آخرت شناسى(eschatology)

[سابحات]

http://noorportal.net/Page-Data/StaticImages/90/4/16-31/427.JPG


آخرت شناسى(ESCHATOLOGY)




فضل الّرحمن
الف. امتناع تناسخ

صرف نظر از افراد نادرى چون قطب الدّين شيرازى فلاسفه مسلمان نظريه تناسخ يا انتقال نفس را رد كرده اند. ملاّصدرا برهانهاى عام مشّائيان در مثل ابن سينا را در ردّ تناسخ توصيف و از آن حمايت مى كند. برابر اين ادله عام رابطه نفس با بدن از گونه رابطه صورت و ماده و ارتباط عميقى است. در شيئ مركّب از يك ماده و صورت اگر صورت يا مادّه از ميان رود كامل كننده آن (ماده يا صورت) هم از بين خواهد رفت و گفتن اين كه يا صورت به مادّه ديگرى منتقل شده است يا ماده به صورت ديگرى انتقال يافته قول نامعقولى است. كلّ آن (ماده و صورت) از بين مى رود و به جاى آن كلّ به طور كامل جديدى پديدار مى شود. در مواردى مانند نفس انسان كه جوهرى تباهى ناپذير است و بويژه در مورد نفوس انسانى به فعليّت رسيده و رشد يافته كه به مرحله عقل
محض رسيده اند قول به تناسخ نابخردانه است چون چنين نفسهايى ديگر نيازى به بدن ندارند.1

امّا غير از اين ملاّصدرا برهان ويژه خودش را كه بر تصوّر او از (حركت جوهرى) استوار است براى ردّ تناسخ به كار مى گيرد. برابر اين نظريه هم نفس و هم بدن در آغاز بالقوّه اند. وقتى اين بالقوّگيها كم كم به فعليّت مى رسند نفس و بدن به عنوان يك كلّ مركب با يك جريان تكاملى به حركت صعودى درمى آيند.
اين چنين نيست كه نفس به تنهايى حركت كند و بدن ساكن باقى بماند يا به عكس بلكه مجموع آن دو از رهگذر كمال تدريجى به مرتبه وجودى جديدى مى رسند. وقتى نطفه بدل به جنين مى شود نه تنها حيات به وجود مى آيد بلكه تغييرى جسمانى هم ايجاد مى شود.

و اين رشد دوجانبه در طول عمر ادامه مى يابد. از آن جاكه اين حركت غيرقابل برگشت است نامعقول خواهد بود كه نفس رشد يافته پس از ترك بدن خودش بخواهد وارد بدن رشد نايافته جديدى شود و از نو شروع به رشد كند. به عبارت ديگر آن سير قهقرايى كه لازمه اعتقاد به تناسخ است امرى است محال.2
با اين همه انكار تناسخ اشكالهاى جدّى خاصّى را به همراه دارد كه پاره اى از آنها ناشى از متون دينى است و پاره ٌ ديگر ناشى از ديدگاههاى خاص فلسفى درباره سرنوشت انسانهاى رشدنيافته ديدگاههايى كه مقبول صدرا هم هست.

ازجمله مشكلات دينى فرازها و آيه هايى از قرآن و فرازها و جمله هايى از روايات است كه [برابر آنها ] خداوند گروهى از آدميان را به دليل كردار بدشان به شكل ميمون و خوك درمى آورد.3 به طور كلّى نظريه هاى مشهور معاد جسمانى كه به اتّحاد دوباره نفسها با بدنهاى جديد نظر دارند ناگزير بر تناسخ استوارند. براساس آراى فلسفى مربوط به آخرت [نيز]

نفوس رشد نايافته چون برهنه از بدن نمى توانند بود و بدن خاكى هم باقى نيست بايد با بدنى از نوع ديگر اتّحاد يابند و تناسخ هم به طور دقيق به معناى همين اتّحاد نفس با بدنى ديگر است.

ملاّصدرا مى گويد: به دليل اين اشكالهاست كه گفته اند: همه اقوال مربوط به معاد جسمانى ناگريز مبتنى بر تناسخند.4 ملاّصدرا به همه اين اشكالها براساس ديدگاههاى خود در باب (حركت جوهرى) و (عالم مثال) پاسخ مى دهد.
همه نفوس رشد نايافته يا نفوسى كه در اين زندگى كردارهاى زشتى انجام داده اند چون نمى توانند برهنه از بدن باشند و چون اين بدن مادّى نمى تواند پس از نابودى دوباده زنده شود با تجسّم اعمال و حالات روانى ذاتى كه در اين زندگى تحصيل كرده اند بدنى از خود به صورت بدن عالم مثال خلق مى كنند كه در آن همه حالتها و طبايع روانى به صور عينى دگر مى شوند كه هنگام بحث از مسأله معاد به آن خواهيم پرداخت. بدين سان نفسى كه به آز بسيار دچار است خودش را به صورت يك خوك واقعى خواهد ديد. نفس لجوجِ خيره سر به شكل درازگوش درخواهد آمد. از راه مجسّم ساختن خلق و خوى خويشتن در خارج به صورت بدنى واقعى.
هنگامى كه قرآن مجيد مى فرمايد شمارى از مردم تبديل به ميمون مى شوند از حادثه اى سخن مى گويد كه نه در اين دنيا بلكه در عالم مثال رخ داده است جايى كه… در عالم مثال همه رخدادهاى مربوط به معاد جسمانى در آن رخ مى دهد.

[سابحات]

ملاّصدرا در كتاب (شواهدالرّبوبيه) خود بر اين نظر است: چنين افرادى حتّى در اين زندگى نيز مى توانند به جايى برسند كه در ظاهر همانند حيواناتى باشند كه ويژگيهاى درونى آنان همانند آنهاست. (صفحه 233 سطر 9 به بعد).

برابر نظر صدرا اين نظريه دو فرق

مهم با تناسخ دارد كه اين دو را به روشنى از يكديگر جدا مى كند.

1. تناسخ درباره حيات اخروى; يعنى جهان ديگرى سخن نمى گويد بلكه از اين جا يعنى همين جهان صحبت مى كند. امّا زندگى در اين دنيا برابر نظر ملاّصدرا تنها يك بار است و تكرار نمى تواند شد. اين بدان جهت است كه مجال عمل و پيشرفت جوهره اين زندگى است و اين فرصت تنها يك بار به دست مى آيد هرچند تغيير و تحوّل در جهان ديگر هم رخ تواند داد و رخ هم مى دهد امّا نه براساس فعليّت استعدادها كار و موفقيّت بلكه از راه علل ديگر. كاركردن و كسب خير و شر تنها از ويژگيهاى اين زندگى است.5

2.باورمند به تناسخ از تغيير مكانى و شخصى سخن مى گويد. در حالى كه لازمه نظريه ما تغيير تكاملى يا تغيير در شؤون موجود است تنها زمانى كه شخصى يكسان باقى بماند. از اين روى در حالى كه برابر نظر ما يك شخص است كه از مرحله جنين تا مرحله انسان رشد مى كند و پس از مرگ هم هويّت خود را حفظ مى كند برابر نظر قائلان به تناسخ در هنگام مرگ نفس به بدن ديگرى در جاى ديگر سفر مى كند و درنتيجه هويّت خود را از دست مى دهد.6

