llı.✿. llı.✿.ıll پژوهشی در اربعین حسینی llı.✿. llı.✿.ıll

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/11682801816641807191.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/11682801816641807191.gif)


پزوهشی در اربعین حسنی

چکیده
حضور اهل بیت(علیهم السلام) در اولین اربعین شهادت امام حسین(علیه السلام) بر سر مزار آن حضرت در کربلا از مسائلی است که در قرون اخیر برخی محققان شیعه درباره آن تشکیک کرده اند. در مقابل، برخی دیگر از اندیشمندان، درصدد رد این تشکیک و اثبات اربعین اول شده اند. این نوشتار ابتدا به دلایل منکران اربعین اول پرداخته و در ادامه به پاسخ گویی آن ها می پردازد، سپس با استفاده از قراین و شواهد دیگر، دیدگاه موافقان اربعین اول را تأیید می کند.

مقدمه
یکی از مباحث مهم تاریخ عاشورا که در این فصل درباره آن بحث و بررسی صورت گرفته، حضور اهل بیت(علیهم السلام)در کربلا در اولین اربعین شهادت امام حسین(علیه السلام) بر سر مزار آن حضرت و دیگر شهدای کربلاست. در میان شیعه، مشهور است که اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی بزرگ رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به زیارت قبر امام حسین(علیه السلام) نائل شد و در همان جا بود که اهل بیت(علیهم السلام) هنگام بازگشت از شام نیز به زیارت مزار امام(علیه السلام) آمده و جابر را ملاقات کردند.

هم چنین در این روز سر امام حسین(علیه السلام) به بدن ملحق شده و دفن شد. اما در مقابل این شهرت، برخی اندیشمندان متقدم و معاصر شیعه، ورود اهل بیت (علیهم السلام) را در روز اربعین سال 61 ق انکار کرده اند که دیدگاه ها و دلایل انکار آنان و نیز ادله و قراینی که برخی محققان معاصر برای رد دلایل منکران اقامه کرده اند، بررسی و مطالعه خواهد شد. سپس در ادامه، قراین و شواهد تاریخی و روایی این موضوع را به منظور اثبات چنین شهرتی بیان خواهیم کرد.



https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/11491938316492715773.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/11491938316492715773.gif)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/69957702765711040404.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/69957702765711040404.gif)


«اربعین» در متون و نصوص دینی

واژه اربعین از اصطلاحاتی است که در متون دینی، حدیثی و تاریخی کاربرد زیادی دارد و بسیاری از امور، با این عدد و واژه، تعریف و تحدید شده اند. مثلاً کمال عقل در چهل سالگی، آثار چهل روز اخلاص، آثار حفظ چهل حدیث، دعای چهل نفر، دعای برای چهل مؤمن، قرائت دعا عهد در چهل صبح، عدم پذیرش نماز شراب خوار تا چهل روز، گریه چهل روز زمین، آسمان و فرشتگان بر امام حسین(علیه السلام)، استحباب زیارت اربعین و ... از جمله مواردی است که جایگاه و ارزش والای این واژه و عدد را در معارف اسلامی بیان می دارد.2

با این همه، در احادیث، تنها استحباب زیارت اربعین درباره امام حسین(علیه السلام) وارد شده است و چنین سفارشی درباره هیچ یک از معصومان(علیهم السلام) پیش و پس از سیدالشهدا(علیه السلام)وجود ندارد. بنابراین از نظر تاریخی و حدیثی، هیچ پیشینه ای را نمی توان برای اربعین و اعمال مربوط به این روز تا پیش از حادثه عاشورا تصور کرد و این ویژگی و امتیاز، تنها از آنِ امام حسین(علیه السلام)است.



https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/09519190078794958442.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/09519190078794958442.gif)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/56342475991618011636.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/56342475991618011636.gif)





جابر بن عبدالله انصاری; نخستین زائر قبر امام حسین(علیه السلام)

منابع تاریخی زیارت قبر امام حسین (علیه السلام)6 را توسط جابر دو گونه، گزارش کرده اند. گزارش نخست از طبری شیعی است که زیارت جابر را همراه با عطیه عوفی، به طور مسند و با تفصیل گزارش کرده ، اما در آن، سخنی از ملاقات وی با اهل بیت امام حسین(علیه السلام)به میان نیاورده است. گزارش دوم از سید ابن طاووس است که زیارت جابر را بدون همراهی عطیه و به اختصار ، بیان کرده و به دنبال آن ، ملاقات جابر را با اسرای اهل بیت(علیهم السلام) که از شام بازگشته اند، آورده است. ابتدا گزارش طبری و سپس گزارش ابن طاووس را بررسی می کنیم.

