غذاي سنتي و صنايع دستي استان ايلام

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

صنایع دستی استان ایلام


استان ایلام فروزان از تمدن دیرپای سرزمین ایلام باستانی است ؛ این استان بخشی از عیلام بوده كه در حدود 3000 سال قبل از میلاد بوجود آمده وتا سال 640 قبل از میلاد به حیات اجتماعی خود ادامه داده است. ایلام كه در كتیبه های بابلی آلامتو یا آلام آمده است به قولی معنی كوهستانی یا كشور طلوع آفتاب را می دهد.
زندگی عشیره ای وسنتی در استان ایلام باعث رشد ورونق صنایع دستی مرتبط با‌آن شده است ؛ از دیرباز بافت قالی كردی (قالیچه درشت بافت ) ، سیاه چادر ،جاجیم ، گلیم ساده ، نمد مالی ، چیغ بافی وگیوه دوزی در استان مرسوم بوده است ؛ امروزه رشته های مختلف بومی موجود در استان پس از شناسایی وارزیابی قابلیت های توسعه آموزشی آن رشته ها با رشته های مرتبط وعلاوه بر آن جهت پاسخگویی به سلایق مختلف ، رشته های دیگری نظیر احرامی بافی ، گلیم نقش برجسته ، معرق روی چوب ، منبت چوب، سفال وسرامیك ، طراحی روی سفال ، قلمزنی روی فلز مس و... در این استان راه اندازی شده است كه درزیر به شرح مهمترین آنها پرداخته می شود :

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

قالی بافی
مواد اولیه بكار رفته در این گونه زیر اندازها عمدتاً ابریشم بوده كه در بیشتر موارد به صورت تمام ابریشم ودرپاره ای از مواقع از كرك وابریشم با هم در بافت فرش استفاده می شود برای بافت از دارهای فلزی عمودی وسایر ابزار نظیر دفه (دفتین ) ، قیچی ، قلاب وچاقو استفاده می شود امروزه بخش عمده ای از زیر اندازهای سنتی را فرشهای گل ابریشم بارج شماره بالای 40 وگلیم نقش برجسته (بعنوان اصیل ترین صنعت دستی استان ) را تشكیل می دهد كه از اقبال خوبی نیز در بازارهای جهان برخوردارند.
فرشهای تولیــــــدی استــــان غالباً قالیـــچه (Cm 140×220) وذرع ونیم (cm 100×150) است كه عمدتاً در شهرستانهای دره شهر وایوان بافته می شوند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

گلیم نقش برجسته از نظر اصالت وتولید مهمترین وشاخص ترین صنعت دستی وبومی استان ایلام است كه با توجه به نل چیز بودن سابقه بروز خلاقیت بافندگان چیره دست این استان در امر بافت گلیم نقش برجسته كه تلفیقی از گلیم ساده وگره قالی در متن آن است ،صحنه نمایان پهن دشت گلیم است كه بافندگان بارعدهمت دستهایشان باران جبین را بر آن باریده وگلستانی از گلها رویانده اند تا چشمها را نوازش داده وروح را جلا بخشند.
گلیم نقش برجسته احیاء كننده گلیم 8000 ساله مكشوف در آناتولی تركیه (قدیمترین گلیم ) وقالی 2500 ساله پازیریك ( قدیمترین قالی ) است كه تكامل آنها را امروزه با نوآوری حفظ كرده وتواماًُ ترویج می بخشد . در این نوع گلیم زمینه ، بافت گلیم ساده ونقوش آن گره كامل قالی است كه طبیعتاً بعد از بافت ، نقوش آن برجشته تر از زمینه است زندگی عشیره ای وپرورش دام برای تامین معثیت زندگی مردم منطقه ایلام از دیر باز تاكنون موجبات استفاده از پشم ورشد ورونق صنایع دستی مرتبط با آن خصوصاً گلیم ساده را فراهم آورده است آنان پشم مصرف در گلیم را از دامهای خود تامین ودر كارگاهها رنگرزی كوچكی رنگ نموده ودر تولید مورد استفاده قرار داده اند. عشایر به دلیل كوچ نشین بودن وحركت های مداوم معمولاً از دارهای افقی كه براحتی جمع شده ودر مناطق اسكان ایل قابل استقرار بوده است استفاده كرده اند . از نظر مصرف نیز قسمت عمده ای از گلیم های ساده تولید شده توسط زنان جنبه خود مصرفی داشته ودر زندگی روز مره آنان مورد استفاده قرار گرفته است .
بدنبال همین روند خانم بافنده ای به نام سحر چلانگر ساكن روستای زنجیره (از توابع شهرستان سرابله استان ایلام ) در قسمتی از گلیم بافته خود موفق به اجرای نقشی برجسته با استفاده از گره قالی می شود كه از آن پس زمینه ای برای رشد وترویج گلیم نقش برجسته فراهم می آید.
http://img.tebyan.net/big/1388/11/1718523737862471761831821412457144197200219.jpg