اگر حركت تكاملى و مستمر باشد و بى وقفه به گونه اى كه هر فردى هويّت خود را حفظ كند و به علاوه اگر اين جريان يك سويه و غيرقابل برگشت باشد در آن صورت به يك تعبير بنا به تعريف همه نفوس در جهان ديگر بايد سعادتمند باشند و كسى نبايد از شقاوت و عذاب پاره اى نفسها سخن بگويد.
ملاّصدرا به اين اشكال پاسخ مى دهد: شقاوت نفسهاى شر و ناقص خودش هم درنتيجه تكامل آنهاست. چون چنين نفسهايى در حالى كه در اين زندگى با شر آفرينى احساس درد نمى كنند بعد از مرگ كه گامى است به جلو احساس درد خواهند كرد [يعنى
احساس درد خود پيشرفتى است كه پس از مرگ حاصل مى شود]. از آن جاكه نفسهاى بدكار عادت به لذتهاى جسمانى را در خويش راسخ ساخته اند و چون بدن مادّى با مرگ از ميان مى رود اين نفسها از تنها منشأ لذّتى كه مى شناخته اند يعنى بدن محروم خواهند شد.7

3. همه انسانها افراد نوع همانندى هستند و از ماهيّت يكسانى برخوردارند; امّا در زندگى اخروى تا آن جا تفاوتهاى ماهوى مى يابند كه برخى عقول غيرجسمانى مى شوند. در حالى كه برخى ديگر داراى نوعى بدن هستند و در عالم مثال واقعند نه در قلمرو عقل محض و اين يك امر متناقض است. ملاّصدرا براساس نظريه اش در باب تكامل وجود يك بار ديگر هم با اين اشكال رو به رو مى شود. ويژگى تكامل وجود عبارت است از: حركت از تمايزِ كم تر به سوى تمايز بيش تر از حالت بالقوّه محض و عام ماده اولى از طريق سلسله صعودى اجناس فصول و انواع تا اين كه به انسان برسد. نوع انسانى به نوبه خود در زندگى اخروى همانند جنسى واقع مى شود كه به تناسب تحصيل صور معقول بيش تر متمايز خواهد شد.8

در نهايت ما به نقطه اى خواهيم رسيد كه هر فرد انسانى فى حد نفسه يك نوع مى شود. همانند عقلهاى مفارق كه هر يك به تنهايى يك نوع است.
بارى باورمند به تناسخ به اين باور دينى كه در جهان آخرت نفس با بدن متّحد مى شود. استدلال مى كند و مى پرسد كه آيا اين اعتقاد مستلزم نوعى تناسخ نيست؟ چه اين كه به اعتراف خود فلاسفه اين بدن همان بدنى نيست كه نفس در وجود زمينى خود با آن در پيوند بود.

ملاّصدرا پاسخ مى دهد: اين بدن بيانى نمادين از حالتهاى ذاتى نفس است و مانند بدن زمينى استعدادها و وجود جداگانه و مستقل ندارد. اين بدن تنها نمادى از نفس است و پيوند آن با
روح همانند پيوند تصوير يا سايه با صاحب تصوير و يا پيوند تالى با مقدّم است و مرتبه مستقل يا ماهيّت جداگانه و مستقلى از خود ندارد.

سپس اشكال كننده در جواب مى گويد: عبارات قرآن به روشنى حاكى از اين است كه بدن در جهان آخرت همان بدن زمينى است نه اين كه تنها بدنى نمادين باشد.

ملاّصدرا اين را مى پذيرد; امّا اضافه مى كند: اين بدن تنها صورتى شبيه با بدن زمينى دارد; امّا مادّه بدن زمينى را ندارد. حتّى هويّت بدن زمينى هم با صورت آن حفظ مى شود نه با مادّه اش كه هميشه در حال تغيير است. بدن انسان در لحظه معيّنى از اين زندگى عبارت است از همان صورت به همراه يك مادّه نامعيّن (مبهم). در جهان آخرت. اين بدن صورت جسمانى محض بدون مادّه خواهد بود; امّا اين صورت جسمانى هويّت اين بدن را حفظ خواهد كرد.9

[سابحات]

ابن سينا ديدگاهى را به شمارى از دانشمندان (مانند فارابى) نسبت مى دهد بدون اين كه خودش را متعهد به آن نشان دهد كه چنين نفوس رشدنايافته يا شرورى پس از مرگ خودشان را به نوعى بدن آسمانى مى پيوندانند. به نظر مى رسد كه ابن سينا معتقد است كه چنين نفوسى پس از مرگ همراه با قدرت و قوّت تخيّلى خود كه جاى ادراك حسّى را مى گيرد باقى مى مانند و درنتيجه نوعى لذّت و درد جسمانى را احساس مى كنند.10
روشن است كه اين نظريه در نتيجه با تفسير و تفصيل نظريه عالم مثال كامل كه پس از اشارات مبهم غزالى

سهروردى نخستين فيلسوفى بود كه به روشنى آن را اثبات كرد سازگار است.11امّا سهروردى با نظريه پيوند اين نفوس با يك بدن آسمانى يا فلك سماوى موافق است همچنان كه در رو در رويى ما با مسأله رابطه بدن و نفس اشاره شد سازگار است. صدرا ديدگاه بالا را نقد مى كند به اين دليل كه اين واقعيّت در آن ناديده گرفته مى شود كه ميان نفس و بدن آن پيوند قوى و منحصربه فردى وجود دارد كه نمى تواند ميان نفس ازبين رفته و بدنى آسمانى حاصل شود. به هر حال بدن بهشتى نفس سازوار با خود را دارد و وقتى كه ديگر نفسهاى از بين رفته انسانى به آن پيوست شوند دربردارنده به حقيقت پيوستن چند نفس در يك بدن است يا اتّهامى كه فلاسفه به باورمندان به تناسخ نسبت داده اند.12 كه پيش از اين اشاره شد و به شرح در بخش ج اين فصل هم خواهد آمد. دردها و لذّتهاى جسمانى با پيوستن نفس به بدن مثالى نه در اين جهان بلكه در عالم مثال بر نفس عارض خواهد شد.