عماد الدین طبری (متوفای 525 ق) در بشارة المصطفی به سندش از عطیة بن سعد بن جناده کوفی جدلی7 نقل کرده که گفت: با جابر بن عبدالله به قصد زیارت امام حسین(علیه السلام)حرکت کردیم ، چون به کربلا رسیدیم جابر به سوی فرات رفت و غسل کرد، سپس پارچه ای به کمر بست و پارچه ای به دوش انداخت و عطر زد ، سپس ذکرگویان به سوی قبر امام(علیه السلام) رفت.

وقتی نزدیک قبر شد ، گفت: دستم را بگیر و روی قبر بگذار. من دستش را روی قبر گذاشتم. جابر خود را به روی قبر انداخت و آن قدر گریه کرد که بی هوش شد. بر او آب پاشیدم تا به هوش آمد.

آن گاه سه بار گفت: ای حسین!

سپس گفت: دوست پاسخ دوستش را نمی دهد. بعد ادامه داد: تو چگونه جواب دهی در حالی که رگ های گردنت را بریدند و بین سر و بدنت جدایی انداختند. گواهی می دهم که تو فرزند خاتم پیامبران و پسر سرور مؤمنان و هم پیمان تقوا و از نسل هدایت و پنجمین نفر از اصحاب کسایی ; فرزند سرور نقیبان و پسر فاطمه (علیها السلام) سرور زنانی و چرا چنین نباشی که سالار پیامبران با دست خویش غذایت داده و در دامان متقین تربیت شده ای و از سینه ایمان ، شیر خورده ای و از دامان اسلام برآمده ای. خوشا به حالت در حیات و ممات. اما دل مؤمنان در فراق تو ناخرسند است و شک ندارد که آن چه بر تو گذشت، خیر بوده است. سلام و خشنودی خدا بر تو باد. شهادت می دهم که تو همان راهی را رفتی که برادرت یحیی بن زکریا پیمود.

آن گاه نگاهی به اطراف قبر افکند و گفت: سلام بر شما ای جان های پاک که در آستان حسین(علیه السلام) فرود آمدید. گواهی می دهم که شما نماز را بر پا داشته و زکات پرداختید ، امر به معروف و نهی از منکر کردید و با ملحدان جهاد نمودید و خدا را پرستیدید تا آن که مرگ شما را فرا رسید. سوگند به خدایی که محمد(صلی الله علیه وآله) را به حق فرستاد ، ما در راهی که رفتید ، شریک شماییم.

عطیه گفت: به جابر گفتم: چگونه با آنان شریکیم در حالی که نه [با آنان] دشتی پیمودیم و نه از بلندی و کوه بالا رفتیم و نه شمشیر زدیم، اما اینان سر از پیکرهای شان جدا شد، فرزندان شان یتیم گشتند و همسران شان بیوه شدند؟

جابر گفت: ای عطیه! از حبیبم رسول خدا (صلی الله علیه وآله) شنیدم که می فرمود: هر کس گروهی را دوست دارد در عمل آنان شریک است. سوگند به آن که محمد(صلی الله علیه وآله) را به حق به پیامبری فرستاد نیت من و نیت یارانم همان است که حسین(علیه السلام) و اصحابش داشتند.

مرا به سوی خانه های کوفیان ببر. چون مقداری راه رفتیم، به من گفت: ای عطیه! به تو وصیتی بکنم؟

گمان نکنم پس از این سفر ، دیگر تو را ببینم. دوست دار خاندان محمد (صلی الله علیه وآله) را دوست بدار تا وقتی در دوستی باقی است ، دشمن خاندان محمد(صلی الله علیه وآله) را تا زمانی که دشمن است، دشمن بدار، هر چند اهل نماز و روزه بسیار باشد.

