اعجاز روانشناختی قرآن در گستره اجتماع

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

یکی از انواع اعجاز‌ها ،اعجاز روانشناختی در گستره اجتماع می‌باشد که در معارف بشری همانند ندارد و این، نشانگر آن است که قرآن کریم، قرن‌ها قبل، معضلات روانی افراد و اجتماع را واکاوی نموده و انسان‌ها را به سوی سعادت سوق داده است.

چکیده

قرآن کریم، آخرین سروش آسمانی، نه فقط یک کتاب بلکه یک معجزه است. اعجاز قرآن دارای ابعاد متفاوتی می‌باشد که از آن جمله می‌توان به اعجاز بیانی، محتوایی و ... اشاره نمود.یکی از انواع اعجاز قرآن کریم که توجه اندیشمندان و روان‌شناسان را به خود جلب نموده است، اعجاز روان‌شناختی می‌باشد. اعجاز روانشناختی، به اعجازهای قرآن در زمینه روح و روان افراد و جامعه، اشاره دارد. از جمله مباحث مطرح شده در این مقاله بعد از مفهوم‌شناسی اعجاز و روان‌شناختی، می‌توان به اعجاز روانی ـ اعتقادی، اعجاز روانی ـ اخلاقی و اعجاز روانی ـ اقتصادی و نمونه‌هایی از آن‌ها در گستره جامعه، اشاره نمود.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مقدمه

اعجاز روانشناختی قرآن از ابعاد گوناگونی قابل کنکاش می‌باشد، چرا که حوزه روان افراد و جامعه، حوزه‌ای است بس وسیع و گسترده و قرآن کریم نیز به عنوان کتاب سعادت و هدایت ـ که از غنای والایی برخوردار است و رهنمودهای فراوانی را متذکر می‌شود ـ از این حوزه فروگذاری نکرده است. این نوع از اعجاز با وجود اهمیت و ضرورت آن، از منظر پژوهشگران مغفول مانده و اثر مستقلی در این باب نگاشته نشده است. این نوشتار بر آن است که جستاری در اعجاز روانشناختی در گستره جامعه داشته تا آغازی برای پژوهش‌های بعدی در این عرصه باشد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

الف) مفهوم شناسی

1ـ اعجاز

این واژه از ریشه «عجز» است. واژه‌شناسان، معانی و استعمالات متعددی برای آن شمرده‌اند که از آن جمله است: تأخر از چیزی، ضعف،‌ از دست رفتن،‌ یافتن ضعف در دیگری و ایجاد ضعف در دیگری می‌باشد. (راغب‌ اصفهانی، المفردات، ذیل ماده عجز) که به نظر می‌رسد معنای «ضعف» از دیگر معانی صحیح‌تر باشد. برای اطلاع بیشتر از معنای اصطلاحی و نکاتی که بر این معنا مترتب است رجوع شود به (رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 1/ 57 ـ 58).

2ـ روان

انسان، موجودی دو بعدی و متشکل از جسم و روان است که البته می‌توان گفت روح و روان از پیچیدگی خاصی برخوردار است که نمی‌توان آن را به راحتی وصف نمود. اظهار نظر دانشمندان نیز بر این مهم صحه می‌گذارد. (ر.ک: فقیهی، علی نقی، بهداشت و سلامت روان در آیینه علم و دین/35).

3ـ اعجاز روان‌شناختي

مقصود از اعجاز روان شناختی، گزاره‌هایي در زمينه بهداشت روان (در ابعاد اعتقادي، اخلاقي و اجتماعي) است كه در قرآن آمده است و راهكارهايي را فرا روي بشر گشوده تا بهداشت روان او در اين موارد تأمين شود. اين گزاره‌ها به گونه‌اي است كه قبل از قرآن به اين صورت مطرح نشده است و با پيشرفت علوم جديد به اهميت و تأثيرات رواني آن‌ها پي برده‌اند. به عبارت ديگر تأثيرات روان‌شناختي آيات قرآن، همانند نداشته و ندارد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ب) پیشینه


این بحث از جمله مباحث جدید در حوزه اعجاز قرآن می‌‌باشد و شاید بتوان گفت که تا کنون در این حوزه اثر مستقلی به رشته تحریر در نیامده است ولی به طور غیرمستقل و حاشیه‌ای در حوزه بهداشت روان، مباحثی مطرح شده است که به نمونه‌هایی از آن‌ها اشاره می‌‌شود:


1ـ بهداشت روانى (بررسى مقدماتى اصول بهداشت روانى، روان درمانى و برنامه‏ريزى در مكتب اسلام)، دكتر سيد ابوالقاسم حسينى، آستان قدس رضوى، چاپ دوم، 1379؛
2ـ آرامش روانى و مذهب، دكتر صفدر صانعى، انتشارات كنكاش، چاپ شانزدهم، 1381؛

3ـ بهداشت روان در اسلام، دكتر سيد مهدى صانعى، قم، بوستان كتاب، 1381، نوبت اول؛
4ـ قرآن و بهداشت روان، دکتر احمد صادقیان، قم، پژوهش‌های تفسیر وعلوم قرآن، 1386، نوبت اول؛

5ـ شيوه ‏هاى تأمين بهداشت روانى از ديدگاه قرآن، غلام رضا تقى‏ زاده، پايان نامه كارشناسى ارشد، موسسه آموزش و پژوهش امام خمينى، 1379.
6ـ سيرى در عوامل اضطراب و راه‏هاى پيش‏گيرى و درمان آن از ديدگاه اسلام؛ مهدى جعفرى سيريزى،‌پايان‌نامه موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، 1381.

7ـ مجله‏ هاى روان‏پزشكى و روان‏شناسى بالينى؛
8ـ مجله‏ هاى تربيتى، روان‏شناختى و پژوهش‏ هاى قرآنى؛

9ـ ماهنامه روان‏شناسى دين؛
10ـ مجموعه مقالات اولين و دومين همايش نقش دين در بهداشت روان؛

11ـ مقاله قرآن و بهداشت روان، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی در کتاب تفسیر موضوعی قرآن‌کریم، قم، نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، 1386، چاپ یازدهم و...

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

اول: اعجاز روانی ـ اعتقادی


در قرآن کریم، گزاره های روانی اعتقادی فراوانی یافت می شود، بدین سان که قرآن کریم در قرن ها قبل، راهکارهای متعددی در بحث روانی اعتقادی پیش روی جوامع گذاشته است و همگان را به آن فرا می خواند که اين گزاره ها و تأثيرات آن ، همانند و بدیلی ندارد.

این آيات را می توان از ابعاد مختلف در گستره جامعه بررسی نمود که به عنوان نمونه به برخی از آنها در این مقاله اشاره می شود:

الف) توحيد گرايي و آثار روانی آن در جامعه

توحيد گرايي و جهان بيني، ساختار ذهني افراد را وسعت بخشيده و قابليت، ظرفيت، تفسير و تحليلِ شناختي افراد را بهبود مي بخشد و بدين ترتيب توانايي کل نگري اشخاص، افزايش مي يابد. اين شناخت ها باعث مي شود انسان ها، هستي را مجموعه اي بي ارتباط، تصادفي، بي نظم و بدون علت ندانند بلکه جهان را پديده اي نظام مند، پيچيده و داراي قانونی دانسته که حتي در پس پديده هاي به ظاهر ناخوشايند و متناقض، نوعي اراده، تدبير و معنا نهفته باشد. بدين ترتيب در انسان معتقد به دين، احساس آشفتگي، عدم کنترل و رها شدگي رخ نمي دهد.

با اعتقاد به توحيد، اعتقاد به مصلحت الهي در افراد شکل مي گيرد که خود باعث مي شود شخص، در برابر واقعيات اين زندگي و وقايع غير قابل کنترلي چون بيماري، بلاياي طبيعي، از دست دادن عزيزان و بسياري از عوامل فشار زاي بيروني به سادگي دچار آشفتگي رواني نگشته و انسجام شخصيتي و بهداشت رواني خود را حفظ و خود را از خطرات بيماري هاي رواني مصون بدارد (ر.ك؛ آل عمران/190ـ191؛ انعام/ 56ـ83؛ شعراء/ 224ـ227؛ نحل/ 36 و ...).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