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

آنچه مسلم است اینست كه در سایر مناطق ایران از جمله اراك نیز بافت اینگونه گلیم انجام می شود ولی با این وجود در همه جا اصالت آن متعلق به ایلام است ؛ چرا كه برای اولین بار بافت آن در ایلام شروع شده است .
از جمله وسایل مورد نیاز برای بافت این نوع گلیم می توان به كارد ، قلاب ، دفتین ودار اشاره كرد كه معمولاً از دارهای فلزی كه بصورت عمودی نصب می شوند ، استفاده می‌شود.
از جمله طرحها ونقشه های مرسوم در گلیم نقش برجسته ایلام می توان به نقش های لچك ترنج ، گل فرنگ ، هندسی ، تصویری و... اشاره كرد كه به دلیل كاربرد گره قالی در اجرای آنها ، بصورت برجسته بر سطح گلیم به چشم می خورند .
زندگی عشایری این منطقه وسنخیت اینگونه صنایع با آن می تواند از جمله عواملی باشد كه به تداوم وترویج این دستبافته ها كمك كرده است و علاوه برجنبه مصرفی موجبات كاربردهای تزئین آن را نیز فراهم آورده است ، یكی دیگر از عوامل كه در ارتباط با توسعه وترویج بافت گلیم نقش برجسته می توان برشمرد نوع معیشت بافندگان آن است كه اكثراً زنان را شامل شده وبادریافت دستمزد موفق به گذراندن زندگی روزمره هستند در مجموع می توان به بحث اشتغال آنان در آن خصوص پرداخت كه به عنوان شغل اصلی یا جانبی منجر به تامین درآمد خانواده ها می شود .
در حال حاضر بافندگان بسیاری به امر بافت گلیم نقش برجسته اهتمام ورزیده وبا سعی وتلاش وافر باعث رشد ورونق آن در سطح استان و علاوه بر آن در كل كشور شده اند، بطوریكه عرضه مناسبی در بازار فروش داشته ودارد. بی شك گلیم نقش برجسته در این استان از اهمیت شایانی برخوردار است واین مهم كه از جهت فرهنگی می تواند به عنوان لوحی بازكننده ی نقشمایه های اصیل وسنتی این مرز وبوم به تمام نقاط داخل وخارج از كشور باشد ودر كل اقتصاد منطقه را بهبود بخشد وبه رفع مشكل بیكاری وبالا بردن سطح اشتغال كمك نماید قابل بررسی است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

نمدمالی
بدلیل بافت عشایری این استان وتامین مواد اولیه (پشم ) مورد نیاز برای نمدمالی در داخل منطقه ، از رونق خوبی برخوردار است البته بدلیل تاثیرات جوی این حرفه فصلی بوده واز اول تابستان تا ابتدای ماه سوم پاییز به مدت 5 ماه در سال انجام می گیرد وفرایند تولید شامل تنیدن الیاف طی مراحل حلاجی كردن پشم لوله كردن وكوبیدن آن است كه در نهایت منجر به تولید نمد زیراندازه ، كلاه نمدی وپالتونمدی (كینك ) خواهد شد

