آب و باران از دیدگاه قرآن و تمدن های بزرگ جهان

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

به هر حال حیات همه موجودات زنده اعم از گیاهان و حیوانات به آب بستگی دارد همان گونه که در سوره مبارکه انبیاء آمده است:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ
ص:39
حَیٍّ … و هر چیز زنده ای را از آب قرار دادیم …». (1) آب که مبدأ آن بارانی است که از آسمان نازل شده است منشأ حیات همه موجودات است. دانشمندان امروزه معتقدند که نخستین جوانه حیات در اعماق دریاها پیدا شده است به همین دلیل آغاز حیات و زندگی را از آب می دانند و اگر قرآن کریم آفرینش انسان را از خاک می شمرد نباید فراموش کنیم منظور از خاک همان طین (گل) است که ترکیبی از آب و خاک می باشد. در حدیثی می خوانیم که شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: آب چه طعمی دارد؟ امام نخست فرمود: سَلْ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً
! به منظور یاد گرفتنسؤال کن نه به منظور بهانه جویی! پس اضافه فرمود: طَعْمُ الْمَاءِ طَعْمُ الْحَیَاةِ
! قال اللّه سُبْحانَه:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ: طعم آب، طعم حیات و زندگی است!
ص:40

---

1- 30 / انبیاء.
خداوند سبحان می فرماید: ما هر موجود زنده ای را از آب آفریدیم».
بنابراین اهمیت آب و نقش آن در زندگی بشر نه تنها با گذشت زمان و پیشرفت صنایع و علم و دانش انسان کم نمی شود بلکه برعکس انسان صنعتی نیاز بیشتری به آب دارد با این بیان ضرورت حفظ آب و مصرف مفید آن بیش از پیش ثابت می شود.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

برکات آب
(1)
آب، علاوه بر این که سرچشمه حیات ما است، آثار و برکات فراوانی هم در زندگی و آسایش ما دارد. ابرها که شکلی از آب هستند، در مناطق سردسیر به صورت برف بر زمین می نشینند و به تدریج آب می شوند. قسمتی از این آب ها
ص:41

---

1- همراه با قرآن، سید حمید علم الهدی، نشر هویزه، 83، قطع وزیری.
به زمین فرو می روند تا منابع زیرزمینی را تشکیل دهند و به صورت چاه، قنات یا چشمه به تدریج در اختیار ما قرار گیرد. اگر آب ابرها به صورت قطرات باران نبود و همچون ریزش یک آبشار فرو می آمد، آیا می توانستیم در برابر آن مقاومت کنیم؟
اگر باران تنها در چند روز به صورت سیل آسا می آمد، زندگانی ما چگونه بود؟ اگر بخش عمده آب در زمین فرو نمی رفت و جریان می یافت، زندگانی ما چگونه بود؟ برنامه ریزی حکیمانه آفریدگار آب را با حکمت و تدبیر در اختیار ما قرار می دهد و در درون زمین، به صورت شفاف و پاکیزه نگهداری می کند، تا ما انسان ها از آن بهره مند شویم. قرآن، این تدبیر الهی را درس معرفت برای خردمندان می شمارد و چنین می فرماید:
«اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابیعَ فِی الاَْرْضِ …: آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرستاد و آن را بصورت
ص:42
مخازنی در زمین قرار داد در این مثال تذکری است برای خردمندان».(1)

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

انسان های اندیشمند، علاوه بر درس معرفت، از این حکمت الهی آموختند که آب را ذخیره کنند و با ساختن سد از این نعمت عظیم، بهره وری بهتر و بیشتر نمایند. ساختن سد، یکی از تلاش های عمرانی انسان بوده که از قدیم در فرهنگ بشری جایگاه مهمی داشته است.
زمانی با جمع آوری آب پشت سدها، زمین های خود را سبز و خرم می کردند و سنگ آسیاب را نیز به حرکت درمی آوردند و امروز نیز علاوه بر آبیاری مناطق وسیع، انرژی آب را برای حرکت توربین های عظیم به کار می برند و با تولید انرژی برق، همه صنایع و کارخانجات را به حرکت در می آورند. ما از
*****
ص:43

---

1- 21 / زُمَر.
روشنایی، تولید هوای سرد در تابستان و هوای گرم در زمستان و ده ها خدمت دیگر بهره مند می شویم و همه این ها از برکات آب است.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

