موضوع: آثار اسلامی در مکه و مدینه

توسعه مسجد در عهد وليد بن عبد الملك

در زمان خلافت وليد و آنگاه كه عمر بن عبد العزيز از طرف وى حكومت مدينه را داشت، توسعه زيادى در مساحت مسجد داده شد.اين توسعه به دستور وليد شامل شرق مسجد نيز شد كه حجره‏هاى پيامبر در آنجا قرار داشت.مردم مدينه كه از اين حجره‏ها خاطره پيامبر و زندگى ساده آن حضرت را مى‏ديدند،از شنيدن خبر تخريب شروع به شيون و زارى كردند. يكى از اين خانه‏ها در اختيار فاطمه صغرى،دختر امام حسين-ع-بود.وى با تصرف خانه‏اش سخت مخالفت كرد،اما عاقبت به زور از او گرفته شد.
توسعه جديد در قسمتهاى شرق،غرب و شمال صورت گرفت.در ديواره جنوب به شمال 100 متر،در قسمت‏شمال غرب به سمت‏شرق 5/67 متر و در ناحيه جنوب غرب به شرق 75/83 متر افزوده شد و بدين ترتيب،مساحت مسجد به بيش از 6400 متر مربع بالغ گرديد.
مسجد داراى يك صحن ميانى در وسط و رواقهايى در اطراف آن بود كه با ستونهاى زيادى سرپا نگاه داشته شده بود.
از آنجا كه وليد علاقه زيادى به ساختمانهاى زيبا داشت،دستور داد كه علاوه بر بناى مستحكم مسجد،تزيينات فراوانى بر روى آن صورت گيرد.او چندين معمار،بنا و حتى كارگر از سرزمين روم به مدينه آورد و با هزينه‏اى سنگين مسجد را به شكل زيبايى ساخت.در اين زمان،تزيين مسجد به اين صورت انجام گرفت:ستونهاى سنگى تراش خورده با روكشهاى فلزى،ديوارهاى بلند و مزين به نقوش گچ كارى،كاشى كارى ديوارها،برپايى مقصوره‏ها،نقاشى سقف و تزيين آن با چوب ساج،جايگزينى بنايى مستحكم و سنگى به جاى خانه‏هاى گلى رسول خدا-ص-و...خلاصه اين كه اين مسجد تبديل به ساختمانى شد كه تا آن زمان در جزيرة العرب نظير نداشت.از جمله تزييناتى كه براى نخستين بار صورت مى‏گرفت،نقش آيات قرآنى بود كه بر روى كاشيها و ديوار مسجد نوشته شده و آيات سوره و الشمس انتخاب شده بود.
طرح تازه‏اى كه در بناى جديد به كار رفت،يكى ساختن محراب در محلى بود كه رسول خدا-ص-در آنجا به نماز مى‏ايستاد و ديگرى مناره‏اى بود كه بر چهار زاويه مسجد ساخته شد.