1ـ توحيد، رمز انسجام هستی و نظام اجتماعی

روحيات هر انساني دائماً در تغيير است. قانون تکامل در شرايط عادي در صورتي که وضع استثنايي به وجود نيايد، انسان و روحيات و افکار او را در بر مي گيرد و دائماً با گذشت روز، ماه و سال، زبان و فکر و سخنان انسان ها را دگرگون مي سازد. اگر با دقت بنگريم، هرگز نوشته هاي يک شخص يکسان نيست بلکه آغاز و انجام يک کتاب، تفاوت دارد مخصوصاً اگر کسي در دوران حوادث بزرگ قرار گرفته باشد، حوادثي که پايه يک انقلاب فکري و اجتماعي و عقيده اي همه جانبه را پي ريزي مي نمايد، این شخص هر اندازه که سعي نمايد سخنان خود را يکسان، يکنواخت و عطف به سابق تحويل دهد، قادر نخواهد بود، اما قرآن، کتابي توحيدي است که در مدت 23 سال به مقتضای احتياجات و نيازمندي هاي تربيتي مردم در شرايط و ظروف کاملاً مختلف، نازل گرديده است. قرآن کتابي است که درباره موضوعات کاملاً متنوع سخن مي گويد نه مانند کتابی که يک موضوع خاص اجتماعي، سياسي، فلسفي، حقوقي و يا تاريخي را تعقيب کند، بلکه گاهي درباره توحيد و اسرار و آفرينش و زماني درباره احکام، قوانين و آداب و سنن و گاه درباره امت هاي پيشين و سرگذشت تکان دهنده آنان و زماني مواعظ، نصائح، عبادات و رابطه بندگان با خدا، سخن مي گويد. بي شک چنين کتابي اگر بشری باشد ممکن نيست خالي از تضاد، تناقض، مختلف گويي و نوسان هاي زياد باشد، اما هنگامي که به قرآن مي نگريم، همه آيات آن هماهنگ و خالي از هر گونه تضاد و اختلافات و ناموزوني است، بنابر اين درمي يابيم که اين کتاب، زاييده افکار انسان ها نيست بلکه از ناحيه خداوند يگانه است و خداوند متعال، براي برقراري انسجام نظام و لزوم توحيدگرايي در نظام، همگان را به پذيرش توحيد، دعوت و وجود توحيد را در نظام هستي لازم و ضروري قلمداد مي کند. (ر.ک: آل عمران/1ـ9؛ انعام/38ـ39؛ طه/4؛ انبياء/ 92ـ93؛ فصلت/ 9؛ دخان/ 6ـ9).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

قرآن کريم، توحيد را رمز انسجام و يکپارچگي نظام و وجود شرک و بيگانگي از توحيد را منشا اختلافات و در نتيجه موجب فروپاشي نظام بر مي‌شمرد و مي‌فرمايد:

_((أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقرآن وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافًا كَثِيرًا؛ آيا در (معاني) قرآن نمي‌انديشيد؟! اگر آن از جانب غير خدا بود در آن اختلافات فراواني يافت مي‌شد)) (نساء/82).

در کتاب الهي، تضاد و اختلافي يافت نمي شود و عاري از هر گونه تناقض است چراکه خالق آن خداوند يگانه است که آنرا براي سعادت و کمال بشريت و جوامع بشري نازل فرموده و لازمه اين هدف آنست که اين کتاب، انسجام جوامع را به عنوان اولين گام، در نظر داشته باشدو بشريت با تفکر، انديشيدن و عمل بدان، موجبات وحدت وانسجام نظام خويش را فراهم آورند (رك؛طباطبايي، سید محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن،5،20؛ مکارم شيرازي، ناصر و ديگران، تفسير نمونه،4، 28-30).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

2-ايمان به حضور هستي گستر خدا، نفي زمينه‌ي تهديد و تطميع و ایجاد زمینه آرامش وسلامت روان:

بندگاني که به توحيد و حضور هستي گستر خدا ايمان و اعتقاد دارند، با تهديد و تطميعي که از جانب غير خدا برآنان وارد شود، تسليم نمي‌گردند چرا که اينان خدا را يار و ياور خويش ستاندند و اعتماد و ايمان به خدا را توشه خويش قرار دادند و کسی که خدای متعال را یار خویش قرار دهد، و هماره به ذکر زبانی و عملی او مشغول باشد، آرامش و سلامت روحی خواهد داشت (رك؛رعد/28).

مسلمانان درصدد اسلام، همواره مورد تهديد و تطميع قرار مي‌گرفتند اما نه تنها تسليم خواسته‌هاي دشمنان نمي‌شدند بلکه استقامت، ايمان، پايمردي از خود نشان دادند و به تمام اميال کاذب دنيوي، پشت کردند.