تطهیر با آب وضو کشنده میکروب و ضدعفونی قوی

(1)حیوانات ذره بینی بی آزار آب(2)نه تنها مواد آلی را تجزیه و تحلیل می نمایند بلکه از راه رقابت و تنازع حیاتی قوی ترین دشمن و مؤثرترین حربه علیه میکروب های موذی می باشند. میکروب های موذی که به وسیله هوا از خارج به دست و روی انسان می نشینند یا اساسا مصاحب پوست و مجاری دماغ و حفره دهان می باشند دائما شخص را در حال محاصره و مخاطره شدید نگهداشته اند.
ص:44

---

1- دانشنامه آب و آبشناسی در فقه و روایات، کریمیان سردشتی، ص 33.
2- Ies especes banales.
شستشوی با آب که تکرار و استمرار آن در شرع (به ویژه در قالب وضو) تأکید شده است نه تنها خاصیت تمیز کردن را دارد بلکه معالجه قلبی و مدافعه مؤثری علیه میکروب ها می باشند و شاید حکمت آنکه سفارش شده است بگذارند آب وضو روی دست و صورت مدتی مانده به حال خود خشک شود. و این عمل را بر خشک کردن با حوله یا لباس (به شرط نظیف بودن) ترجیح داده اند از همین راه باشد. در هر حال ماندن آب روی پوست و لای مو مخصوصا با استفاده ای که قهرا از حرارت ملایم بدن به عمل می آید به حیوانات ذره بینی مفید فرصت و فعالیت خوبی می دهد که وظیفه تحلیل مواد آلی و کشتن میکروب های موذی را به جایی برسانند. از طرف دیگر امام علی النقی علیه السلام گفته اند که من همیشه با آب سرد وضو می گیرم و حضرت رسول صلی الله علیه و آله گرم کردن آب وضو را در آفتاب بر عایشه منع می نمودند و به طور کلی استعمال آب گرم شده برای وضو و غسل مکروه
ص:45
است. دلیل عمومی آن این است که در اثر گرم شدن آب، اکسیژن محلول که قوت لا یموت حیوانات ذره بینی مخصوص است خیلی کم می شود. با این استدلال منافعی که در وضو گرفتن بوده است برایمان قدری روشن تر می گردد.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