ب. براهانهاى اثبات حيات اخروى:

قبل از اثبات حيات اخروى هم براى نفس و هم براى بدن ضرورى است شرح ملاّصدرا را در مورد اشكالهاى وارد بر حيات اخروى و نيز ديدگاههايى كه در زمينه اين موضوع مهم ابرازشده ارائه كنيم. برخى از طبيعت گرايان و پزشكان امكان وجود حيات اخروى را به دليل انكار وجود مجزّاى نفس از بدن رد كرده اند و مى گويند: كه پس از آن كه بدن نابود شد نمى تواند از نو خلق شود. درباره گالِن گزارش شده است كه او نسبت به جهان ديگر نفس ترديد داشت. چون به وجود مجزاى آن اطمينان نداشت. امّا دليلهاى ما تا به حال به روشنى ثابت كرده است كه نفس آدمى وقتى كار خود را به عنوان صورت بدن شروع مى كند مى تواند به نقطه اى از رشد عقلانى برسد كه با عقل فعّال متّحد گردد. وجود عقل فعّال نه باوجود دادن
خداوند به آن بلكه با خود وجود خداوند است و درنتيجه به يك معناى خاص بخشى از خداوند است.13

برخى از فلاسفه مانند اسكندر افروديسى به اين نظر كه موردقبول ابن سينا هم در برخى آثار مختصر ترش مانند المجالس السبعه قرار گرفته است معتقدند: نفوسى كه به نقطه عقل بالفعل رسيده اند بدون بدن باقى مى مانند نفوس رشد نايافته با مرگ جسمانى از بين مى روند و درنتيجه حيات اخروى ندارند.14
ردّ اين نظريه در همين بخش خواهد آمد. شمارى ديگر از فلاسفه ازجمله ابن سينا در بيش تر آثار خود بقاى فردى براى همه نفوس انسانى را قبول مى كنند چون آنها نفس همه افراد را جوهرى فناناپذير مى دانند. هرچند وجود حيات اخروى بدن را قبول ندارند. به اين دليل كه آنچه نابود شود نمى تواند دوباره با همان هويّت قبلى اش خلق شود.15 اين گروه از فلاسفه به منظور اطمينان از بقاى نفوس رشدنيافته همان طور كه پيش از اين اشاره شد پيوند اين نفوس جداشده را به نوعى بدن آسمانى يا خير آسمانى در فراز زمين مسلّم مى گيرند. ما اين نظريه ها را پيش از اين رد كرده ايم.16

اشاعره كه ماده گرا بودند خصيصه روحانى نفس را رد مى كردند ولى ديگر متكلمان قدرى اسلام به معاد جسمانى معتقد شدند. آنها براى دفاع از اين عقيده گاهى اوقات به اين دليل متوسّل مى شدند كه بازگشت بدن نيست شده امر محالى نيست و گاه مى گفتند كه تمام بدن پس از مرگ ازبين نمى رود بلكه اجزاى جوهرى اصلى آن باقى مى ماند.
متكلّمان قائل به جزء لايتجزّا همانند اشاعره معتقدند: براى بدن صورتى جز بقاء و استمرار نيست كه حتّى هنگام تجزيه بدن به ذرّات اين صورت باقى است و از اين روى خداوند مى تواند بار ديگر با كنار هم گذاردن ذرّات بدن را بازگرداند.

[سابحات]

ديگر متكلمان مى گويند كه حتّى اگر بدن صورتى از خود داشته باشد وقتى خداوند بار ديگر اجزاء را كنار هم بنهد صورتى شبيه با صورت اصلى پديدار مى شود هرچند صورت اصلى نيست. اين ديدگاهها در ديد چندين اشكال قرار دارد:

1. لازمه آنها اين است كه حيات امرى است اعتبارى نه واقعى و تنها عبارت از ارتباط اجزاء جسمانى است.

2. اگر اين اجزاء جسمانى متلاشى شده همچنان استعداد آن را داشته باشند كه بار ديگر به آن بدن مبدّل شوند و اين اجتماع از روى اتفاق واقع هم شود در آن صورت شخص مرده در حالى كه مرده است زنده خواهد شد.

3. اين نظريه در آخر منجربه پذيرش تناسخ مى شود. چون اگر استعداد اجزاء جسمانى براى اين كه بار ديگر به همان بدن اصلى مبدّل شوند به همان صورت باقى بماند همان طور كه هم اينك گفتيم شخص مرده در حالى كه مرده است زنده خواهد شد و اگر اين اجزاء استعداد برگشت را به دليل عاملى جديد از دست داده باشند در آن صورت عامل جديد نياز به نفس جديد خواهد داشت و با فرض اين كه نفس قبلى هم به بدن برمى گردد در آن صورت در يك بدن به طور همزمان دو نفس خواهيم داشت.17

4. ازآن جاكه برابر آن نظريات با نابودى بدن حتّى حافظه هم ازبين مى رود چگونه نفس بدن خود را مى شناسد؟ و حتّى اگر فرض كنيم كه حافظه برمى گردد وجود حافظه صِرف ملاك مطمئنى از هويّت بالفعل نيست (همان طور كه از دست دادن حافظه ناگزير به معناى ازدست رفتن هويّت بالفعل نيست) دليل آن اين است كه براى اين همانى يك چيز با يك چيز ارتباط بايد نه تنها از طرف نفس با اين بدن بلكه ازجانب بدن با اين نفس هم باشد.18

5. اساسى ترين اشكال اين است كه متكلمان در جهان اخروى در جست و جوى يك بدن جسمانى
عنصرى هستند برخى كه استعداد كمال و رشد را داراست. امّا همان طور كه پيش از اين گفته شد و باز هم مى آيد در حيات اخروى اين گونه نيست. چون در آن جا اين بدن يك باره توسّط نفس يا خدا و از راه نفس ايجاد مى شود و در ديد تغيير و رشد نيست. آن بيش تر شبيه بدن جهان به صورت يك كل است.19 از ميان متكلمان فخرالدّين رازى بيش ترين تلاش خويش را به كار بست تا نشان دهد كه بدن از جمع آورى دوباره اجزاى عنصرى تحقّق مى يابد و او تصوّر مى كرد كه لازمه تعاليم قرآن همين است. امّا اين ادّعا از حقيقت به دور است چون قرآن بارها به ما مى گويد: جهان آخرت خلقتى جديد و مرحله جديدى از وجود است. (خلق جديد نشأة جديدة) و اين مطلب آشكارا بدان معناست كه ما نمى توانيم در جست وجوى ظهور دوباره بدنهاى عنصرى زمينى در آن جا باشيم.20

در حقيقت ساده انديشى متكلمان در اين است كه سعى دارند جهان اخروى را در يك نقطه زمانى و يك نقطه مكانى قرار دهند در حالى كه قرآن با نظريه (صورت جديدى از وجود) آشكارا آن را نوعى ديگر از وجود مى داند كه از اصل و ريشه باوجود زمينى متفاوت است آن (وجود) باطن اين وجود خارجى و ماوراء زمان و مكان است.
به جاى جعل اين ديدگاههاى سطحى بهتر است متكلمان اعتقاد به حيات اخروى را همانند پيره زنان تنها براساس حجّت بپذيرند.21

[سابحات]

