چگونه خدا را بشناسيم

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بنام تو اي قرار هستي

از ديدگاه اخلاق، تلاش براى شناخت خداوند امرى ضرورى است؛ يعنى انجام اعمال اختيارى خاصى كه به شناخت خداوند منتهى مى‏شوند از لحاظ اخلاقى ضرورت دارند.
بايد توجه داشت كه اعمال اختيارى كه موجب شناخت خداوند مى‏شوند دو گونه‏اند و به بيان ديگر شناخت اكتسابى خداوند از دو راه ممكن است:

راه نخست

تحصيل علوم كلامى و فلسفى است. آشنا شدن با براهين اثبات وجود و صفات خداوند باعث حفاظت معرفت فطرى انسان است. كسى كه با اين براهين آشنا باشد، مى‏تواند در برابر وسوسه‏ها مقاومت كند و يقين خود را به خداوند رشد و تعالى بخشد. براهين خداشناسى از لحاظ منطقى به نتيجه‏اى ضرورى، يعنى وجود خداوند و صفات او مى‏رسند. اما آيا هر كس با اين براهين آشنا باشد، ضرورتا خداباور و خداپرست خواهد شد؟ پاسخ اين پرسش منفى است زيرا داورى‏هاى انسان تحت تاثير عوامل گوناگونى قرار دارد. يكى از اين عوامل ارزيابى منطقى امور است؛ اما عوامل ديگرى وجود دارد كه نتايج ارزيابى‏هاى منطقى را تحت تأثير قرار مى‏دهد. انسان گاه در اثر عوامل روانى و محيطى به نتايج منطقى ارزيابى‏هاى خود بى اعتنايى مى‏كند.

از جمله عوامل محيطى كه در داورى‏هاى انسان‏ها اثر مى‏گذارد، عقايد موروثى و عادت‏هاى فكرى است اجتماع انسانى عقايد و انديشه‏هايى را كه پذيرفته است پاسدارى مى‏كند و معتقدين به آن عقايد را تاييد مى‏كند و امتيازات اجتماعى را به آنان اختصاص مى‏دهد كسانى كه با عقايد رسمى و موروثى اجتماع خود مخالفت كنند از تاييد جامعه برخوردار نخواهند بود و امتيازات و موقعيت‏هاى اجتماعى خود را از دست خواهند داد. ترس از مخالفت جامعه و از دست دادن تاييد و موقعيت اجتماعى موجب مى‏شود ارزيابى‏هاى عقلى و منطقى كنار گذارده شوند و هر گاه نتيجه يك سنجش منطقى با عقايد مشهور و مورد تاييد جامعه مخالف باشد افراد در آن شك مى‏كنند و به بهانه‏هاى مختلف آن را نمى‏پذيرند.

عقايد تعهد آور و محدوديت آفرين نيز همواره با مخالفت نفس روبرو مى‏شود. نفسى كه خواستار آزادى مطلق است و مى‏خواهد آزادانه اميال حيوانى خويش ر تامين كند از محدود شدن مى‏هراسد و هر باورى را كه او را به خويشتن دارى در برابر خواست‏هاى نفسانى دعوت كند، مزاحم مى‏پندارد:

بل يريد الانسان ليفجر امامه؛ (21)

انسان شك در معاد ندارد بلكه او مى‏خواهد آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قيامت تمام عمر گناه كند.
همچنين برخى عقايد انسان را به فعاليت‏هايى دعوت مى‏كند كه با راحت‏طلبى او سازگار نيست به اين دلايل انسان‏ها در برابر عقايد تعهد آفرين، محدود كننده و خلاف عادات ذهنى مقاومت مى‏كنند. اين عقايد حتى اگر قوى‏ترين پشتوانه عقلى و استدلالى را داشته باشند توسط انسان‏هاى نفس پرست پذيرفته نمى‏شوند. پذيرش اين عقايد علاوه بر سلامت نفس نيازمند مرتبه‏اى از مجاهده با نفس است اگر كسى موانع پذيرش حق را از دل و ذهن خويش بزدايد و نتايج دلايل عقلى را پذيرا شود، در پله نخستين نردبان معرفت خدا ايستاده است اين نردبان ارتفاعى به بلندى آسمان‏ها دارد و پله‏هاى آن قابل شمارش نيست چرا كه مرتبه بزرگى و پايان ناپذيرى خداوند بر كسى معلوم نيست. چگونه مى‏توان از اين نردبان بلند بالا رفت و اگر يادگيرى و ابداع دلايل جديد خداشناسى، مى‏تواند خدا جويان را به او نزديك كند؟
براهين خداشناسى مانند پل‏هايى هستند كه بر روى رودخانه‏اى زده شده‏اند؛ رودخانه‏اى كه يك سويش ساحل الحاد و شرك و در سوى ديگرش ساحل خداپرستى و توحيد است كسى از يك پل سالم و مستحكم عبور كند از يك سوى رودخانه به سوى ديگر رفته است و نيازى به پل‏هاى ديگر ندارد. هر پل عده‏اى را كمك مى‏كند تا از اين رود بگذرند و چون گذشتند پل‏هاى ديگر حتى اگر بيشتر از هزاران باشند به كار آنها نمى‏آيد. عاقلانه نيست كسى كه از پل مى‏گذرد باز گردد و از پل ديگر عبور كند پل‏ها تنها معبر و وسيله‏اند و هدف و مقصد نيستند. كسى كه از پل عبور مى‏كند بايد به راه خود ادامه دهد نه آن كه باز گردد و دوباره به پل و ساختمان و زينت آن انديشه كند. البته ممكن است آنها كه ارزش و لذت عبور از رودخانه را دريافته‏اند و زيبايى‏هاى ساحل توحيد را ديده‏اند ديگران را از آن سوى رودخانه به سوى خود دعوت كنند و آنان را به گذر از پل تشويق نمايند ولى اين به معناى باز ماندن از ادامه راه نيست.