نقش آب در فعالیت های ورزشی

با توجه به نقش مهم آب در فعالیت های ورزشی نکات مهم و کاربردی آب در ورزش به شرح زیر قابل تبیین است:
آب به سه صورت در طبیعت وجود دارد: 1 جامد 2 مایع 3 گاز
وزن مخصوص آب در 4 درجه سانتیگراد به حداکثر میزان خود می رسد و در موقعی که به صورت یخ درمی آید وزن مخصوص آن کم می شود. (در سطح دریا به صورت یک عایق سطح اشیاء را می پوشاند و محیطی مناسب برای رشد در زیر این غلاف است).
ص:46
در مقایسه با سایر مایعات نقطه ذوب و نقطه جوش و ظرفیت حرارت آن زیادتر است و در رابطه با فعالیت ورزشی زمانی که هوا مرطوب باشد به دلیل عدم تبخیر آب در سطح بدن درجه حرارت بدن سریع تر بالا می رود. آب جهت بخار شدن باید از سطح بدن حرارت را جذب کند و اگر تبخیر نشود به صورت یک عایق در سطح بدن باقی می ماند و حرارت مرکزی بدن را سریع بالا می برد و در بعضی موارد ایجاد درد در ناحیه قلب می کند و در نتیجه در چنین آب و هوایی برای افراد مسن و کسانی که ناراحتی قلبی دارند، ورزش توصیه نمی شود چراکه طپش قلب از عوارض آن است.
آب محیط مناسبی برای حلاّلیّت ویتامین ها و املاح و انتقال آنها است و پس از اکسیژن (از نظر کارایی و حیاتی) ضروری ترین ماده در بدن می باشد.
در صورتی که 10% از وزن بدن را به صورت آب از دست دهیم اختلالات
ص:47
زیادی بروز می کند و اگر بیش از 20% از وزن بدن را به صورت آب از دست دهیم مرگ حادث می شود. مردان حدود 60%، زنان 50%، بچه ها و نوزادان 75 تا 80% و افراد مسن 45% تا 50% وزن بدنشان را آب تشکیل می دهد. معمولاً 60 تا 70% آب بدن داخل سلول ها می باشد و 25 تا 40% آب میان بافتی و پلاسما را تشکیل می دهد.
به طور معمول به مدت سه روز آب به بدن نرسد مرگ حادث می شود.
اگر 1% آب بدن را از دست بدهیم احساس تشنگی ایجاد می شود. اگر 2% آب بدن را از دست بدهیم تشنگی شدید و ناراحتی روحی به صورت پرخاشگری و عصبانیت و از دست دادن اشتها بروز می نماید.
در صورتی که 3% آب بدن را از دست بدهیم مرحله آغاز غلیظ شدن خون خواهد بود.
ص:48
در صورتی که 4% آب از دست دهیم، ضعف در حرکات ایجاد می شود.
در صورتی که 5% آب بدن را از دست دهیم، براق شدن پوست، کم حوصلگی، کوفتگی و خواب آلودگی و بی اشتهایی شدید ایجاد می شود.
در صورتی که 6% آب بدن را از دست دهیم علائم گز گز شدن دست و پا و گرم شدن بدن، سردرد، افزایش نبض و تنفس بروز می کند.
در صورتی که 7 تا 9% آب بدن را از دست دهیم سنگین شدن تنفس، گیجی، لکنت زبان و حواس پرتی ایجاد می شود.
از دست دادن 10 تا 15% آب بدن باعث گرفتگی عضلات می شود و ناتوانی در ایجاد تعادل در حالت بسته بودن چشم، ضعف زیاد و بلعیده شدن زبان، نارسائی در گردش خون، افزایش غلظت خون و کم شدن حجم آن بروز می کند و عمل ادرار به سختی صورت می گیرد.
ص:49
از 15% به بالا چروکیده شدن پوست، ناتوانی در بلعیدن، کاهش دید، تنگ شدن چشمان، کری، بی حسی پوست، چروک شدن زبان و سخت شدن پلک ها حادث می شود.
از دست دادن 20% آب بدن باعث ترکیدن پوست و قطع شدن کامل ادرار و از 20% به بالا قطع شدن زندگی و مرگ را به دنبال خواهد داشت.
عمل آب در بدن
تشکیل دهنده بخش مهمی از ساختمان سلول ها
واسطه خوبی برای فعل و انفعالات سلولی
حامل مواد غذایی، یون ها و اکسیژن
کمک در هضم و انجام اعمال شیمیایی گوارش
حمل و دفع مواد زائد بدن (انیدرید کربنیک و آمونیاک)
ص:50
تنظیم کننده حرارت بدن
محافظت از اندام های حیاتی مانند مغز، قلب، چشم
لغزندگی مفصل ها
مرطوب نگه داشتن سیستم تنفسی
آب در سه منطقه در بدن وجود دارد:
آب میان بافتی
آب درون سلولی
خون آب داخل سلول ها داخل میتوکندری ها، دستگاه گلژی و بقیه اندامک های سلول می باشد.
بطور متوسط بین 4/2 تا 6/2 لیتر آب روزانه باید وارد بدن شود که بین 1 تا 2/1 لیتر از طریق نوشیدن و 2/1 لیتر از طریق غذا و 3/0 لیتر از طریق متابولیکی
ص:51
که از سوختن چربی ها و قندها تولید می شود. به ازای هر گرم قند که مصرف می شود 7/2 گرم آب تولید می گردد. آبی که از بدن دفع می شود شامل 4/0 لیتر از طریق پوست (تعرّق) 7/0 لیتر از طریق ریه ها، 1/0 تا 2/0 لیتر از طریق مدفوع و 4/1 لیتر از طریق ادرار که در زمان استراحت می باشد. دفع آب در زمان فعالیت بستگی به رطوبت هوا دارد. در فعالیت های ورزشی سنگین تعرّق زیاد و میزان آب ادرار کم می شود. ضمنا آب خارج شده از طریق ریه ها به خاطر بالارفتن تعداد تنفس زیاد می شود.
هورمون آنتی دیوریدیتیک در حین فعالیت ورزشی(از غده هیپوفیز)وارد خون می شود که آب ادرار را کاهش می دهد.
کاهش وزن از طریق کنترل رژیم غذایی بدون فعالیت ورزشی با توجه به کاهش کالری غذایی خورده شده نسبت به کالری مصرفی در روزهای اول تا دو هفته وزن بدن اضافه می شود و یا خیلی کم وزن کاهش می یابد و علت آن این
ص:52
است که وزن بدن کاهش پیدا کرده ولی آب بدن خارج نشده و بر اثر عدم خروج آب از بدن وزن ثابت می ماند و بعد از دو هفته کاهش وزن سریع حادث می شود.
توجه ویژه قرآن به «آب»
اشاره
قرآن کریم در آیات متعددی به خلقت انسان از آب اشاره می کند که گاهی به مطلق آب اشاره دارد و گاهی به آب با صفتی خاص اشاره می کند. برای مثال در این آیات به خلقت انسان و بشر از آب با صفتی خاص اشاره می کند. برای مثال در این آیات به خلقت انسان و بشر از آب به صورت مطلق اشاره می کند:
«وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً: و او خداوندی است که از آب بشری آفرید و او را اصل نژاد و مایه تولید نسل انسان گردانید».(1)
ص:53