قرآن براى اثبات حيات اخروى هم براى نفس و هم بدن دو نوع استدلال به كار مى گيرد كه اين دليلها در اين زمينه از قوّت استدلالى كامل برخوردارند.22 (مانند دليلها رياضى در زمينه خودشان) لكن اين دليلها كم ترين تمايلى به معاد جسمانى در شكل عنصرى و زمينى آن ندارند يكى از اين دو نوع دليلها بر جنبه بالندگى و غايت مند بودن وجود انسانى تأكيد دارد: اين دليل اشاره دارد بر اين كه
چگونه انسان از حالت نطفه بودن شروع مى كند و به سمت جنين شدن رشد كرده سپس كودك و بعد جوان و در پايان به انسانى بالغ بدل مى شود. اين نشانگر آن است كه قرآن مى خواهد به ما بگويد: انسان حتّى در اين زندگى هميشه از مراحل جديد و نو ظهور وجود عبور مى كند و در جهان آخرت در مجموع شكل جديدى از حيات به دور از دنياى مكان مند و زمان دار خواهد داشت تا اين كه در نهايت برخى انسانها ممكن است به طور كامل با عقل فعّال يا خداوند متّحد شوند. در نوع دوّم استدلال آن جاكه قرآن مثالهايى از آفرينش آسمانها و زمين را مطرح مى كند مهم ترين ايده اين است كه خداوند مى تواند اشياء با فعل بسيط خلقت بيافريند بى آن كه نياز به ماده قبلى و استعدادى باشد. درست همان طور كه آسمانها و كلّ عالم نه از راه مادّه اوّليه بلكه يك باره خلق شده اند. چنانكه نفس هم صور خودش را بدون ماده قبلى بلكه با فعل بسيط ايجاد مى كند. چون در ذات خويش مرتبط با قلمرو الهى است و علّت اين كه قرآن خلقت آنى و يك باره جهان ديگر را همانند به يك چشم برهم زدن مى كند همين است.23

تصوّر متكلمان از معاد جسمانى در حقيقت تصوّر عامى است كه برابر آن حوادث و تجارب حيات اخروى برابر بدن مادّى جسمانى هستند. تصوّر اصلاح شده تر از آن تصوّرى از حيات اخروى است كه براساس الگوى خواب ساخته شده است.

همان طور كه در رؤيا ما اشياء و حتّى لذّت و درد شديد را حس مى كنيم در مثل خودمان را در حال سوختن در آتش يا لذّت بردن از اشياء لذّت بخش مى يابيم بدون اين كه رؤياى ما برابرى در جهان خارج داشته باشد در مورد حيات اخروى هم همين طور است. در حقيقت در حيات اخروى چنين تجاربى شديدترند. چنانكه استمرار هم دارند. علّتش آن است كه در مقايسه با حيات اخروى زندگى فعلى به يك رؤيا
مى ماند. همان طور كه مضمون حديثى نبوى است [ظاهراً اشاره به الناس نيام اذا ماتوا انتبهوا] تفاوت اساسى ديگر اين است كه در حالى كه خوابهاى ما در اين زندگى خارج از تسلّط ماست تجارب جهان ديگر تسلّط آگاهانه شخص است. اين نظريه مربوط به حيات اخروى را چنانكه [خواجه نصيرالدّين]طوسى گفته است ابن سينا از فارابى (شايد با تأييدى ضمنى) نقل كرده غزالى آن را پذيرفته است.

تصوّر سوّم از جهان آخرت تصوّرى فلسفى است. برابر اين ديدگاه كه غزالى نيز آن را شرح كرده است شخص يا صور معقول واقعى را كه تصوّرات كلّى هستند مى بيند و يا حالتهاى نفسانى را تجربه مى كند. گويا كليّات واقعى را ادراك كرده است.

اين ديدگاه در مورد نفوسى كه به رشد فلسفى كامل و به مرتبه عقول رسيده اند كاربرد دارد. پس از نقل قول همه اين ديدگاهها غزالى مى گويد:
(از آن جاكه همه اين نظريات ممكن اند همه آنها را مى توان (به درجات متفاوت) معتبر دانست. بدين ترتيب هر كس سهمى كه مناسب اوست از جهان ديگر خواهد داشت. در آن صورت كسى كه دلبسته صورت بيرونى است (از اين صورت بيش از همه لذّت مى برد) از ادراك طبايع كلّى واقعى (از اشياء) محروم خواهند شد. چون تعريف بهشت اين است كه به هركس آنچه مى خواهد مى دهد.)24

حال پس از توصيف اين ديدگاه سه درجه اى از حيات اخروى ملاّصدرا نظر خود را بيان مى كند و آن اين است: همه صورى كه توسّط انسانها در حيات اخروى تجربه خواهد شد واقعيّتهاى وجودى اند هرچند كه مادّى نخواهند بود. اشتباه متكلمان كه نظريه مشهور را طرح كرده اند اين است كه واقعيّتهاى مادّى را در آن جهان اثبات
كرده اند. خطاى شخص قائل به رؤيا اين است كه حيات اخروى را با صور نه واقعيّتهاى عينى پر مى سازد. حتّى اشراقيونى مانند سهروردى براى صور و مثل وجود بالفعل معتقد نيستند بلكه آنها را مشكوك مى دانند جهان مثل و آنچه در آن است واقعى است. در آن جا بدن واقعى وجود دارد. بهشت واقعى با آنچه در آن است جهنّم واقعى با آتش آن امّا هيچ يك از اينها مادّى نيست. نظريه عقل گرايانه فلاسفه هم نادرست است. بهشت عقلانى نمى تواند محلّ مسكونى كليّات صرف باشد آنچه در آن جاست بايد وجود واقعى داشته باشد.

اين سخن آخر نتيجه ناب اين نظريه ملاّصدراست كه معرفت جريان صيرورت يا وجود است و انسان هنگامى كه به بالاترين مرحله عقل محض مى رسد موقعيّتهاى عقلانى جديدى از وجود را به دست مى آورد و بدل به عقل يا به يك معنى خدا مى شود. در تعاليم صدرايى معرفت بدون تغيير و تحوّل در مراتب وجودى غيرقابل تصوّر است.25
سپس ملاّصدرا دليل خودش را براى اثبات حيات اخروى كه مبتنى بر اصل معرفت و معادل دانستن آن باوجود است اقامه مى كندكه در عمل در مورد معرفت عقلانى يا فراعقلانى به كار مى رود. امّا او به يازده اصل ديگر نيز استناد مى كند كه از آنها در مورد بقاء جسمانى عالم مثال استفاده مى كند. اصل معرفت درحقيقت مى گويد كه لذّت واقعى در ذات مرتبط با معرفت است. در اين زندگانى ما لذّت واقعى را از راه احساس به دست مى آوريم و لذّت بخش بودن براى ما معادل بامحسوس بودن است. دليلش آن است كه معرفت معقول و عقلانى ما در اين زندگى تنها به گونه غيرمستقيم باوجود واقعى مرتبط است و بيش تر متوجّه ذواتى است كه فى الواقع موجودات واقعى نيستند. هنگامى كه از راه رشد عقلانى مستمر در اين زندگى و بويژه بعد از مرگ رابطه ما با بدن مادّى و
درنتيجه با جهان مادّى پايان مى يابد و ما وجود محض را به طور مستقيم درك مى كنيم يعنى با آن متحّد مى شويم آن جاست كه به بالاترين مرتبه لذّت مى رسيم.
امّا اين تصوّر اشتباه است كه متعلّق معرفت در آن مرحله صور معقول كلّى خواهد بود بلكه اين صور باوجود بالفعل متحّد خواهند بود و درنتيجه واقعيّتهاى عينى هستند. تنها در اين زندگى است كه وجود واقعى را از راه صور كلّى (ذوات) يعنى غيرمستقيم و با واسطه مى شناسيم و به همين دليل است كه هرچند در اين زندگى داراى برخى انواع معرفت از قلمرو عقلانى هستيم. امّا لذتهاى كه ناشى از تجربه حسّى مستقيم است احساس نمى كنيم و درنتيجه به جز موارد اندكى به اندازه كافى جذب قلمرو عقلانى نمى شويم. امّا در حيات اخروى قلمرو عقلانى به متعلّق تجربه زنده بدل مى شود و صور براى فيلسوف محض وجودات واقعى مى شوند.26 برابر نظر ملاّصدرا به پيروى از نو افلاطونيان (يعنى اثولوجياى ارسطو) در آن جا هم بدن در قلمرو عقلانى همراه با نفس معقول خواهدبود. با اين وجود به صورتى كاملاً درونى شده و خلاصه شده به وسيله نفس همان گونه كه در اين زندگى نفس به يك معنى درونى شده و معروض بدن است. اين نظريه حاصل آشتى دادن ملاّصدرا ميان نظريه ارسطو با تفسير اسكندر [افروديسى] و توجّه به ابن سينا به بقاى عقل از يك سو و احكام روشن شريعت در باب بقاى جسمانى از طرف ديگر است.27 براى ملاّصدرا اين نتيجه ضرورى يك اصل است كه صور بالاتر وجود صور پايين تر را استثنا نمى كند و رد نمى كنند بلكه صور پايين تر را دربر مى گيرند.
اين است علّت اين كه او نظريه شناختارى تجريد را رد كرده است. همان طور كه در نظريه معرفتى وى ديده ايم.