توسعه مسجد در زمان مهدى عباسى

بنى عباس در سال 132 ه.ق.بر مسند خلافت نشستند.گفته شده است كه سفاح و منصور، اولين و دومين خليفه عباسى،قصد توسعه مسجد را داشتند،اما فرصت اين كار را نيافتند.به ويژه منصور دل خوشى از مردم مدينه كه در شورشى سخت به رهبرى نفس زكيه از نوادگان امام حسن-ع-بر ضد او شركت كرده بودند،نداشت.مهدى فرزند منصور،هم در مسجد الحرام و هم در مسجد النبى بناهاى جديدى را ساخت كه پيش از اين درباره مسجد الحرام سخن گفتيم.
وى در سال 158 ه.ق.سفرى به مدينه كرد و تصميم گرفت تا مسجد رسول خدا-ص-را بازسازى كند و بر مساحت آن بيفزايد.مجموعه مساحتى كه مهدى بر مسجد افزود 2450 متر مى‏شد.همچنين،او بر شمار ستونهاى مسجد افزود و تعداد درهاى آن را نيز بيشتر كرد.در اين زمان مسجد بيست در داشت:چهار در شمالى،هشت در غربى و هشت در شرقى.
برخى از منابع اشاره دارند كه مامون نيز در سال 202 تغييراتى در مسجد ايجاد كرده است. پس از اين توسعه‏ها،تا قرن هفتم گزارشى از تعميرات اساسى يا توسعه فضاى مسجد النبى در دست نداريم و در اين مدت اقدام مهمى صورت نگرفته است.در سال 654 ه.ق.،يعنى سه سال قبل از سقوط عباسيان،مسجد النبى آتش گرفت و خسارت بسيارى بر آن وارد شد. خليفه عباسى نتوانست آن را باز سازى كند;زيرا به دست مغولان ساقط شد،اما اميران مصر معمارانى را براى بازسازى آن فرستادند.پس از آن،محمد بن قلاوون سقفهايى در قسمتهاى غربى و شرقى مسجد زد و در سالهاى 705 و 706 رواقهاى ديگرى نيز براى مسجد ساخته شد. با اصلاحات ديگرى كه صورت گرفت،مسجد صورت نخست‏خود را باز يافت.
در سال 886 ه.ق.بار ديگر مسجد بر اثر صاعقه‏اى آتش گرفت.اين بار نيز مماليك مصر كار باز سازى را عهده‏دار شدند و علاوه بر مسجد،رباط،مدرسه و آشپزخانه‏اى نيز براى آنان بنا كردند.مساحت مسجد در اين تجديد بنا تا 9010 متر مربع رسيد.گزارش اين آتش سوزى و بازسازى آن توسط مماليك را،يك نويسنده ايرانى كه خود در مدينه بوده نگاشته است. (3)

تلاش عثمانيها

مرحله بعدى باز سازى مسجد،در عهد عثمانيها و در قرن دهم هجرى قمرى صورت گرفت. سلطان سليمان عثمانى در سال 938 ه.ق.در بازسازى مسجد النبى كوششهايى صورت داد، اما اقدام اساسى در سال‏1265 ه.ق.به دست‏سلطان عبد الحميد آغاز گرديد و در طى سيزده سال مسجد به شكلى استوار و در عين حال زيبا بازسازى شد.نتيجه اين باز سازى،قوى‏ترين و محكم‏ترين ساختمانى بود كه تا آن زمان براى مسجد ساخته شده بود.

اضافات در دوره سعودى

تا سال 1370 ه.ق.كه تلاش جديدى براى بازسازى مسجد صورت گرفت،اقدامى براى تعميرات اساسى در مسجد به عمل نيامده بود.در اين سال،عبد العزيز سعودى كار را آغاز كرد و زير نظر چند مهندس،طرحهايى را براى توسعه مسجد آماده ساخت.در سال 1373 ه.ق.كار آغاز شد.مجموع مساحت مسجد پس از اين بازسازى،به 16327 متر مربع رسيد.اين افزايش در قسمتهاى شمالى،غربى و شرقى صورت گرفت.علاوه بر 6025 مترى كه ضميمه مسجد شد،حدود 16931 متر نيز به عنوان ميدانها و خيابانهاى اطراف مسجد،از خانه‏هاى اطراف تخريف گرديد.ناظرى مسجد را پس از اين بازسازى،چنين توصيف كرده است:
«در اين بناى باشكوه و ظريف كه به صورت سه شبستان شمالى،شرقى و غربى احداث گرديد، 222 ستون زيبا با سرستونهاى فلزى توام با سنگهاى حجارى شده و منقش،جلوه خاصى دارد. براى استوارى چنين بنايى 74 ستون مربع شكل در امتداد ديوارهاى شرقى و غربى هر يك به طول 128 متر و ديوار شمالى به طول 91 متر،احداث گرديده كه به وسيله 44 پنجره بزرگ و مزين به سنگهاى تراشيده شده و سرستونهاى هلالى،شبستانهاى مذكور را شكوه خاصى بخشيده است.»
مرحله ديگر توسعه مسجد،توسط سعوديها در سال 1406 ه.ق.آغاز شد.اين توسعه در قسمتهاى شمالى،غربى و شرقى صورت گرفت و فضايى به وسعت 82000 متر مربع را در بر مى‏گيرد.اين مساحت بيشترين مساحتى است كه تاكنون به مسجد اضافه شده است.علاوه بر اين،فضاى گسترده‏اى نيز در اطراف مسجد تسطيح شده تا در هنگام نماز،نمازگزاران بتوانند در بيرون مسجد نيز اقامه نماز كنند.مجموع مساحت و اطراف آن در حدود 400500 متر مربع;يعنى برابر كل مساحت مدينه عصر رسول خدا-ص-است.