---

1- 54 / فرقان.
2) «وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ: و خداست که هر جنبنده ای را از آبی آفرید»(1) در آیاتی نیز به خلقت انسان از آب با صفتی خاص اشاره دارد که نمونه ها و شواهد آن چنین است:
1) «… بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طینٍ. ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ: و آفرینش انسان را از گل (آب و خاک) آغاز کرد، سپس خلقت نسل او را براساس آنچه از آب بی قدر و پست جدا می شود قرار داد». (2) در توضیح ماء مهین که به معنای «چکیده آبی پست» آمده ظاهر آن آبی بی ارزش و بی مقدار می نماید اما از نظر ساختمان و سلول های حیاتی شناور در آن و همچنین ترکیب مخصوص مایعی که سلول ها در آن شناورند بسیار ظریف و فوق العاده دقیق و پیچیده است و از
ص:54

---

1- 45 / نور.
2- 7 8 / سجده.
نشانه های عظمت پروردگار و علم و قدرت او محسوب می شود. پس کلمه «مَهین» در آیه که به معنی ضعیف و حقیر و ناچیز است اشاره به وضع ظاهری آن می باشد. (1)
2) «أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهینٍ: آیا شما را از آبی پست خلق نکردیم؟».(2)
3) «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ. خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ: انسان باید نگاه کند که از چه چیز آفریده شده است؟ از یک آب جهنده آفریده شده است». (3)
اینک آنچه جای پرسش است اینکه مقصود از خلقت انسان از آب چیست؟
ص:55

---

1- . ر.ک. تفسیر نمونه، ج 17، ص 126 و پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمد علی رضایی، ج 1 و 2، ص 437.
2- 20 / مرسلات.
3- 5 6 / طارق.
در این مورد دو دیدگاه در بین مفسرین و قرآن شناسان وجود دارد:
1) مقصود از خلقت انسان از آب این است که مقدار زیادی آب در بدن انسان وجود دارد. یعنی آب بیشترین ماده تشکیل دهنده بدن انسان است. دانشمندان زیست شناس بر این عقیده اند که دوسوم بدن انسان از آب تشکیل شده است. مثلاً یک فرد هفتاد کیلویی، پنجاه لیتر آب در بدن خود نگهداری می کند و این نسبتی است ثابت. و باز همین دانشمندان بر این نظر و عقیده اند که اگر انسانی 20% از آب بدن خود را از دست بدهد، دوباره سلامتی خود را باز نخواهد یافت. (1)
آب یاخته های بدن انسان دارای مقدار زیادی پتاسیم بوده و عملاً فاقد نمک است. ولی آب خارج از یاخته ها عملاً پتاسیم ندارد بلکه دارای مقدار زیادی نمک
1. مطالب شگفت انگیز قرآن، گودرز نجفی، ص 97.
ص:56
است و این ترکیب آب خارج از یاخته ها جزء به جزء به آب دریایی شباهت دارد که میلیون ها سال قبل اولین اشکال حیات در آن شکل می گرفت و بعدها وقتی که موجودات آبی به خشکی روی آوردند (دریای درون) را نیز با خود آوردند. چون بدون آن زندگی برایشان در خشکی ممکن نبود. این پدیده شگفت انگیز گفته قرآن را تأیید می کند که می فرماید: اوست خدایی که انسان را از آب آفرید. (1) تحقیقاتی که راجع به ساختمان عمومی جسم زنده به عمل آمده است می رساند که آب و کربن قریب 98% جسم موجود زنده را تشکیل می دهند. (2) در تفاسیر قرآن نیز در تفسیر آیه «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً …»(3) مفسرین تصریح به این
ص:57

