فضائل اخلاقي @@ خوف و رجا @@

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

http://shiaupload.ir/images/pxnybbpb2pvyr4u1axj.gifhttp://upload.tazkereh.ir/images/64201896817640493664.gifhttp://shiaupload.ir/images/eqsnulnn751bohl87jkj.gif




پاره‎ای از مفاهیم عام اخلاقی، عهده دار تنظیم موضع نفسانی انسان نسبت به عاقبت و پایان كار خویش است. شاخص ترین مفاهیمی كه در این باب مطرح اند، عبارتند از: خوف، رجا، یأس و قنوط و ایمنی از مكر خداوند. چون یأس و قنوط به عنوان آفتی برای «بیم و خوف» و ایمنی از مكر خداوند آسیبی برای «امید و رجاء» محسوب می گردند.

بیم

الف) مفهوم و ماهیت بیم: بیم یعنی احتمال بروز امری ناخوشایند برای انسان در آینده بر اساس نشانه های قطعی یا ظنّی[1] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn1) كه به طور طبیعی، دردمندی و نگرانی را در پی خواهد داشت.[2] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn2) بنابراین «خوف و بیم» با «جُبن و ترس»‌تفاوت اساسی دارند؛ زیرا «جُبن» عبارت است از خودداری نفس از دفاع و انتقام و امثال آن در جایی كه اقدام به آن عقلاً و شرعاً مجاز و نیكو است.[3] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn3) عالمان اخلاق در یك تقسیم اولیه خوف را به دو نوع پسندیده و ناپسند تقسیم نموه اند. خوف ناپسند همان بیمناكی از غیر خداوند است و خوف پسندیده بیم از عذاب الهی، سرانجام بد و در واقع بیم از آثار و عواقب ناخوشایند اعمال و رفتار خویش است. موضوع بحث ما در این جا خوف پسندیده است.



http://www.eteghadat.com/uc/images/56223760981059566171.gif

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ب) درجات بیم:

منابع رایج اخلاق اسلامی، «ورع»، «تقوا» و «صدق» را از درجات «خوف» دانسته اند. بدین ترتیب پایین ترین درجه خوف آن است كه باعث شود كه او از ارتكاب ممنوعات و محظورات اخلاقی خودداری نماید. این درجه از «خوف» را «ورع» می نامند.

هرگاه بر قوت و قدرت «خوف»‌افزوده گردد و باعث شود كه آدمی علاوه بر خودداری از محرمات، از ارتكاب شبهات هم خودداری نماید، به آن «تقوا» گفته می شود. صدق در تقوا به آن است كه حتی از انجام برخی از امور مجاز و مباح بپرهیزد، تا مبادا زمینه ارتكاب حرام را فراهم كنند. و سرانجام آنگاه كه انسان در نتیجه شدت خوف از خداوند سر تا پا آماده خدمت می شود و بیش از نیازش مسكنی نمی سازد و مالی نمی اندوزد و توجهی به مالی كه می داند آن را روزی ترك خواهد نمود، نمی كند و هیچ نَفَسی از نفس های زندگیش را در راه غیر خدا صرف نمی نماید، در حقیقت در وادی «صدق»‌قدم نهاده است و صاحب چنین مقامی را «صدّیق» می گویند.

بنابراین مقام «صدق»، تقوا و ورع را نیز در خود دارد و «تقوا» در بردارنده ورع نیز هست و البته «ورع» نیز عفت را به همراه دارد؛ زیرا عفت چیزی جز خودداری از شهوات نیست؛ ولی عكس آن صادق نیست4





http://www.eteghadat.com/uc/images/56223760981059566171.gif

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ج) ارزش بیم:

اولاً، نقش خوف از خداوند در سعادت آفرینی برای انسان بسیار بنیادین است. زیرا طبق مباحث پیش گفته، سعادت آدمی جز در ملاقات پروردگار و منزل گزیدن در جوار قرب او، نیست و این امر در سایه محبت و اُنس الهی میسّر است و آن خود در گرو معرفت الهی است.

معرفت خود رهین فكر است و اُنس در بند محبت و ذكر. فكر و ذكر الهی جز در سایه بریدگی دل از محبت دنیا حاصل نگردد و قطع علاقه دل از محبت دنیا را جز بریدن از شهوات و لذت ها راهی نیست و آتش خوف خداوند سلاح كارآمدی در راه پای گذاردن بر لذت ها و شهوت ها است.[4] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn4) در نتیجه خوف الهی سنگ بنیادین حركت انسان به سوی مقصد است.