پى‏نوشتها:
1-براى توضيحات بيشتر درباره نامهاى مدينه و معانى آنها نك:مقاله‏«نامهاى مدينه‏»،احمد زمانى،فصلنامه‏«ميقات حج‏»،ش 7،صص 178-158
2-تاريخ المدينة المنوره،ج 1،ص 79-57
3-اين گزارش جالب،در فصلنامه‏«ميقات حج‏»ش 10،صص 116-106 چاپ شده است.

قسمتهاى داخلى مسجد النبى-ص-

مسجد پيامبر در آغاز عبارت از زمينى بود كه حصارى گلى در اطراف آن كشيده بودند.بر فراز بخشى از آن نيز سقفى از شاخه‏هاى خرما بود كه مانع تابش آفتاب بر نمازگزاران مى‏شد. با اين حال،به تناسب مسجد بودن و نيز به تناسب آن كه يك ساختمان براى عبادت بود، قسمتهاى مختلفى داشت.يادگارهاى رسول خدا-ص-در گوشه و كنار آن نيز خود در ايجاد آثار خاص مذهبى مؤثر بود;آثارى كه هر كدام نشانه‏اى از معنويت اصيل اين مسجد است. قسمتهايى نيز بعدها ضميمه شد كه در اينجا به توضيح مختصرى درباره هر قسمت مى‏پردازيم.

روضه شريفه

قسمتى از مسجد النبى كه در ناحيه جنوب(رو به سمت قبله)شرقى قرار دارد،به نام روضه مطهره و روضه شريفه شناخته مى‏شود.اين قسمت فضيلت زيادى دارد;چرا كه در حديث رسول خدا-ص-به عنوان روضه‏اى بهشتى معرفى شده است:«ما بين بيتى[قبرى]و منبرى روضة من رياض الجنة‏».اين حديث مورد اتفاق فريقين است.همچنين،به اتفاق روايات اهل بيت-ع-،اين روضه شامل خانه حضرت فاطمه-س-نيز مى‏شود.مساحت روضه شريفه 22 متر طول و 15 متر عرض دارد كه مجموعا 330 متر مربع مى‏شود.
در محدوده روضه مطهره،سه مكان مقدس وجود دارد;مرقد مطهر پيامبر،منبر و محراب،كه به ترتيب درباره آنها سخن مى‏گوييم:

مرقد مطهر رسول خدا-ص-

يكى از بهترين نقاط مسجد،مدفن رسول خدا-ص-است;پيامبرى كه محبوب خدا و خلق بوده و ميراث گرانبهاى اسلام،حاصل تلاش بيست و سه ساله اوست.در كناره شرقى مسجد، حجره‏هايى براى زندگى همسران رسول خدا-ص-ساخته شد كه تا قريب نود سال پس از رحلت آن حضرت نيز سرپا بود.ابتدا حجره‏اى براى سوده،پس از آن عايشه و در امتداد آن، حجره‏اى براى حضرت فاطمه-س-ساخته شد.مورخان نوشته‏اند كه رسول خدا-ص-در حجره‏اى كه وفات يافت،مدفون شد.طبق آنچه اهل سنت روايت كرده‏اند رسول خدا-ص-در حجره عايشه بوده است.احتمال ديگر نيز آن است كه حجره‏اى در ميان حجره عايشه و حجره حضرت فاطمه-س-بوده كه آن حضرت براى استراحت در آنجا بسر مى‏برده و اختصاص به هيچ يك از همسرانش نداشته است.رسول خدا-ص-در آنجا بسترى بود و در همان جا وفات يافت.پس از رسول خدا-ص-اين حجره دو نيمه شد،نيمى در برگيرنده قبر رسول خدا-ص-و نيمى ديگر در اختيار عايشه بوده است.
مرقد رسول خدا-ص-در زمان خليفه دوم در اتاق كوچكى قرار داشت و تا زمان توسعه مسجد در عهد وليد،به همان شكل باقى بود.در آن زمان كه قسمت‏شرقى مسجد توسعه يافت، مرقد مطهر در مسجد قرار گرفت و گرد آن يك پنج ضلعى كشيده شد.
اكنون محدوده حجره طاهره كه مرقد نيز در داخل آن قرار دارد،240 متر(16 متر طول و 15 متر عرض)مساحت دارد كه ضريحى مطلا در اطراف آن كشيده شده است.در چهار گوشه حجره طاهره چهار ستون مستحكم بنا شده كه گنبد سبزى بر روى آن قرار دارد.اين حجره داراى چند در است:در حجره فاطمه-س-كه نشانه محل حجره آن حضرت-سلام الله عليها-است،در تهجد در شمال حجره،در وفود يا باب الرحمه در جهت غرب و در توبه يا باب الرسول در جهت جنوب(قبله).
در حجره طاهره،محلى به عنوان قبر فاطمه-س-مشخص شده است.اين قبر بر اساس روايات و اقوالى است كه مدفن آن بانوى گرامى را در خانه خود مى‏داند.محل قبر با بقعه كوچكى مشخص شده و در داخل ضريح جاى گرفته است.در قسمت جنوبى اين بقعه محراب فاطمه-س-قرار دارد.