با دوست دار آل محمد(علیهم السلام) مدارا کن; او هر چند به سبب گناهانش بلغزد، اما گام دیگرش با محبت این خاندان ثابت می ماند. دوست دار آل محمد(علیهم السلام)به بهشت می رود و دشمنان شان به دوزخ.8

اما سید ابن طاووس جریان زیارت جابر را این گونه، گزارش کرده است:
چون اهل بیت حسین(علیهم السلام) از شام به عراق آمدند، به راهنمای کاروان گفتند که ما را از کربلا عبور بده. آنان چون به قتل گاه رسیدند، جابر بن عبدالله انصاری و جمعی از بنی هاشم و مردان خاندان رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را ملاقات کردند که برای زیارت قبر حسین(علیه السلام)آمده بودند. همه شروع به گریه و ناله نمودند و بر صورت های شان سیلی می زدند و به گونه ای عزاداری و نوحه سرایی می کردند که جگرها را آتش می زد. زنان منطقه عراق نیز نزد اهل بیت(علیهم السلام) آمده و آنان نیز چند روزی عزاداری کردند.9





https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/65259664112454506620.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/65259664112454506620.gif)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/48662396771656954085.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/48662396771656954085.gif)



آیا اهل بیت(علیهم السلام) روز اربعین در کربلا حضور داشته اند؟

یکی از مسائل مبهم و پیچیده در تاریخ عاشورا تعیین زمان حضور اهل بیت امام حسین(علیه السلام) در کربلا بعد از شهادت ایشان است، زیرا اغلب منابع حدیثی و تاریخی در این باره به صراحت گزارش نکرده اند که آیا این حادثه، روز بیستم صفر سال 61 اتفاق افتاده است یا پس از آن؟

آن چه بسیاری از منابع کهن از آن سخن گفته اند، این است که در این روز، سرِ امام حسین(علیه السلام) به بدنش ملحق شده است که در ادامه نوشتار به این گزارش ها خواهیم پرداخت. هم چنین گزارش شده است که بیستم صفر روزی است که خاندان امام حسین(علیه السلام) از شام به مدینه بازگشتند.

اما در این باره، قول دیگری است که اربعین را روز ورود اسرا از شام به کربلا دانسته است. سید ابن طاووس(رحمه الله) در این باره می نویسد:
در غیر کتاب مصباح آمده است که اهل بیت(علیهم السلام) روز بیستم صفر از شام به کربلا رسیدند.10

این ابهام و پیچیدگی در این حادثه، سبب شده است که در قرون متأخر، در میان اندیشمندان شیعه دو نظر عمده در این باره، بهوجود آید :

1ـ دیدگاه منکران ورود اهل بیت(علیهم السلام)به کربلا در اربعین اول،

2ـ دیدگاه موافقان این امر. پیش از پرداختن به شناسایی و معرفی طرفداران دو دیدگاه و نقد و بررسی دلایل آنان، لازم است دو موضوع، روشن شود: یکی، تاریخ ورود اسرا به شام و دیگری، مدت اقامت شان در شام.





https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/77120707854815876696.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/77120707854815876696.jpg)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/84456387723463340994.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/84456387723463340994.gif)


تاریخ ورود اسرا به شام

درباره تاریخ ورود اسرا به دمشق، منابع تاریخی چند گونه گزارش کرده اند:
اول: برخی منابع همراهی اسرا را با سر امام(علیه السلام) در ورود به شام گزارش کرده اند. ابن حبّان (متوفای 354 ق) در این باره نوشته است:

... سپس عبیدالله بن زیاد، سر حسین بن علی (علیهما السلام) را همراه با زنان و کودکان اسیر از خاندان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به شام روانه کرد.11

شیخ صدوق(رحمه الله) (متوفای 381 ق) نیز نگاشته است:
ثم امر [عبیدالله] بالسبایا و رأس الحسین(علیه السلام) فحملوا الی الشام.12

به گزارش خوارزمی در جریان ملاقات سهل بن سعد با سکینه، دختر امام حسین (علیه السلام) هنگام ورود اهل بیت (علیهم السلام) به شام، وقتی سهل از سکینه می خواهد که هر تقاضایی دارد اجابت می کند، سکینه به سهل می گوید که از حمل کننده سر امام(علیه السلام) بخواهد تا سر را جلوتر از اهل بیت(علیهم السلام) حمل کنند تا نگاه شامیان به سر معطوف شود و از توجه و نگاه به اهل بیت (علیهم السلام) منصرف شوند.13

این جریان حاکی از همراهی سر امام(علیه السلام) با اهل بیت(علیهم السلام)در ورود به شام است.