ثانیاًُ، آیات و روایات فراوانی به زبان های مختلف بر اهمیت و منزلت خوف از خداوند تأكید ورزیده اند.از جمله قرآن برای پروا پیشگان از خداوند، رحمت و رضوان و هدایت را وعده داده است:

«... وَ فِی نُسْخَتِها هُدىً وَ رَحْمَهٌ لِلَّذِینَ هُمْ لِرَبِّهِمْ یَرْهَبُونَ»

برای كسانی كه از پروردگارشان بیمناك بودند،هدایت و رحمتی بود.[5] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn5)

«رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ»

خدا از آنان خشنود است و (آنان نیز) از او خشنودند. این (پاداش) كسی است كه از پروردگارش بترسد.[6] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn6)

همچنین قرآن، ادعای بیمناكی از خداوند را تنها از عالمان حقیقی می پذیرد. انّما یخشی اللهَ من عباده العلمؤُا «از بندگان خدا تنها دانایان اند كه از او می ترسند.» [7] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn7) در جای دیگر خوف از خداوند را از لوازم ایمان دانسته است: « انّما المؤمنون الذین اذا ذكر الله وَجلَت قلوبهم » «مؤمنان، همان كسانی اند كه چون خدا یاد شود دل هایشان بترسد.»[8] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn8) و سرانجام آنكه قرآن به خداترسان وعده بهشت داده است:
« وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی (40) فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوی»
«و اما كسی كه از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس خود را از هوس بازداشت، پس جایگاه او همان بهشت است.»[9] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn9) در گفت وگوی خداوند با حضرت عیسی ـ علیه السّلام ـ آمده است: «ای عیسی، از من بیمناك باش و بندگان مرا نسبت به من بیم دِه، تا شاید گنهكاران از آنچه می كنند، دست بردارند و در نتیجه هلاك نشوند، مگر آنكه می دانند.»[10] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn10)



http://www.eteghadat.com/uc/images/56223760981059566171.gif

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

د) آفت بیم:

بیمناكی از پروردگار به منزله تازیانه ای است برای سلوك بندگان در وادی قُرب الهی. هم چنانكه فقدان و ضعف این تازیانه، سالك كوی الهی را بی زاد و توشه بر راه می نهد، شدت و فزونی بیش از حدّ آن نیز فروغ امید را نسبت به امكان وصول به سرمنزل مقصود در دل او خاموش نموده توان حركت را از او خواهد گرفت.
بنابراین افراط در بیمناكی از خداوند «قنوط و یأس»[11] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn11) از رحمت الهی است كه آفت بزرگ خوف از خداوند است و از رذیلت های بزرگ اخلاقی به شمار می‌آید.

بر همین اساس قرآن قنوط از رحمت الهی را گمراهی محض می داند.

«... وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَهِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّونَ»
«چه كسی ـ جز گمراهان ـ‌ از رحمت پروردگارش نومید می شود؟»[12] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn12)

و در جای دیگر نومیدی از رحمت خداوند را فقط شایسته كافران می انگارد:

«إِنَّهُ لا یایْئسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ»

«همانا جز گروه كافران، كسی از رحمت خدا نومید نمی شود.»[13] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn13)

در بسیاری از موارد، بیم آدمی از فرجام بد زندگی و عاقبت شوم است؛ بیم از آنكه مبادا انسان در حال كفر و انكار خداند و یا شك و تردید از دنیا رود؛ یا در حالی دنیا را ترك كند كه قلبش خالی از اُنس و محبت به خداوند باشد و در نتیجه از اعمال خویش شرمگین و به عذاب الهی گرفتار شود. بدیهی است كه هر كس چنین بیم و هراسی در دل داشته باشد، از هم اكنون در پی تغییر منش و رفتار خود خواهد بود. و این همان رمز فضیلت بیم از پروردگار است.



http://www.eteghadat.com/uc/images/56223760981059566171.gif

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

امید

الف) مفهوم و ماهیت امید: «رجا» عبارت است از احساس راحتی قلب در نتیجه انتظار تحقق امری كه محبوب و خوشایند است؛ البته در صورتی كه اكثر اسباب و موجبات آن امر محبوب، محقق باشد.

ولی هر گاه وجود یا عدم اسباب آن معلوم نباشد، به چنین انتظاری «تمنّی» و «آرزو» گفته می شود. اگر اسباب و علل پیدایش امر محبوب فراهم نبود و در عین حال شخص انتظار تحقق آن را دارد، به چنین انتظاری «غرور» و «حماقت» می گویند، و هرگز مفهوم «رجا و امید» بر آن صادق نیست. «امید» نیز همانند «بیم» در جایی مطرح می شود كه بروز حادثه عادتاً محتمل باشد نه قطعی. بنابراین امید نسبت به طلوع و غروب خورشید كه تحقق آن قطعی است، صادق نیست.[14] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn14)

ب) ارزش امید: در قرآن و روایات، امید به رحمت خداوند و سرانجام نیكو، از جهات مختلف و به زبان های گوناگون مورد تأكید و ترغیب واقع شده است كه در زیر تنها به محورهای اصلی آن اشاره می شود.