منبر

يكى از مكانهاى مقدس در مسجد،محل منبر رسول خدا-ص-است.در روايات نقل شده كه پيامبر در آغاز با تكيه بر درخت‏خرما،به ايراد خطبه مى‏پرداخت.يكى از اصحاب پيشنهاد ساختن منبرى داد تا رسول خدا-ص-بر روى آن بنشيند تا هم مردم او را ببينند و هم آن حضرت از ايستادن خسته نشود.در برخى ديگر از روايتها آمده است كه پيش از آن سكويى از گل ساخته بودند كه آن حضرت بر روى آن مى‏نشست و تنها در سال هفتم هجرت بود كه منبرى چوبين براى آن حضرت ساخته شد.
از اين منبر سه پله‏اى تا زمان حكومت معاويه استفاده مى‏شد.معاويه براى كسب وجهه و اثبات حقانيت‏خود!خواست تا منبر رسول خدا-ص-را از مدينه به شام ببرد،اما مردم مدينه با اعتراض خود از اين كار ممانعت كردند.بعدها نجارى،شش پله بر همان منبر افزود كه نه پله شد.اين منبر بر اثر گذشت زمان از ميان رفت و قسمتى از آن در قرن ششم به عنوان تبرك مورد استفاده بوده است.گفته‏اند كه سوخته آن منبر در محلى كه اكنون منبر فعلى قرار دارد، دفن شده است.
منبرى كه در حال حاضر وجود دارد منبرى است كه سلطان مراد عثمانى در سال 998 ه.ق. دستور ساخت و نصبش را داد و داراى دوازده پله است.اين منبر كه اكنون در مسجد النبى قرار دارد،يك اثر ارزشمند هنرى است.

محراب

محراب در محلى ساخته شده است كه رسول خدا-ص-در آنجا نماز مى‏گزارد و پيشانى خويش را به عنوان سجده در برابر حق تعالى بر خاك آن مى‏نهاد.محل نماز رسول خدا-ص-كاملا مشخص است و در اين كه محل آن،محل همين محراب فعلى است،هيچ ترديدى وجود ندارد.زمانى كه وليد دستور توسعه مسجد را داد و عمر بن عبد العزيز آن را اجرا مى‏كرد،بر جايگاه نماز رسول خدا-ص-محرابى ساخته شد.اين محراب در طول زمان دگرگونيهايى را تحمل كرده و بناى فعلى آن از دوره سلطان اشرف قايتباى باقى مانده است. در دوره عثمانى تزييناتى با آيات قرآن در آن صورت گرفته است.
محرابهاى ديگرى نيز كه محل نماز برخى از خلفا بوده در مسجد ساخته شده كه از جمله آنها محراب عثمان است.
از مهمترين اين محرابها محراب تهجد است.تهجد به معناى شب زنده‏دارى است.نوشته‏اند كه رسول خدا-ص-در زمينى كه در پشت‏خانه حضرت فاطمه-س-بوده،شبها به عبادت و تهجد مى‏پرداخته است.اكنون محل آن در نزديكى خانه حضرت فاطمه-س-مشخص است و پس از ورود از باب جبرئيل،در سمت چپ،درست در برابر محل صفه قرار دارد.زمين مجاور آن مانند محل صفه اندكى بلندتر از سطح زمين مسجد است.