دسته هشتم
آياتى كه در آنها لفظ شفاعت به كار نرفته، ولى به شفاعت غيرفرشتگان مربوط مى شوند.
از اين دسته نيز به نمونه اى مهم مى توان اشاره كرد كه در پاسخ به پرسش نخستين مؤثر است: «وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاما مَحْمُودا.» (اسراء: 79)
فخر رازى از واحدى نقل كرده است: مفسّران اجماع دارند كه مراد از «مقاما محمودا» در اين آيه، «شفاعت» است و در اين زمينه، رواياتى نيز وارد شده؛ مثل قال النبى صلي الله عليه و اله: «المقام المحمود هو المقام الذى اشفع فيه لأمتى.»18
در روايات شيعه نيز به همين مطلب تصريح شده است. در تفسير عياشى روايات متعددى از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام وجود دارد كه در تفسير جمله «عسى ان يبعثك ربك مقاما محمودا» فرموده اند: «هى الشفاعه.»19
البته فخر رازى و علّامه طباطبائى و... كوشيده اند كه نشان دهند ظاهر اين آيه نيز مشعر به همين معناى شفاعت است. آنها ادعا كرده اند كه جمله «عسى ان يبعثك» نشان مى دهد منظور از «مقام محمود» مقامى است كه خداوند در آينده به پيامبر مى دهد كه ستايش همگان را برمى انگيزاند؛ چراكه سودش به همگان مى رسد. آنها بر اين استظهار استدلال نموده اند كه «محمود» در آيه شريفه مطلق است و هيچ گونه قيد و شرطى ندارد و حمد و ستايش نيز در برابر يك عمل اختيارى است و چيزى كه واجد همه اين صفات باشد، چيزى جز شفاعت عامه پيامبر صلي الله عليه و الهنيست.20
به هر صورت، با توجه به روايات فراوان هر دو فرقه و اجماع هاى منقول مفسّران، ترديدى وجود ندارد كه «مقاما محمودا» بر مقام شفاعت منطبق مى گردد، همان گونه كه زمخشرى نيز تفسير اين آيه به شفاعت را به قرينه روايات نبوى متعدد پذيرفته است.21 آن قدر دلالت اين آيه بر شفاعت، دست كم به لحاظ روايات فراوان وارده در ذيل آن، محكم است كه مفسّرانى همچون آلوسى، كه از پذيرش اين گونه مسائل رويگردان هستند، اعتراف كرده اند: «و المراد بذلك المقام مقام الشفاعة العظمى.»22
تطبيق «مقام محمود» بر شفاعت به معناى انحصار آن در شفاعت نيست؛ چراكه بعيد نيست منظور اين باشد كه پيامبر صلي الله عليه و اله با نماز شب و نيايش در سحر به درجه اى از قرب مى رسد كه يكى از آثار آن، شفاعت كبرى مى باشد كه ستايش همگان را برمى انگيزاند.
همچنين، هرچند مخاطب در آيه ظاهرا پيامبر صلي الله عليه و اله است، ولى مى توان اين حكم را به مقتضاى تعليل تعميم داد و نتيجه گرفت: هر انسانى كه برنامه الهى تلاوت قرآن و نماز شب را انجام دهد، به ميزان ايمان و عمل خويش به بارگاه قرب پروردگار راه يافته و به همان ميزان سهمى از مقام محمود خواهد داشت و در نتيجه، خواهد توانست شفيع و دستگير واماندگان در راه شود. به عبارت ديگر، هر مؤمن متهجدى كه تهجدش مقبول واقع گردد، در شعاع ايمان خود از مقام شفاعت برخوردار خواهد بود، هرچند مصداق اتم و اكمل اين آيه شخص پيامبر صلي الله عليه و الهاست.23
ناگفته نماند كه هرچند واژه «مقام» در آيه شريفه به معناى لغوى خويش به كار رفته است، ولى تعريف اصطلاحى «مقام معنوى» در عرفان نظرى نيز بر آن تطبيق مى كند؛ چراكه پيامبر صلي الله عليه و اله با رسيدن به «مقاما محمودا» كمالى را در مسير سلوك خويش به فعليت رسانده است و اين مطلب با تعريف محى الدين عربى از تعريف «مقام» سازگارى دارد: «به فعليت رسيدن كمالاتى است كه انسان مؤمن در مسير سلوك خويش مى تواند تحصيل كند.»24