[سابحات]

و امّا نكته هاى ده گانه اى كه دليل

ملاّصدرا را بويژه براى اثبات معاد جسمانى تشكيل مى دهد در اساس خلاصه اصول اصلى فلسفه و نتايج آن است. ملاّصدرا آنها را به اين ترتيب بيان مى كند:

1. عامل (علّت) اصلى واقعيّت وجود است نه ماهيّت و يا صور انتزاعى.

2. تمايز هر شيئ از ديگر اشياء به عنوان يك جوهر خاص از راه وجود آن است كه موجودبودنش را قوام مى بخشد همان طور كه آنچه ما كيفيّات و عوارض مشخّصه مى ناميم تنها نشانه هاى وجود خاص و در معرض تغيير است (در حالى كه جوهر خام مستمر و در حال رشد است).

3. وجود كه جوهر و ذات بسيط شئ را مقام مى بخشد فى حدّ نفسه در حال تغيير و رشد است و اين تغيير از شدّت كم تر به سوى بيش تر است. يعنى كمى و زيادى وجود از وجود است. در طول اين تغيير و حركت اجزاء حركت دقايق يا دوره هاى حركت وجود واقعى ندارند بلكه وجودشان بالقوّه است (يعنى مانند ماهيات صرف وجودشان فقط در ذهن است) حركت به عنوان يك كل وجود دارد و اين وجود وجود كل است كه جوهر يگانه شيئ را تشكيل مى دهد.

4 و 5. و چون ذات يك شيئ كلّ حركت است و چون حركت رشدى است (يعنى از شدّت كم تر به شدّت بيش تر) نتيجه مى شود كه ذات شيئ با صورت نهايى آن به عنوان غايت متّحد است و اصطلاحات قبلى مانند حركت بالقوّه بودن و مادّه هويّت آن را تشكيل نمى دهد. از اين روى در چيزهايى كه تركيبى از جنس و فصل هستند فصل نهايى آن صورت واقعى است كه ذات واقعى شيئ را تشكيل مى دهد. همان طور كه در فصل 2 بخش 1 در مورد ماهيّت ديديم. برابر چنين اشيايى جنس و فصل هنگامى ذكر مى شوند كه به دنبال تعريفى منطقى باشيم امّا از ديدگاه چنين تعريفى قابل ارائه نيست بلكه شيئ تنها با صفات و
نتايج ضرورى اش مى تواند توصيف شود. وجودات بسيط يعنى موجودات متعالى و در حقيقت خود وجود تعريفى مركّب از اجزاء منطقى ندارند بلكه تنها به روش سوّم قابل توصيف هستند.

6. جوهر واحد اشياء نظم واحدى ندارند. به همراه رشد مراتب وجود امكانات جديدى فراهم مى شود. به عنوان مثال در سطح مادّى اجزاء متقابل قابل جمع نيستند. از اين روى در يك شيئ مادّى سياه و سفيد با هم جمع نمى شوند.
با ارتقأ وجود در صور بالاتر آن امكان وجود متناقضان و تركيب آنها به روشى ساده فراهم مى شود تا اين كه كم تر انسانى در سطح كاملاً عقلانى به آخرين مرتبه واقعيّت رسد كه (بسيط الحقيقة كل ّالاشياء)

7. برابر توضيح قبلى از حركت جوهرى روشن است كه هويّت بدن مرهون نفس است كه صورت نهايى اوست. باوجود حركت مداومى كه بدن دارد در ذات خود همان بدن باقى مى ماند. حتّى هنگامى كه در خواب بدن بدل به صورت مى شود باز همان بدن قبلى است. در حيات اخروى هم با آن كه از اساس تغيير كرده و ديگر آن بدن مادّى نيست در عين حال هويّتش را حفظ مى كند. اگر درباره بدن a سؤال شود كه آيا اين بدن در جوانى و پيرى يكسان است در آن صورت اگر بدن را همان مادّه درنظر بگيريم قطعاً اين بدن همان بدن قبلى نيست امّا اگر بدن را جنس بينگاريم آشكارا همان بدن است. امّا اگر سؤال درباره شخص a باشد كه آيا او در كودكى جوانى و پيرى شخص واحدى است پاسخ مثبت است.

حيات اخروى همانند اين زندگى و طول عمر به طور دقيق يكسان است.

8 9 10. قدرت تخيّل كه در نظريه شناخت اثبات شده است استعدادى ذاتى براى بدن يعنى مغز نيست. در حقيقت در اين عالم مكانى وجودى غير از وجود متعلقاتش ندارد. از اين روى همان طور كه پيش از اين
اثبات شده است تصوّرات در حقيقت صور معرفتى به طور كلّى به اين معنى ذاتى نفس نيستند كه به وسيله نفس دريافت مى شوند بلكه آفريده نفس اند. همه اين صور يك باره خلق مى شوند نه كم كم آنچنان كه در مورد صور مادّى در دنياى جسمانى است. حيات اخروى اين صور شديد و مستدام اند چون نفس رهاى از بدن مادى است درنتيجه بهشت و جهنّم ذوات مستمر خواهند بود.28

درنتيجه ملاّصدرا مى گويد: از آن جاكه بدن دوباره زنده مى شود (يعنى به وسيله نفس خلق مى شود) با اين بدن متّحد و همسان خواهند بود مگر اين كه آن بدن مادّى نيست. ملاّصدرا در اين نكته توجّه زيادى به غزالى مى كند و از نظريه او درباره معاد جسمانى به عنوان شكلى از تناسخ انتقاد مى كند.29
اين انتقاد به نظر نمى رسد منصفانه باشد و يكى از موارد بسيار آن در اسفار ملاّصدرا آمده است كه او آگاهانه و تا حدّى فريب آميز اهدافى خارج از مخالفان واقعى يا خيالى ايجاد مى كند.