ابوحنیفه دینوری (متوفای 382 ق)، ابن اثیر و سبط ابن جوزی نیز بر این باورند که اسرا به همراه سرِ امام(علیه السلام) به شام رفته اند.14




https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/16937866138049824070.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/16937866138049824070.jpg)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/75858629596869269380.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/75858629596869269380.jpg)


سید ابن طاووس به نقل از امام سجاد(علیه السلام) نوشته است:
مرا بر شتری حمل کردند که ناهموار راه می رفت در حالی که سرِ حسین(علیه السلام) بر نیزه و زنان خاندان ما پشت سر من سوار بر استرهای استخوانی می آمدند و بچه های کوچک و بزرگ پشت سرِ ما و گرداگرد ما نیزه ها بود.15

وی در جای دیگر درباره پاسخ یزید به نامه عبیدالله مبنی بر کسب تکلیف وی درباره اسرا ، نوشته است: یزید در پاسخ نامه عبیدالله بن زیاد ، امر کرد که سر حسین (علیه السلام) و کسانی را که با وی کشته شده اند ، همراه با زنان و خاندان حسین(علیه السلام) نزد وی بفرستد.16

دوم: این که سرِ امام(علیه السلام) پیش از رسیدن اسرا به دمشق، به آن جا رسید. ابن اعثم و خوارزمی این قول را بیان کرده اند.17
سوم: اهل بیت(علیهم السلام) بعد از مدتی از فرستادن سرِ امام(علیه السلام) به شام، رهسپار شدند، اما هنگام ورود به شام، به حمل کنندة سر، ملحق شدند. این قول از شیخ مفید و طبرسی است.18

البته احتمال دارد که اهل بیت(علیهم السلام) همراه با سر امام (علیه السلام) وارد دمشق شده باشند، اما سرِ امام(علیه السلام) زودتر به دربار یزید برده شده باشد که این احتمال، همان قول اول است و قول دوم نیز بر آن حمل می شود.

از آن چه نوشته شد می توان نتیجه گرفت که اگرچه برخی گفته ها حاکی از همراه نبودن اهل بیت(علیهم السلام) با سرِ امام(علیه السلام)در ورود به شام است، اما قوت قول اول، یعنی همراهی سرِ امام(علیه السلام) با اهل بیت در ورود به دمشق با توجه به تعدد ناقلان آن، بیشتر است. اکنون باید دید که اهل بیت و سرِ امام(علیه السلام) چه روزی وارد دمشق، شده اند؟

ابوریحان بیرونی در رخدادهای ماه صفر نوشته است:
فی الیوم الأوّل، ادخل رأس الحسین(علیه السلام) مدینة دمشق; روز اول ماه صفر، سرِ حسین(علیه السلام) وارد دمشق شد.19
قزوینی (متوفای 682 ق) نگاشته است:

روز اول ماه صفر، عید بنی امیه است، چون در آن روز، سر حسین(علیه السلام) را به دمشق وارد ساختند.20

کفعمی (متوفای 905 ق) نیز می گوید: روز اولِ صفر، سرِ حسین(علیه السلام) به دمشق وارد شد.21

اما در برابر این گزارش ها، نقل عماد الدین طبری است. او شانزدهم ربیع الاول (66 روز پس از عاشورا) را روز ورود اهل بیت امام حسین(علیه السلام) به دمشق می داند.22

گزارش ابوریحان با توجه به تقدم زمانی وی بر طبری از یک سو و دقت وی در ثبت گزارش های تاریخی از سوی دیگر، بر نقل طبری مقدم است، علاوه، براین، گزارش قزوینی و کفعمی نیز مؤید این قول است.





https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/56866338056303063928.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/56866338056303063928.gif)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/87469639686483545540.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/87469639686483545540.gif)



مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) در شام

گزارش های تاریخی درباره مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) یا مدت عزاداری آنان در شام ، متفق نیست. برخی همانند ابن اعثم، شیخ مفید و به پیروی او ، شیخ طبرسی ، با تعبیر عامی از مدت زمان اقامت اسرای کربلا سخن گفته اند: «و اقامو ایّاما»23 یا «فَاَقامُوا اَیّاماً24; چند روز اقامت داشتند» ، اما برخی دیگر، به مدت اقامت یا عزاداری اهل بیت(علیهم السلام)در شام تصریح کرده اند:

محمد بن جریر طبری (متوفای 310 ق) ، خوارزمی (به نقل از ابومخنف) ، ابن عساکر و ابن کثیر مدت برپاداشتن عزاداری را در شام توسط اهل بیت (علیهم السلام) و زنان خاندان معاویه، سه روز می دانند.25

قاضی نعمان مغربی (متوفای 363 ق) مدت اقامت اهل بیت (علیهم السلام) را در شام یک ماه و نیم نوشته است.26

سبط ابن جوزی (متوفای 654 ق) می نویسد: همسران یزید برای حسین (علیه السلام) سه روز عزاداری کردند.27

سید ابن طاووس (متوفای 664 ق) مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) را در زندان دمشق به مدت یک ماه پذیرفته است.28

عماد الدین طبری (زنده تا 701 ق) می نویسد : اهل بیت(علیهم السلام) هفت روز عزاداری کردند.29

مجلسی می نگارد که اهل بیت (علیهم السلام) هفت روز عزاداری کردند و روز هشتم یزید آنان را خواست و بعد از استمالت و دل جویی از آنان ، ترتیب بازگشت شان را به مدینه فراهم کرد.30 وی در جای دیگر نوشته است که زنان خاندان ابوسفیان برای اهل بیت(علیهم السلام) سه روز عزاداری کردند.31

صرف نظر از قول قاضی نعمان که تنها قائل به اقامت یک ماه و نیم اسرا در شام است و هیچ کس پیش و پس از او ، چنین دیدگاهی را بیان نکرده و هم چنین دیدگاه ابن طاووس که قول به یک ماه ماندن اهل بیت (علیهم السلام) را در شام با تعبیر «قیل» بیان کرده است ، گزارش های دیگر حاکی از آن است که خاندان امام(علیه السلام) پس از آزادی ، از سه روز تا یک هفته بیشتر در شام اقامت نداشته اند ، به ویژه با توجه به این امر که اقامت بیشتر آنان ، نه تنها به هیچ رو به سود یزید نبود، بلکه سبب بروز انقلاب و شورش مردم بر ضد دستگاه حاکم می شد، از این رو یزید با شتاب، درصدد استمالت و دل جویی از اهل بیت(علیهم السلام) برآمده، آنان را رهسپار مدینه کرد. بنابراین، باید پذیرفت که اقامت اهل بیت(علیهم السلام) در شام، حداکثر بیش از ده روز نبوده است.




https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/62263636612031472896.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/62263636612031472896.jpg)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/39684927404393873904.gif



منکران ورود اهل بیت(علیهم السلام) در اربعین اول

با توجه به آن چه درباره زمان ورود اهل بیت(علیهم السلام) به دمشق و مدت اقامت آنان در شام نوشته شد، برخی از اندیشمندان نتوانسته اند ورود اهل بیت(علیهم السلام) را به کربلا در اربعین اول بپذیرند و به دلایلی، آن را بعید یا حتی محال دانسته اند که در ذیل، دیدگاه آنان مطرح می شود:

1ـ اگرچه از گذشته در میان اندیشمندان شیعی مشهور شده است که ابن نمای حلی (متوفای 645 ق) در کتاب مثیرالاحزان و سید ابن طاووس در کتاب لهوف نیز قائل به ورود اهل بیت(علیهم السلام) در بیستم صفر سال 61 شده اند32 و برخی پژوهشگران معاصر نیز در مقام پاسخ گویی به این شبهه و رد نظر مخالفان، بر این نکته تأکید کرده اند،33 اما چنین پنداری درست به نظر نمی رسد، زیرا هیچ کدام از این دو اندیشمند، در عبارات هایشان به آمدن اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا در روز بیستم صفر تصریح نکرده اند، بلکه تنها ورود اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا و ملاقات با جابر را گزارش کرده اند،34 حتی ابن طاووس(رحمه الله)در اثر دیگرش به نام الاقبال بالاعمال الحسنه (که تا نُه سال مانده به آخر عمرش، یعنی تا سن هفتاد سالگی مشغول نگارش و تدوین آن بوده است)35 پس از نقل قول شیخ مفید(رحمه الله) و شیخ طوسی(رحمه الله) و قولی که اربعین را روز ورود اسرا از شام به کربلا می داند، ورود اهل بیت را به کربلا در روز بیستم صفر سال 61 به صراحت نفی می کند. وی در این باره می نویسد:
در [کتاب] مصباح [المتهجد] دیدم که اهل بیت حسین(علیهم السلام) همراه علی بن حسین(علیهما السلام) در روز بیستم صفر، به مدینه رسیدند36 و در غیر مصباح یافتم که آنان به هنگام بازگشت از شام، در همان روز به کربلا رسیدند و هر دو قول (از جهت زمانی) بعید به نظر می رسد، چرا که عبیدالله بن زیاد (که لعنت خدا بر او باد) نامه ای برای یزید نوشت و برای فرستادن اسیران به شام از او اجازه خواست و او تا زمانی که پاسخ یزید را دریافت نکرد، اهل بیت(علیهم السلام) را به شام نفرستاد که البته این کار، بیست روز و یا بیشتر طول کشید.

هم چنین گزارش شده که هنگامی که اهل بیت(علیهم السلام) را به شام بردند، آنان یک ماه در جایی بودند که از گرما و سرما مصون نبودند و صورت جریان آن است که آنان پس از اربعین، به عراق و یا به مدینه رسیدند. اما عبور آنان از کربلا زمان بازگشت ممکن است، اما در روز بیستم صفر نبوده است، چرا که آنان طبق آن چه روایت شده است جابر بن عبدالله انصاری را ملاقات کردند و اگر جابر به عنوان زیارت از حجاز آمده باشد، رسیدن خبر به او و آمدنش به کربلا، بیش از چهل روز نیازمند است.37

چنان که ملاحظه می شود ابن طاووس اصل آمدن اهل بیت را به کربلا نه در کتاب لهوف و نه در کتاب اقبال نفی نمی کند، هم چنان که عبارت اخیر سید در اقبال، قرینه واضح بر آن است که وی در کتاب لهوف نیز حکم به ورود اهل بیت(علیهم السلام) را در اربعین (چنان که به وی نسبت داده اند) نداده است، چرا که اگر وی چنین دیدگاهی داشت، در کتاب اقبال که سال ها بعد از لهوف تألیف شده است، بیان می کرد که من از گفته خود در کتاب لهوف برگشته ام و نظر نهایی من در این باره، آن چیزی است که اکنون می گویم.

بنابر این، ابن طاووس و ابن نما از منکران ورود اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا در روز بیستم صفر سال 61 هستند.
2ـ علامه مجلسی (متوفای 1111 ق) نیز از منکران ورود خاندان امام حسین(علیه السلام) به کربلا در روز اربعین است. وی در این باره نوشته است:
در اخبار، علت استحباب زیارت اربعین بیان نشده است.

مشهور اصحاب علت استحباب را، بازگشت اهل بیت حسین(علیهم السلام)در آن روز (بیستم صفر) به کربلا در زمان برگشت شان از شام و ملحق کردن علی بن حسین(علیهما السلام)سرهای شهدا را به اجساد مطهرشان بیان کرده اند. اما قول دیگر در این باره آن است که اهل بیت(علیهم السلام) در این روز به مدینه بازگشتند. هر دو قول جداً بعید است، چرا که این مدت زمان (چهل روز) برای این دو امر (حضور در کربلا یا در مدینه) گنجایش ندارد، چنان که این امر از اخبار و قراین پیداست. اما این امر در سالی دیگر بوده است، این نیز بعید است.38

3ـ میرزا حسین نوری (1254 -1320ق) نویسنده مستدرک الوسائل، در کتاب لؤلؤ و مرجان بعد از نقل عبارت سید ابن طاووس در لهوف مبنی بر آمدن اسرا به کربلا، به نقد آن می پردازد که در ادامه نوشتار، به تفصیل دلایل وی نوشته خواهد شد.