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

احرامی بافی
یكی از دستبافته های داری است كه ماسوره اساس كار آن است وماكو با الیاف نخی در داخل آن جای دارد . در این نوع بافته از خامه پشمی رنگ رزی شده بعنوان مواد اولیه استفاده می شود مراحل كلی فرآیند تولید احرام به شرح زیر است :
1ـ مرحله ایجاد دهانه كار
2ـ مرحله پودگذاری
3ـ مرحله دفتین زدن
قابل ذكر است با توجه به تعیین شهر مرزی مهران بعنوان مسیر ترد زائرین كربلای معلی این گونه بافته توانسته بعنوان سجاده ، سوغات ارزنده ای باشد علاوه بر آن از این «هنر صنعت »كیف وسایر محصولات نیز ساخته وپرداخته شده وبه قیمت مناسب به بازار فروش عرضه می‌شود.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

گیوه بافی
كوهستانی بودن منطقه ونیاز به پای افزار راحت و سبك در گذشته انگیزه بافت گیوه را فراهم آورده است این «هنر ـ صنعت » كه هم اكنون نیز رواج دارد طی سه مرحله زیر تهیه می شود :
1ـ آماده كردن تخت گیوه (آجیده ) ، كه این كار توسط تخت كش انجام می شود.
2ـ بافت رویه گیوه (گیوه بافی )، كه معمولاً برای بافت از نخ پنبه ای وابریشم استفاده می‌ود.
3ـ دوختن رویه گیوه به تخت گیوه كه این كار توسط فردگیوه دوز انجام می شود .
امروزه از تكنیك بافت گیوه نمونه صندلهای زیبایی با طرح ورنگ متنوع ساخته وپرداخته شده وباقیمت مناسب به بازار عرضه می شود .جالب اینكه در زندگی آپارتمانی نیز به عنوان روفــرشی مورد استفاده قرار می گیرد .
http://img.tebyan.net/big/1388/11/35111144197484814026207156172147831063251.jpg (http://www.tebyan.net/bigimage.aspx?img=http://img.tebyan.net/big/1388/11/34409825122125875624344110276449144110.jpg)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

معرق روی چوب
با توجه به مستعد بودن زمینه رشد این «هنر ـ صنعت » در استان وبرای پاسخگویی به سلایق مختلف طرح معرق روی چوب از چند سال پیش تا كنون در این استان راه اندازی شده ودر بیشتر مناطق این مرز وبوم از رونق خوبی برخوردار است.
ابزار كار مورد نیاز برای این رشته علاوه بر میز مجهز به وردست شامل كمان اره ، اره مویی، مته دستی یا برقی بوده كه از مواد اولیه ای نظیر تخته سه لایه وچوبهای رنگی ودرپاره ای از موارد از تلفیق چوب وفلز استفاده می شود كه در نهایت كار انجام شده پولیستر می شود .
این «هنر ـ صنعت » دارای كاربردهای مصرفی وتزئینی فراوانی است ؛ تابلوهای معرق با طرح های ظریف ، تابلواشعار ، آیات قرآن، تصاویر ، انواع رومیزی ودرپاره ای از موارد ساخته وسایل سرگرمی نظیر شطرنج وتخته نزد ، تزئین قلمدان ودكوراسیون منازل ، آرم ادارات بصورت تابلو نصب در محل تریبون و ... از جمله مواردی است كه با استفاده از تكنك معرق تهیه وتولید می شود وچون در همین استان تهیه می شود با نازلترین قیمت به بازار فروش عرضه می شود.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بافت سیاه چادر
در اصطلاح محلی به آن دوار (davar) گفته می شود كه معمولاً توسط زنان عشایر استان وبا استفاده از موی بز بافته می شود .
از جمله ویژگیهای سیاه چادر می توان به خواص فیزیولوژیكی موی بز اشاره كرد كه برخلاف بقیه مواد در گرما منقبض ودر سرما منبسط می شود واین به كاربرد ممتاز آن در سیاه چادر كمك كرده تا در تابستان منافذ سیاه چادر باز شده وهوای سیاه چادر خنك شود ودر زمستان منافذ آن بسته شده تا از ورود سرما و باران جلوگیری شود.
http://img.tebyan.net/big/1388/11/562121117901471041572111710522466818347.jpg (http://www.tebyan.net/bigimage.aspx?img=http://img.tebyan.net/big/1388/11/1187423315318016622872287016326243348077.jpg)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