غزالى آن طور كه ملاّصدرا خودش از او نقل مى كند گفته است: چون اجزاء بدن مادّى ثبات و استمرار ندارند نمى توان ملتزم شد كه در حيات اخروى به طور دقيق همين بدن برگردانده شود و اين به معناى تناسخ نيست چون در تناسخ شخص جديدى از نو ايجاد مى شود. البته اگر كسى بخواهد نظريه او را (غزالى) تناسخ بنامد مانعى ندارد چون ما در اصطلاح محّاجه نمى كنيم. البته غزالى ادامه مى دهد كه فلاسفه معاد جسمانى را با عنوان پرهيز از تناسخ ردّ كرده اند و او خودش دليل اصلى در ردّ تناسخ را تضعيف مى كند. هرچند غزالى تناسخ را نادرست مى داند امّا درنظر او نادرست تر از اين ردكردن معاد جسمانى است. به نظر ما چنين مى رسد كه غزالى و ملاّصدرا در سؤال از حيات اخروى جسمانى بسيار به هم نزديكند. در حقيقت در شواهدالربوبيّه (/232
سطر 4 به بعد) صدرا از حيات اخروى به عنوان (انتقال نفس از اين بدن به بدنى آخرتى) ياد مى كند دقيقاً همانند غزالى كه نظر او را در باب (لذّات و آلام) پس از مرگ در همان كتاب (/286 سطر 10 به بعد) نقل مى كند و مى پسندد. تنها تفاوت ـ و بدون ترديد تفاوت بزرگ ـ اين است كه نظريه ملاّصدرا مبتنى بر اصل حركت جوهرى او و نظريه اش در باب عالم مثال است. هرچند تصريح به عالم مثال مربوط به رشد پس از غزالى است. با اين همه ريشه هاى آن هم در غزالى و هم در ابن سينا وجود دارد و ملاّصدرا با همه نوآوريهايى كه دارد در اين زمينه مرهون آنهاست. البته اصل حركت جوهرى مختص خود صدراست.

[سابحات]

ج. ماهيّت حيات اخروى


برابر نظر ملاصدرا حيات اخروى مفهومى نسبى است.30 عقل و نفس قبل از اين دنيا وجود متعالى داشته اند; امّا آنها عقل و نفس انسانى نيستند. بنابراين هنگامى كه نفس انسانى پا به وجود در اين جهان مى گذارد در واقع يك شيئ مخلوق است كه دوره اوّليه وجود خود را در مادّه سپرى مى كند و كسى نمى تواند از وجود قبلى آن سخن بگويد. چون آنچه داراى وجود قبلى است نفس انسانى نيست بلكه نفس كلّى است از اين روى هرچند نفوس آدمى در اصل خلقت ارتباط متافيزيكى با اصول متعالى دارند چيزى به عنوان تفرّد يا جدايى از نفس كلّى در مورد افراد انسانى وجود ندارد. چون هرچند نفوس انسانى ابتدا در مادّه به وجود مى آيند و از ماده خلق نشده اند.
از آن جاكه هر چيزى در اين جهان ازجمله نفوس انسانى درحال حركت و رشد است و جهت همه چيز به سمت خداست حيات اخروى اصطلاحى نسبى است: گياه حيات اخروى مادّه غيرزنده است حيوان حيات اخروى گياه و انسان حيات اخروى حيوان است.

امّا ميان انسان و موجودات پست تر

از او تفاوتى وجود دارد درحالى كه موجودات پست تر وقتى به سمت انواع برتر وجود رشد مى كنند بايد انواعشان تغيير يابد. يعنى افراد انواع پست تر نمى توانند به نوع بالاتر تغيير يابند بلكه فقط نوع به طور كل مى تواند تغيير پيدا كند.

(مثلاً يك ميمون نمى تواند بدل به انسان شود بلكه نوع ميمون مى تواند.اسفار ج 4 /25 سطر 1 تا 3) فقط انسان است كه در وجود فرديش (يعنى جداى از تغيير در نوع ـ از نوع پايين تر به انسان) در حركت است و همه سطوح وجود را از جنين تا عقل بالغ تجربه مى كند. افراد در نوع پايين تر هم حركت و رشد دارند; امّا هر يك در نوع خودش.31 اين درست نيست چون انسان در مرحله جنينى اش همانند يك گياه است. درنتيجه در مورد جنين حيوان هم اين چنين خواهد بود. البته نهايت انسان رسيدن به عقل است در حالى كه حيوان به عنوان يك فرد نمى تواند از نوع خودش فراتر برود.

ويژگى اصلى ديگرى وجود دارد كه فرآيند تكاملى اين حيات و حيات اخروى توصيف مى كند. در حالى كه در درجات پايين تر وجود اختلافات نوعى مهم نيستند و همه افراد يك نوع تقريباً از جهت ارزش يعنى روند تكامل به بالا يكسانند. اين اختلافات نوعى بيش تر و بيش تر مى شوند. اين بويژه در مورد انسان درست است. دليل آن اين است كه در حالى كه در سطح پايين شكاف ميان قوا و فعاليّتها خيلى كم و در پايين تر هم مرتبه هيچ است اين شكاف هرچه بالاتر مى رويم آرايش مى يابد. هنگامى كه به سطح نوع انسانى مى رسيم شكاف آن قدر گسترده مى شود كه مى توان در حقيقت از برخى انسانها به عنوان موجودى پايين تر از انسان و برتر از حيوانات سخن گفت. درحالى كه انسانهاى ديگرى هستند كه برتر از انسانند يعنى عقل آنان به طور كامل فعليّت يافته است. اين ديدگاه تعريف انسان به
حيوان عاقل را كه همه افراد انسان به يك اندازه در آن شراكت بهره مندند نقض نمى كند. چون تعريف تنها به استعدادها (قوا) اشاره دارد نه فعليّتها.32

گويا در آغاز زندگى روح انسان در بدن او قرار دارد. امّا كم كم كه روح (نفس) خودش فعليّت پيدا مى كند. بدن روبه تحليل مى رود تا اين كه در سطح عقلانى صرف در حقيقت اين بدن است كه در روح واقع شده است.33اين نظريه ممكن است موجب تعجّب فرد مسلمان باشد به دليل ماهيّت مساوات طلبانه اسلام امّا اين تساوى اشاره به ارزش ذاتى افراد ندارد و به طور قطع قرآن و حديث بيش تر از درجات نامحدود ساكنان بهشت و جهنّم سخن مى گويد و صدرا از اين مطالب بهره بردارى مى كند. در واقع حتّى در اين جهان قرآن از كسانى كه مخالف حقيقت اند به عنوان حيوانات و حتّى بدتر از حيوانات نام مى برد. (179 ـ 7) البته متون مقدّس نه از چنين ارزش عقلانى بلكه ارزش اخلاقى سخن مى گويند. امّا در نزد صدرا ارزش و فضيلت اخلاقى در نهايت وابسته به ارزش عقلانى است.