مقايسه روحيه مسلمانان در جنگ‌ها به قدري اعجاب آور بود که برخي از دشمنان هم به اين امر اذعان داشتند که چگونه عده‌اي با تعداد و امکانات اندک ولي با عزمي راسخ و روحيه اي مالامال از عشق و اعتماد به خدا و رسولش، توانستند پيروزي‌هاي متعددي را کسب و جامعه‌ي اسلامي را پايه گذاري نمايند. قرآن کريم اين روحيه را مي‌ستايد و مي‌فرمايد:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

((الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ (١٧٣)فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللَّهِ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ (١٧٤)إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءَهُ فَلا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ؛ همان كسانى كه [برخى از] مردم به ايشان گفتند: «مردمان براى [جنگ با] شما گرد آمده‏اند؛ پس، از آن بترسيد.» و[لى اين سخن‏] بر ايمانشان افزود و گفتند: «خدا ما را بس است و نيكو حمايتگرى است. » پس با نعمت و بخششى از جانب خدا، [از ميدان نبرد] بازگشتند، در حالى كه هيچ آسيبى به آنان نرسيده بود، و همچنان خشنودى خدا را پيروى كردند، و خداوند داراى بخششى عظيم است. در واقع، اين شيطان است كه دوستانش را مى‏ترساند؛ پس اگر مؤمنيد از آنان مترسيد و از من بترسيد)) (آل عمران/173-175).

نفي زمينه‌ي تهديد و تطميع از ويژگي‌هاي ايمان است و هر مقدار که انسان مومن مشکلات و مصائب را بيشتر و نزديکتر ببيند، پايمردي و استقامتش افزون گشته و تمام نيروهاي معنوي او براي مقابله با خطر، بسيج مي‌گردند. اين دگرگوني عجيب، انسان را به سرعت به عمق تاثير تربيتي آيات قرآن که فريادگر توحيد است، مي رساند. و اين خود از اعجازات اين کتاب الهي است. مومنان بر اين موضوع آگاهند که ولي و سرپرست آنان با ولي و سرپرست منافقان و مشرکان، قابل قياس نيست وشيطان در برابر خداوند متعال هيچگونه قدرتي ندارد به همين دليل، از آنها کمترين وحشتي ندارد (نک؛بقره/40-50؛مائده/3،44؛کهف/14-21؛انبياء68-90؛شعراء41-51).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

خرافه ستيزي و پيرايه زدايي از جامعه:

اولين قدم براي برچيدن اين پديده شوم، برائت قلبي و مخالفت نمودن باآنان در دل مي باشدو اين مخالفت‌ها بايستي در عمل عليه آنان بينجامد .امام صادق (ع) از قول پيامبر فرمودند: ((اذا رايتم اهل الريب و البدع من بعدي اظهروا البرائه منهم و اکثروا من سببهم و القول فيهم و الوقعيه و باهتوهم کيلا يطعموا في الفساد في الاسلام و يحذرهم الناس و لا يتعلموا من بدعهم الي آخر الحديث؛ از آنها (اهل بدعت) بيزاري بجوئيد و به آنها بسيار دشنام دهيد و درباره آنان بدگويي کنيد و طعن زنيد وايشان را خفه و وامانده سازيد تا به فساددر اسلام طمع نکنند و مردم از آنها بر حذر شوند و از بدعت‌هاي آنان نياموزند)) (کليني، ابوجعفرمحمدبن يعقوب، الاصول من الکافي،4،81).

گام بعدي در ريشه‌کن کردن اين معضل، آگاه نمودن مردم نسبت به بدعت‌ها است و اين مهم بر عهده بزرگان دين محقق مي‌شود. آنان بايد به مردم در زمينه توطئه بدعت‌گذاران و چگونگي مبارزه با آنان، آگاهي بخشند.

قدم نهائي را با توجه به کلام امير المومنين (ع) مطرح مي‌کنيم وآن جنگ سرد با آنان با نظارت حاکم اسلامي و انديشمندان است. بايستي آنان را در عرصه تاخت و تاز تنها گذاشته و با نوعي جنگ سرد با ايشان، مبارزه نمودتا نقاب از چهره‌هاي پليد آنان برداشته شود. (کليني، ابوجعفرمحمدبن يعقوب، الاصول من الکافي،1،95).