چیغ (چیت )بافی
از جمله متعلقات سیاه چادر است كه در اطراف آن زده می شود. چیغ با استفاده از الیاف گیاهی (نی ) وهمچنین موی بز و در پاره ای مواقچیغ (چیت )بافی
از جمله متعلقات سیاه چادر است كه در اطراف آن زده می شود. چیغ با استفاده از الیاف گیاهی (نی ) وهمچنین موی بز و در پاره ای مواقع با استفاده از نخ پشمی رنگی بافته می شود. ضمناً نقوش در جیغ ، به سبب ماهیت بافت آن بصورت هندسی است. ناگفته نماند در كاربردهای امروزی ازآن می توان بعنوان پارتیشن در خانه های آپارتمانی استفاده كرد .
http://img.tebyan.net/big/1388/11/23314512301602177621212217469372202039117.jpg (http://www.tebyan.net/bigimage.aspx?img=http://img.tebyan.net/big/1388/11/1361881291796515412815921208319416016311027.jpg)
ع با استفاده از نخ پشمی رنگی بافته می شود. ضمناً نقوش در جیغ ، به سبب ماهیت بافت آن بصورت هندسی است. ناگفته نماند در كاربردهای امروزی ازآن می توان بعنوان پارتیشن در خانه های آپارتمانی استفاده كرد .
http://img.tebyan.net/big/1388/11/23314512301602177621212217469372202039117.jpg (http://www.tebyan.net/bigimage.aspx?img=http://img.tebyan.net/big/1388/11/1361881291796515412815921208319416016311027.jpg)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

جاجیم بافی
جاجیم بافته ای از پشم تابیده رنگی است كه اغلب بافتی خشن دارد ؛ درمنطقه ایلام عموماً از الیاف لطیف پشمی دربافت جاجیم استفاده شده كه بعنوان رختخواب پیچ كاربرد دارد. در اكثر خانواده های ایلامی از این نوع دستبافته ها برای پیچیدن یك دست رختخواب اضافی (جهت مهمان ) استفاده می شود.
لازم به ذكر است كه در گذشته های نه چندان دور از این بسته های رختخواب كه در كنار دیوار پیچیده می شده به عنوان تكیه گاهی مناسب برای مهیمان مورد استفاده قرار می گرفته است. علاوه بر این به دلیل تنوع رنگی جاجیمها. اتاق مهمانخانه زیبایی خاصی پیدا می كرده است چنانكه از گفته های جاجیم بافان منطقه بر می آید حاكی از آن است كه هنر جاجیم بافی از دیرباز در منطقه ایلام رواج داشته است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

سفالگری
«هنر ـ صنعتی » پر پیشینه در تاریخ هنر ایران است كه با استفاده از مواد اولیه نظیر گل رس تهیه وتولید می شود.
این گونه فرآورده ها با تكنیك ساده دستی وكار با چرخ سفالگری ساخته وپرداخته می‌شوند كه مدت 3 سال (از سال 80 ) است كه در استان ایلام رواج خوبی یافته است .
محصولات سفالی دارای كاربردهای مصرفی وتزئین هستند وبا استفاده از این تكنیك فرمهای مختلف از جمله كوزه ، كاسه ، بشقاب ، گلدان ، لوح های نقش برجسته وانواع مجسمه های سفال ساخته وپرداخته می شود. ناگفته نماند كه در بیشتر موارد فرم های سفالی پس از تهیه وپخت در كوره نقاشی می شوند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

قلمزنی روی مس
نر تراش ، نقر ، ایجاد وانتقال طرحها ونقشهای سنتی بر فلز در اثرضربات چكش بر قلم های مختلف را قلمزنی می گویند در این هنر ، پس از تهیه زیر ساخت كه در ایلام بیشتر از جنس فلز مس است ، طرح را روی بدنه كار می كشند وبا ضربات چكش كه برروی قلم فرود می آید طرح بربدنه نقش می بندد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