از آن جاكه روند رشد و تحوّل از عام به خاص از نامعين و غيرمجزّا به معين و مجزّا وجود كم تر به وجود محض است مى بايد به نقطه اى ختم شود كه همه افراد بشر بويژه آنان كه مانند عقول متعالى به عقول بالفعل مبدّل شده اند انواع خودشان باشند. اين روند ريشه پس از مرگ متوقّف نمى شود. چون هرچند در اين جا صيرورت و انتقال از بالقوگيها به فعليّتها وجود ندارد (چون بالقوگيها همان طور كه در اين جا دانستيم تنها در مادّه وجود دارد) با اين همه تغييرات فورى و دفعى در جهان آخرت (يعنى پس از مرگ جسمانى) رخ مى دهد. نفوس رشدنيافته مى توانند هنوز در آن جا تغيير يابند به بركت عذابى كه در جهان ديگر در مقابل
رشدنيافتگى در اين عالم متحمّل شده اند.

بنابراين ملاّصدرا ديدگاهى را كه بقاى فرد را نمى پذيرد رد مى كند. در نظر او عوامل تجزيه كننده خيال و عقل بويژه عقل است.
اين نظريه ناسازگار و ضد با نظريات يونانيان: افلاطونى ها ارسطويى ها و نو افلاطونى هاست كه برابر نظر آنها تفرّد حاصل كار مادّه است و با از بين رفتن مادّه فرد باقى نمى ماند. درمقابل ملاّصدرا معتقد است تفرّد كاركرد و روند تكاملى خود وجود است. بالاترين مرتبه تكامل كه همان وجود محض است به معناى فرد مطلق درنتيجه خداوند فرد برترين است.

نخستين مرحله پس از مرگ مرحله قبر است يعنى مرحله حدّوسط ميان مرگ جسمانى و معاد. در نظر ملاّصدرا قبر به منزله پوشش نفس در استعدادهاى جسمانى يا خيالى است. چون در مسير (سفر) عادى نوع بشر عقل به طور كامل فعليّت پيدا نمى كند و درنتيجه تخيّل و حتّى گرايشهاى خاص جسمانى باقى مى مانند هرچند جسم مادّى از بين رفته باشد. براى كسانى كه عقلشان فعليّت پيدا كرده است مرحله قبر يا ناديده گرفته مى شود يا از آن خيلى سريع گذر مى شود. مرحله معاد به معناى كنارگذاردن همه امور جسمانى از بخشى از روح به وسيله گرايشها يا حافظه است.

ملاّصدرا تفسيرهاى بسيارى از سنّت را نقل مى كند كه برابر آن در انسان بيخ دم (عجب الذنب) باقى مى ماند كه از راه آن خداوند همه بشر را دوباره خلق خواهد كرد. برخى فلاسفه اين اصطلاح را به معناى (نفس) مى گيرند. متكلمان اين را به معناى جزء اوّليه بدن انسان مى دانند در حالى كه ابن عربى مى گويد كه به معناى ذات و ماهيّت انسان است. مطابق نظر ملاّصدرا اين اصطلاح به معناى قدرت تخيّل است چون اين بيخ دم (عجب الذنب) است كه انسان را با جهان طبيعت يعنى ماده
مرتبط مى سازد. همين تخيّل است كه جاى مادّه را در جهان آينده مى گيرد. به همين دليل است كه حيات اخروى جريان صيرورت يا گذر از بالقوگى به فعليّت نيست. بلكه خلق آنى است; زيرا تخيّل متعلّقات خودش را يك باره ايجاد مى كند.

[سابحات]

انسانهايى كه به وجود عقلانى محض در اين جهان دست مى يابند آنان كه در اين جا به فعليّت رسيده و پس از مرگ عقول محض مى شوند موجودات عالى مانند پيامبران اند. يا افرادى از وجود مطلق كه عقولشان به طور كامل به حيات الهى نزديك است.
هرچند اينها به عنوان افراد جداى از يكديگرند امّا تفاوتى ميان آنها نيست. مگر در حدّى كه وجود محض شايستگى كم و زيادشدن داشته باشد; يعنى در قلمرو وجود محض چيستى يا كيفيّت و چرايى آن يعنى علل صورى و غايى با هم متّحد مى شوند. اين سلسله مراتب پيش رونده از موجودات محض فى حدّ نفسه يك واحد است همان طور كه اجزاء متّصل يك جسم ممتد تشكيل واحد مى دهند. هدف اين حركت تكاملى مقام ربوبى است كه هم از جهت زمان و هم از جهت شدّت و شمار افعال نامتناهى است. بقيه از جهت زمان نامتناهى اند ولى در شدّت يا افعال اين طور نيستند چون آنها حدّ وسط ميان وجود و جهان ممكن اند. امّا مشكل اين است كه چگونه اين عقول محض كه درنظر ملاّصدرا هم جداى از خداوندند و هم فى حدّ نفسه از جهت قلّت و كثرت وجود متفاوتند مى توانند به عنوان وجود محض و موجود مطلق توصيف شوند و چگونه ملاّصدرا از آنها به عنوان جزئى از خدا ياد مى كند چراكه روشن است كه به هر جهت اينها فى حدّ نفسه موجودات ممكن اند.

به نظر مى رسد كه جايگاه آنها شبيه جايگاه صفات الهى است كه در نزد ملاّصدرا حدّ وسط ميان وجود مطلق ذات الهى و عالم امكان است.
ملاّصدرا به روشنى اظهار مى كند: ضرورى است پيوستگى عقل با وجود الهى را بپذيريم تا از قبول نامتناهى محدود از هر دو طرف پرهيز كنيم; يعنى از آن جا كه هر موجود عقلانى كه بنابه فرض مجاور خداوند است همواره مى تواند به كمك موجود برترى كه درنتيجه به خدا نزديك تر شود و همين طور تا بى نهايت (اين ادامه دارد) اين پسرفت نامتناهى در بالاترين مرتبه تنها با مفهوم پيوستگى مستقيم خاتمه مى يابد. براى خدا نقطه اوج پيوستگى همان نفس بى نهايت اوست. همان طور كه پيش از اين اشاره كرده ايم عقول و وجود هم شأن يا شبيه با صفات الهى ظهورى از خدا را نشان مى دهد. آينه اى كه اين تجلّى و بروز در آن رخ مى دهد چيزى جز وجود خدا نيست. بنابراين خداوند از راه اين ظهور در خودش تأمّل مى كند. اين نزديكى و حضور عقول در نزد خدا معاد و حيات اخروى را تشكيل مى دهد. از اين روى از اين ديدگاه عقول اشكال يا تصاوير الهى هستند. از نظرگاه تئورى شناختى كه مستلزم اتّحاد عقل و متعلّقاتش است به نتيجه مشابهى دست مى يابيم خدا در اين مورد فاعل و عقول متعلّق متعقّل هستند. اين برخلاف اصلى است كه هيچ امر برترى در مرتبه پايين تر از خود تأمّل نمى كند. امّا عقول بخشى از خود خدا هستند (به عنوان اجزاء نازل ترند و به عنوان وجود خدا خود خدا هستند) اين عقول هم در خدا تأمّل مى كنند امّا به روشى نارسا از راه تأملشان در خود به عنوان آثار خداوند چون در غير اين صورت آنها به طور كامل با خدا يكى خواهند شد.

