ كَالْأَبِ الرَّحِيمِ وَ اعْلَمْ أَنَّكَ تَزْرَعُ كَذَلِكَ تَحْصُدُ؛[26] براي يتيم، چون پدر مهربان باش و بدان كه هر چه بكاري، همان را درو مي‌كني.»
علي بن ابي‌طالب‏علیه‏السلام مي‌فرمايد: «لَمَّا احْتُضِرَ رَسُولُ اللَّهِ‏صلی‏الله‏علیه‏و آله إِلَى أَنْ قَالَ فَكَانَ آخِرُ شَيْ‏ءٍ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ‏صلی‏الله‏علیه‏و آله يَقُولُ إِلَيْكَ إِلَيْكَ ذِي الْعَرْشِ لَا إِلَى الدُّنْيَا أُوصِيكُمْ بِالضَّعِيفَيْنِ خَيْراً الْيَتِيمِ وَ الْمَمْلُوكِ؛[27] هنگامي كه رسول خدا‏صلی‏الله‏علیه‏وآله در حالت احتضار بود آخرين چيزي كه از ايشان شنيدم اين بود كه مي‌فرمود: به سوي خدا و آخرت حركت كنيد، نه به سوي دنيا، شما را وصيت مي‌كنم به دو ضعيف، يتيم و زيردست نيكي كنيد.»