شِلََه اََميري : اين غذا معمولاً در فصل سرما استفاده ميشود و به جهت طعم گرم آن در رفع سرماخوردگي مناسب ميباشد . طرز تهيه آن به اين صورت است كه ابتدا ماش را در آب جوش پخته و پوسته آنرا كه معمولاً به هنگام پخت جدا ميشود درآورده و با مقداري برنج محلي ( عنبربو) پخته ، برخي برخي بنا به ذائقه چند دانه پياز ريز پوست كنده را بدون اينكه خرد كنند داخل آن ريخته و مي پزند و سپس با مقداري روغن ، نمك و فلفل و پياز داغ كرده و ميل ميكنند .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

باباياري ( عَدَ ساو ) : عدس به مقدار لازم را به همراه آب جوشانده به طوري كه مقدار كمي آب داخل آن بماند سپس پياز داغ و مقداري آرد بو داده شده را به آن اضافه كرده و ميل ميكنند .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

پِِِِِرشِگَه: خمير سفتي را شامل آرد و آب تهيه و جلوي آفتاب قرار ميدهند . سپس آنرا با حركات انگشت ورز ميدهند و پرز ، پرز ميكنند . سپس داخل ماش پخته و مقداري برنج ريخته تا پخته شود . سپس پياز داغ و ادويه جات ، نمك و فلفل را به آن اضافه كرده ميل ميكنند . اين غذا معمولاً در فصل سرما مصرف مي شود .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

آو گوشت باميَه : غذايي متنوع و سرشار از ويتامين كه با گوشت گوسفندي ، باميه ، و آب گوجه فرنگي تهيه ميشود .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

قَلَه ماسُوا : كله پاچه گوسفند يا بزغاله را خوب پخته مقداري به آن اضافه كرده و كشك ساييده شده يا دوغ آماده را داخل آن ريخته پياز داغ و پونه كوهي يا نعناع را به پياز داغ اضافه كرده و ميل ميكنند .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ماسوا : دوغ يا كشك ساييده شده را به همراه مقداري برنج محلي ( عنبربو ) پخت ميكنند سپس پياز داغ و پونه كوهي را به آن اضافه ميكنند . اين غذا براي كساني كه ناراحتي گوارشي داشته باشند مفيد است .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

سختي : يكعدد سيرابي گوسفند را انتخاب كرده و در ظرفي گذاشته با مقداري آب جوش به مدت 20 دقيقه جوشانده تا نرم شود سپس برنج و لپه و گوشت چرخ كرده ، در صورت تمايل با سبزيجات معطر را داخل آن ريخته و پارگي آن را دوخت كرده تا مواد داخل آن به بيرون ريخته نشود روي حرارت ملايم قرار داده تا دم بكشد

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

كِفتَه سيرابي : سيرابي را چرخ كرده به همراه پياز رنده شده ، مقداري آرد ، ادويه جات ، نمك و گياهان معطر كوهي از جمله اَزًبووُ ( آويشن ) ، پينُه ( پونه ) ، ترخن ، نعناع را به آن اضافه كرده ورز داده ميشود و سپس داخل روغن داغ روي شعله قرار داده تا دو طرف آن سرخ شود .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

مَكَش ( زِلِگَه ) : برنج خوش طعم و خوش بوي محلي را آماده كرده سپس آنرا شسته داخل پياز داغ و مقداري زردچوبه روي شعله با حرارت ملايم قرار داده ، چند عدد پياز را بدون اينكه خرد كنند داخل آن ريخته و ميگذارند تا دم بكشد معمولاً از روغن محلي ( دان ) براي تهيه اين غذا استفاده ميشود .
اگر چنانچه بخواهيم مكش را با آب بيشتري پخت كنيم برنجي نرم تهيه ميشود كه به " زلگه " گفته ميشود .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

جِگِروَز : جگر تازه را خود كرده و به سيخ كشيده سپس پيه نازكي كه در اطراف شكمبه گوسفند قرار دارد بدون اينكه خرد شود به صورت لايه اي نازك و توري روي سيخ ها كشيده و با حرارت ملايم زغال كباب كرده و صرف ميكنند .