---

1- گذشته و آینده جهان، بی آزار شیرازی، چاپ دوّم، ص 52 53.
2- همان.
3- 54 / فرقان.
مسائل علمی دارند.(1)
2) نظر دیگر اینکه مقصود از خلقت انسان از آب این است که انسان از نطفه و منی آفریده شده است. این دسته از مفسرین معتقدند آیاتی که از نطفه، ماء دافق، ماء و ماء مَهین صحبت دارند همگی دلالت بر منی یا آب نطفه می باشد که موجودات زنده معمولاً از آن به وجود می آیند. دکتر موریس بوکای نیز نکته ای ظریف را از آیه:
«ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ»(2)استفاده می کند و در کتاب «تورات، انجیل، قرآن و علم» می نویسد:
«اگر قرآن از مایعی بارور کننده متشکل از عناصر گوناگون صحبت می دارد ما را از این امر مطلع می سازد که
ص:58

---

1- تفسیر فی ظلال القرآن، سید قطب، تفسیر المنار، رشید رضا، تفسیر المیزان، علاّمه طباطبایی، ذیل آیه 54 سوره فرقان.
2- 8 / سجده.
نسل انسان از چیزی که از این مایع استخراج می شود فراهم می گردد این است معنای آیه 8 سوره سجده.(1)
سپس اشاره می کند که فقط یک سلول اسپرماتوزئید از بین چندین ده میلیون عنصر صادر از مرد موفق می شود که درون تخمک نفوذ کند و تعداد بیشماری در راه مانده و موفق نخواهند شد. در پایان موریس بوکای نتیجه می گیرد که:
«در نتیجه چطور می شود از توافق متن قرآنی با شناخت علمی ای که از این پدیده در عصرها داریم تحت تأثیر قرار نگرفت». (2)
در باب ماء دافق نیز مفسران سه احتمال داده اند: اینکه مراد از ماء دافق همان
ص:59

---

1- تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح اللّه دبیر، ص 272.
2- همان، ص 273.
منی مرد است که به صورت جهنده از او خارج می شود و دافق به معنی مدفوق یا ذودَفق آمده است. (1)
نظر دوم اینکه مراد از «ماء دافق» همان آب مشترک زن و مرد است که در رحم مخلوط می شود و یک آب می شود. این مطلب را برخی از مفسرین قدیم همچون زمخشری نیز نقل کرده اند. نظر سوم اینکه مراد از ماء دافِق چیزی باشد که از زنان خارج می شد (اوول) تا از ترکیب آن با اسپرم ها نطفه اولیه کودک تشکیل شود. (2)
البته با توجه به مسائل علوم پزشکی امروز می توان احتمال نخست را
ص:60

---

1- المیزان، ج 20، ص 379.
2- پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی،بخش پنجم، ج دوم، ص 444.
پذیرفت که مراد از «ماء دافق» همان منی مرد است که با جهش بیرون می آید و با ظاهر آیه نیز سازگار است. و این بدان جهت است که چیزی که از زنان خارج می شود (اوول) جهشی ندارد. و در هنگام حرکت به طرف رحم هم به کندی حرکت می کند. دیدگاه دوم نیز چندان با ترکیب «ماء دافِق» به عنوان آب مشترک زن و مرد سازگاری ندارد. به هر روی مقصود اصلی این است که با توجه به هر دو نظر خلقت انسان از آب، نتیجه می گیریم که «نقش آب در خلقت انسان» نقش اصلی و عمده را دارد که بدون آن حیات نه تنها انسان بلکه موجودات زنده نیز قابل دوام نخواهد بود.
در میان ادیان الهی که امروزه در جوامع گوناگون همچون یهود، مسیحیت، بودایی، زردشتی و غیره رایج و شایع هستند هیچکدام به اندازه دین مبین اسلام به ویژه کتاب مقدس قرآن به موضوع «آب» نپرداخته اند و آن ناشی از عنایت
ص:61
ویژه این کتاب آسمانی به طبیعت است که «انسان» در بستر آن می زید و می بالد. توجه قرآن به طبیعت و بالاخص آب، همه سویه بوده است.(1)
تنوع موضوع، تفصیل مباحث آب و تأکیدات فراوان قرآن به ارزش و اهمیت آب، بیانگر این حقیقت است. واژه «ماء» اصل عبری آن (مَی، میم) و سریانی «میا» است و در عربی تغییر شکل داد و «ماء» شد. این لغت در اصل به معنی «هر مایع غیر جامدی» است چه آب مطلق باشد یا آب های مضاعف (مثل آب میوه) ولی وقتی به صورت مطلق «ماء» استعمال شود منصوب به آب خالص است. (2)
ص:62