1 . آیات و روایاتی كه در مذمت و محكومیت یأس و قنوط از رحمت خدا ـ كه در مقابل «امید» قرار دارد ـ وارد شده است كه برخی از آنها بیان گردید.

2 . آنچه بندگان را صریحاً ترغیب و تشویق به امیدواری به فضل خداوند می نماید؛ از جمله خداوند به رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می فرماید:

عمل كنندگان (مؤمنان) به اعمالی كه برای كسب ثواب من انجام می دهند، تكیه نكنند؛ چه، اگرتمام عمرشان را در عبادت من بكوشند و زحمت بكشند باز كوتاهی كرده باشند و به كُنه عبادتم، كه به سبب آن كرامتی را كه نزد من است و نعمت های بهشتم را می جویند، نرسند، بلكه باید به رحمت من اعتماد كنند و به بخشایش من امیدوار باشند.[15] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn15)




http://www.eteghadat.com/uc/images/56223760981059566171.gif

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

3 . در قرآن و روایات آمده است كه فرشتگان و انبیای الهی دائماً از خداوند برای مؤمنان درخواست گذشت و مغفرت می كنند و این خود موجب امیدواری به رحمت الهی می گردد. در قرآن آمده است:

« وَ الْمَلائِكَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ »

فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و برای كسانی كه در زمین هستند آمرزش می طلبند.[16] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn16)

4 . آیات و روایاتی كه بر مغفرت و گذشت بی كران الهی دلالت دارد:

« وَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَهٍ لِلنَّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ»

«و به راستی پروردگار تو نسبت به مردم ـ با وجود ستمشان ـ بخشایشگر است».[17] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn17)

همچنین آنچه در باب شفاعت پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نسبت به امتش وارد شده،[18] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn18) و یا بیانگر آن است كه جهنم تنها برای كافران فراهم گشته[19] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn19) و اتقوا النار التی اعدت للكفرین. و یا جاودانگی مؤمنان را در آتش نفی می كند و همچنین گناهكاران را به تعجیل در درخواست گذشت از خداوند فرا می خواند، همگی در واقع، تشویق به امیدواری به خداوند و حسن عاقبت است.[20] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftn20)

ج) آفات امیدواری: امید به رحمت خداوند و سرانجام نیك از دو ناحیه به شدت تهدید می شود كه در زیر به آنها اشاره می شود.

پي نوشت :
[1] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref1) . راغب اصفهانی: مفردات الفاظ قرآن، ص 161.
[2] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref2) . ر.ك: فیض كاشانی، محسن: پیشین، ج 7، ص 249؛ نراقی، محمد مهدی: پیشین، ج 1، ص 209.
[3] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref3) . نراقی، محمدمهدی: پیشین، ج 1، ص 209.
4. رك:نراقی:پیشین،ج1،ص 219و220؛فیض كاشانی:پیشین،ج 7،ص 270-271.
[4] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref4) . همان، ص 223.
[5] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref5) . سوره اعراف، آیه 154.
[6] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref6) . سوره بیّنه، آیه 8.
[7] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref7) . سوره فاطر، آیه 28.
[8] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref8) . سوره انفال، آیه 2. همچنین ر.ك: سوره آل عمران، آیه، 175.
[9] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref9) . سوره نازعات، آیه 40 و 41.
[10] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref10) كافی، ج 8، ص 138، ح 103.
[11] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref11) . برخی از ارباب لغت، قنوط را درجه شدید یأس دانسته اند. (ر.ك: ابی هلال العسكری و سید نورالدّین الجزایری: معجم الفروق اللّغویّه، ص 435 و 436).
[12] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref12) . سوره حجر، آیه 56.
[13] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref13) . سوره یوسف، ایه 87.
[14] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref14) . ر.ك: فیض كاشانی، محسن: پیشین، ج 7، ص 249؛ نراقی، محمدمهدی: پیشین، ج 1، ص 244.
[15] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref15) . كافی، ج 2، ص 71، ح 1.
[16] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref16) . سوره شوری، آیه 5.
[17] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref17) . سوره رعد، آیه 6.
[18] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref18) . ر.ك: تفسیر آیه 5، از سوره ضُحی.
[19] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref19) . از جمله: سوره آل عمران، آیه 131.
[20] (http://www.andisheqom.com/Files/fazael.php?idVeiw=1237&level=4&subid=1237#_ftnref20) . ر.ك: نراقی، محمد مهدی: پیشین، ج 1، ص 247 ـ 254.


احمد ديلمي و مسعود آذربايجاني ـ اخلاق اسلامي، ص 94










http://www.eteghadat.com/uc/images/56223760981059566171.gif