4ـ شیخ عباس قمی (متوفای 1359ق) نیز به پیروی از استادش محدث نوری، منکر حضور اهل بیت(علیهم السلام) در روز اربعین در کربلا شده است.39

5ـ ابوالحسن شعرانی (متوفای 1352ش) نیز از دیگر منکران ورود اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا در بیستم صفر است.40

6ـ استاد شهید مرتضی مطهری خبر ملاقات جابر با اهل بیت(علیهم السلام) را منکر شده و می فرماید که تنها کسی که این مطلب را نقل کرده، سید ابن طاووس در لهوف است و هیچ کس دیگر به جز ایشان، نقل نکرده، حتی خود سید در کتاب های دیگرش متعرض آن نشده است و دلیل عقلی نیز با آن سازگار نیست.41
شایان توجه است که اگر مقصود استاد از خبر ملاقات، در خصوص روز اربعین است چنان که گفتیم ابن طاووس حتی در کتاب لهوف نیز چنین چیزی را نگفته است.

7ـ محمد ابراهیم آیتی از دیگر محققانی است که مسئله ورود اهل بیت(علیهم السلام) را به کربلا در روز بیستم صفر سال 61، افسانه ای تاریخی می داند که نمی توان برای آن سند قابل اعتمادی به دست داد.42

8ـ دکتر سید جعفر شهیدی نیز از دیگر منکران این حادثه است.43





https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/11416358493133031749.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/11416358493133031749.jpg)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/90194765483378367448.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/90194765483378367448.gif)




موافقان ورود اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا

در مقابلِ منکران، برخی اندیشمندان قائل به حضور اهل بیت(علیهم السلام) در کربلا در اربعین اول شده اند یا دست کم از ظاهر کلام شان، چنین استفاده می شود:
1ـ ابوریحان بیرونی (متوفای 440 ق) می نویسد:

و فی العشرین ردّ رأس الحسین(علیه السلام) الی مجثمه حتی دفن مع جثّته و فیه زیارة الاربعین و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام;44 در روز بیستم (صفر)، سرِ حسین(علیه السلام) به بدنش ملحق و در همان مکان دفن گردید. و زیارت اربعین درباره این روز (بیستم صفر) است و آنان (چهل نفر) اهل بیت او بودند (که) پس از بازگشت از شام (قبر امام(علیه السلام) را زیارت کردند.)

چنان که ملاحظه شد، بیرونی، افزون بر دلیل مشهور برای نام گذاری زیارت اربعین به این نام، دلیل دیگری را بیان کرده و گفته است این زیارت را اربعین گویند، زیرا چهل تن از اهل بیت امام حسین(علیه السلام) روز بیستم صفر موفق به زیارت قبر سیدالشهداء(علیه السلام) شدند.

2ـ شیخ بهائی (متوفای 1030 ق) می گوید:
روز نوزدهم45 صفر، زیارت اربعین اباعبدالله الحسین(علیه السلام)است... در این روز که چهل روز از شهادت امام(علیه السلام)می گذشت، روز ورود جابر بن عبدالله انصاری برای زیارت قبر حضرت است و آن روز با روز ورود اهل بیت امام(علیهم السلام) از شام به کربلا یکی شد، در حالی که آنان آهنگ رفتن به مدینه را داشتند.46

3ـ سید محمد علی قاضی طباطبائی
وی در قالب پاسخ گویی به شبهه های محدث نوری که منکر وصول اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا در روز اربعین است، به اثبات امکان ورود اهل بیت(علیهم السلام) در اربعین سال 61ق پرداخته است که در ادامه نوشتار به پاسخ های وی نیز اشاره خواهد شد.