---

1- دانشنامه آب و آبشناسی در قرآن، کریمیان سردشتی، ص 33.
2- ر.ک. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مصطفوی، ج 11، ص 220 (ماده ماء) المفردات فی غرایب القرآن، راغب اصفهانی، ص 478.
تفسیر آیه وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ
مفسران در تفسیر آیه 30 از سوره (انبیاء) که می فرماید:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ: و هر چیز زنده را از آب بیافریدیم» ، مطالبی را بیان کرده اند که نمونه هایی از آنها بدین شرح است: میبدی در تفسیر کشف الاسرار می نویسد:
«… اَلْماءَ هُوَ النُطْفَة. وَ قیلَ یُریدُ بِه الماءَ المَشروبَ لاَِنَّ اللّهَ سُبْحانَه خَلَقَ الماءَ اَوَّلاً ثُمَّ قَلّبَ الْماءَ نارا وَ خَلَقَ مِنهَا الْجِنّ وَ قَلَّبَهُ ریحا وَ خَلَقَ مِنْهَا الْمَلائِکةَ ثُمَّ اَحالَهُ طینا وَ خَلَقَ مِنْهُ آدَمَ وَ سَألَ اَبُوهَریرَةُ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله مِمَّ خَلَقَ اللّهُ الْخَلَقَ فَقال علیه السلام: مِنَ الماء:
… غرض از آب نطفه است … و گفته شده است که غرض از آن آب آشامیدنی است، زیرا خداوند سبحان نخست آب را آفرید، سپس آب را به آتش تبدیل کرد و از آن جن را آفرید و آن را به باد تبدیل کرد و از آن ملائکه را آفرید، آنگاه آن را بدل به خاک کرد و از آن آدم را آفرید. ابوهریرة از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسید خداوند خلق
ص:63
را از چه آفرید؟ پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: از آب».
ظاهر واژه «جعل» در این آیه به معنای «خلق» است زیرا متعدی به مفعولی واحد است و دلیل این قول آیه سوره نور است که می فرماید:
«وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ». مفسرین در خصوص خلقت هر چیزی از آب اختلاف دارند. برخی گویند مقصود از آب در این آیه «نطفه» است زیرا خداوند تمام حیوانات (از جمله انسان) را از طریق نطفه بوجود می آورد و بر این اساس این لفظ عام (ماء) از الفاظ عام مخصوص است که مقصود نطفه می باشد.
برخی نیز گفته اند مقصود از ماء مطلق آب است که حیوانات یا با واسطه یا بی واسطه از آن خلق شده اند. و برخی حیوانات (همچون جانوران دریایی) بدون واسطه از آب خلق شده اند و برخی نیز از طریق نطفه (با واسطه) آفریده می شوند زیرا نطفه نیز از غذا حاصل شده و غذاها نیز بطور کلی منشأ آنها آب است
ص:64
همچون میوه ها و حبوبات و سایر موارد که همه به سبب آب رشد و نمود دارند. (1) امام فخرالدین رازی در تفسیرش شرحی مستوفی راجع به این آیه دارد و گوید برخی از مفسران در مصداق این آیه نیز اختلاف کرده اند و گفته اند: منظور از کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ فقط حیوانات زنده است. ولی دیگر مفسرین گویند کلیه نباتات و درختان نیز مشمول این آیه خواهند بود زیرا رشد و نمو حیاتشان باز بسته به آب است و این قول به مراد و مقصود آیه نزدیک تر است. جالب اینکه برخی نباتات و درختان را موجود زنده قلمداد نمی کنند حال آنکه این سخن دلیل چندان استواری ندارد و بلکه خلاف آن در قرآن گزارش شده است و لذا قرآن می فرماید:
«کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها: و چگونه زمین را حیات بخشیدیم پس از
*****
1. تفسیر کَشْفُ الاَْسْرارِ وَ عُدَّةُ الاَْبْرار، رشید الدین میبدی، ذیل آیه 30 انبیاء.
ص:65
مرگش»(1) این آیه دلالت می کند که هر آنچه به سبب آب بر روی زمین همچون نباتات و گیاهان و درختان رشد و نمو می کند موجودات زنده قلمداد شده اند.