از آن جاكه ملاّصدرا معتقد است: تخيّل حفظ هم مى كند معتقد است كه همه حيوانات برترى كه تخيّل و حافظه آنها پيشرفته است بقاء ضرورى دارند. اين حيوانات به طور هميشگى در مرحله قبر يا عالم مثال (قلمرو صور يا ايده ها) باقى مى مانند چون اينها
بالقوّگيهاى عقلانى ندارند.

گويا انسانهاى معمولى كه اكثريّت افراد را تشكيل مى دهند ـ عامه مردم زنان بچّه ها ـ براى مدّت طولانى در عالم مثال باقى مى مانند كه بستگى به ميزان غوطه ورى آنها در گرايشهاى جسمانى دارد. همه اين نفوس بى درنگ بدنهاى خيالى; يعنى واقعى امّا غيرمادّى ايجاد مى كنند اين بدنها كه همانند سايه ها يا انعكاسات وابسته به نفوس هستند چون ديگر ابزارى براى روح نيستند تا خودشان را به وسيله آن تكامل بخشند آن گونه كه بدنهاى زمينى چنين بودند گرايشهاى بد يا خوبى كه نفوس در زمين تحصيل كرده اند منعكس مى كنند. از آن جاكه اين بدنها مكانى را اشغال نمى كنند مزاحمتى براى يكديگر ندارند و بى نهايت از آنها مى توانند در كنار هم وجود داشته باشند.
ملاّصدرا در مورد رابطه علّى ميان تأثير گرايشهاى روحى بر بدنهاى خيالى خيلى قاطع نيست. او گاه مى گويد كه آنها تحت تأثير نفس كه خود از اوضاع خاصّى در زمين تحصيل كرده است به وجود مى آيند ولى گاه اظهار مى كند كه اين صور خوب و بد كه در عالم مثال موجودند پس از مرگ در نفس آشكار مى شوند و توسّط نفس بر بدن تأثير مى گذارند و سپس نفس لذّت يا درد را به طور دقيق مانند سلامتى و مريضى جسمانى در اين عالمى كه از نفس سرچشمه مى گيرد درك مى كند و پس از آن خود نفس لذّت و راحتى يا درد و رنج را احساس مى كند.

دليل اين ابهام به نظر مى رسد اين باشد كه ملاّصدرا به دو نوع عالم مثال معتقد است يك عالم هستى شناختى مطلق كه مستقل از نفس است و عالم محدودى كه توسّط خود نفس ايجاد شده است. به نظر مى رسد كه او هيچ گاه در مورد رابطه ميان اين دو مطمئن نيست به آن بدن حيات و قدرت شناخت دميده شده چون او انعكاسى از نفس است در حالى كه اين بدن
زمينى فى حدّنفسه مرده است و حيات قواى ادراكى اش را فقط غيرمستقيم دريافت مى كند.

در اين ميان نفوس خوب اگر طعم حيات عقلانى را در اين جهان چشيده باشند پس از متنبّه شدن با آتش تصفيه به سرعت يا با تأخير به قلمرو عقلانى مى پيوندند. در غير اين صورت صرفاً از لذتهاى حسّى ـ خيالى بهره مند خواهند شد;. امّا نفوس بد تصاوير احساسى ترسناك و وحشتناك منعكس خواهند ساخت. آنان همچنان كه آزمند ستيزه جو شهوتران و… هستند به صورت خوك ببر و گرگ درمى آيند. اين بدان معنا نيست كه آنان در واقع حيوانات مادّى مى شوند چون نه رجعت و نه تناسخ هيچ يك ممكن نيست.
اين بدان معناست كه چون نوع انسانى همان طور كه پيش از اين گفته شد در رشته تفاوتهاى درون نوعى اش ظاهر مى شوند همه طيف اشكال پست تر وجود يعنى نمونه هاى بد هرچند داراى بدنهاى انسانى هستند خودشان را به صورت حيوانات از انواع مختلف خواهند يافت. اين افراد پس از اين كه مدّتى طولانى در آتش حيوانيّت بسوزند عموماً رها خواهند شد به جز شمار اندكى كه به شر علاج ناپذير دچار هستند. اين گروه آخرى هم ممكن است برابر اتّفاق انتقال يابند و يا تمايل براى عقلانيّت را از دست بدهند.

حيوانات و طبايع پست تر نيز احيأ مى شوند نه به صورت موجودات خاص يا فردى بلكه به صورت نوع. آنها بالا برده مى شوند و رجعت مى كنند به جايى كه افلاطون آن را عالم مثال مى خواند و خردمندان قديمى فارس (ارباب الاصنام).

[سابحات]

پی نوشتها:

10. همان/150 151.
11. ببينيد قسمت ب از فصل چهارم بخش 3.
12. اسفار ج 4/ 40 43 180 148 150. (در اين عبارت حمله متوجّه
13. همان/140 141 163 164.
14. همان/147.
15. همان/115.
16. مرجع پى نوشت 12 را ببينيد.
17. همان/164 165 168 169 170.
18. همان/171.
19. همان/203.
1. اسفار ج 4/2 3 4.
2. در مورد تغيير ناپذيرى حركت جوهرى همان /16 در مورد كاربرد بويژه در مورد نفس همان / 21. براى رشد همزمان نفس و بدن همان مرجع قبلى.
20. همان/153 163 180.
21. همان/180.
22. همان/159.
23. همان/159ـ 161.
24. همان/171.
25. همان/174ـ 175.
26. همان/21 123 125 224 244 247.
27. همان ج 4/ 47 97 98 99 100 197.
28. اصل يازدهم كما بيش بى اهميّت است و بيان مى كند كه واقعيّت اساساً سه مرتبه است: طبيعت جسمانى تخيّل و عقل. همان/ 185 197.
29. همان/ 197 207.
30. همان /22 162 159 و نقل قولهاى متعدّد از قرآن كه در پى نوشت قبلى درباره خلق دوّم يا خلق جديد به آن اشاره شد. (نشاة خلق جديد و جديدة) كه با خلق اول يا نخستين خلق مقايسه شده است.
31. همان / 24.
32. مرجع پى نوشت 8 را ببينيد. همين طور همه عبارت مهم مآخذ قبلى /19 20.
33. مرجع پى نوشت 27 و پى نوشت قبلى را ببينيد.
3. سوره نساء آيه 60; سوره بقره آيه 65; اسفار جلد 4/ 5.
4. اسفار ج 4 / 6.
5. همان/ 7 26 28 33 34 153. ملاّصدرا در اين جا اشاره مى كند كه بدن زمينى بايد بالقوّگيهاى نفس و خودش را محقّق سازد. وقتى اين بالقوّگيها چه خوب چه بد چه عقلانى چه خيالى محقّق شوند بدنى رقيق جاى اين بدن خاكى را مى گيرد كه ديگر قوايى براى به فعليّت رسيدن ندارد نفس هم به كمالاتش مى رسد و نيازى به حركت و كار ندارد. ملاّصدرا نظريه پزشكانى همچون ابن سينا را رد مى كند كه نظريه آنها به نظر ارسطو برمى گردد
6. همان/4 12 165. براى صدرا برجسته ترين نمونه تكامل جوهرى در تكامل جنين آدمى به مرحله بلوغ و بويژه به انسان كامل است. (همان/53).
7. همان / 17.
8. همان / 20 225 235.
9. همان/31 43.