4 میرزا محمد اشراقی معروف به ارباب (متوفای 1341 ق)
وی پس از بیان گزارش طبری در بشارة المصطفی درباره زیارت جابر می نویسد:
در این خبر معتبر، مذکور نیست که زیارت جابر در روز اربعین بوده یا روز دیگر و نیز ذکر نشده که زیارت جابر در سال اول شهادت بوده یا بعد، لیکن مذکور در کتب شیعه، تحقق دو امر است. در هر حال، ورود اهل بیت(علیهم السلام) را به کربلا در روز اربعین، بسیاری ذکر کرده اند، از عامه و خاصه ... و در سیره و تاریخ محفوظ است که بعد از سال شهادت، اهل بیت(علیهم السلام) مسافرتی به عراق ننموده اند.47




https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/51939513687030816045.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/51939513687030816045.gif)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/58677746781753304338.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/58677746781753304338.gif)





بررسی دلایل محدث نوری درباره انکار حضور اهل بیت(علیهم السلام) در کربلا در اربعین اول

محدث نوری با ایراد هفت اشکال48 بر دیدگاه سید ابن طاووس، ورود اهل بیت(علیهم السلام) را به کربلا در اربعین اول، منکر شده است که چون انکار این امر به طور مبسوط توسط وی صورت گرفته و دیگران در این باره از وی پیروی کرده اند، در ذیل، این اشکال ها به اختصار و با اضافات و تغییراتی همراه با پاسخ آن ها، آورده می شود:

اول: عدم تناسب زمان با حوادث: از حوادثی که در مدت چهل روز اتفاق افتاده است، یکی نامه عبیدالله به یزید برای کسب تکلیف درباره اسراست که حدود بیست روز یا بیشتر طول کشیده است، و دیگری مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) در شام که برخی منابع، یک ماه49 و برخی دیگر، یک ماه و نیم50 نوشته اند. بنابراین، مدت زمانی که صرف کسب تکلیف از یزید و رفتن اهل بیت(علیهم السلام) به شام و اقامت در آن جا و سپس بازگشت آنان شده است، با حضور در کربلا و ملاقات با جابر در روز بیستم صفر از جهت زمانی ناسازگار است، از این رو نمی توان پذیرفت که اهل بیت(علیهم السلام)روز اربعین سال 61 در کربلا حضور داشته اند.

نقد: شواهد تاریخیِ زیادی وجود دارد که برخی افراد، فاصله بین کوفه تا شام را حدود ده روز و حتی کم تر از چهار روز طی کرده اند. قاضی طباطبائی، این مؤیدها و شواهد را تا هفده مورد، گرد آورده51 و آن چه را محدث نوری در این باره گفته است، صرف استبعاد دانسته و مسئله را از فرض امتناع که محدث نوری در پی اثبات آن بود، خارج ساخته است.

البته برخی شواهد تاریخی که این محقق آورده، قابل خدشه و حتی غیرقابل پذیرش است، اما در مجموع، امکان این امر را اثبات می کند.
اما مسئله اقامت بیست روزه اهل بیت(علیهم السلام) در کوفه به منظور کسب تکلیف عبیدالله از یزید، باید توجه داشت که در این باره، منابع کهن، سخنی از نامه ابن زیاد به یزید و کسب تکلیف او درباره اسرا و سرهای شهدا به میان نیاورده اند، بلکه در برخی تصریح شده است که ابن زیاد گزارش انجام مأموریتش را در نامه ای نوشته و به همراه سرِ امام حسین(علیه السلام)به شام فرستاده است،52 چنان که در برخی دیگر، تنها به اصل آمدن پیک از سوی یزید مبنی بر امر کردن عبیدالله به فرستادن اهل بیت(علیهم السلام)به شام، اشاره شده است.53

بنابراین، آن چه درباره اجازه ابن زیاد از یزید ادعا شده، از نگاه گزارش های تاریخی نامعلوم و نامشخص است، زیرا طبری که واقعه کربلا را از افرادی هم چون امام باقر(علیه السلام)، حصین بن عبدالرحمان و هشام کلبی (شاگرد ابومخنف) نقل کرده، در هیچ کدام، سخنی از اجازة عبیدالله از یزید به میان نیاورده است; تنها در گزارش وی از عوانة بن حکم، به چنین مسئله ای اشاره شده که این خبر به دلیل اشکال های بسیاری که دارد، مخدوش و غیرقابل پذیرش است.54
دوم: عدم بیان این جریان در منابع تاریخی کهن: طبری55 و شیخ مفید56 (که هر دو، گزارش عاشورا را از ابومخنف نقل می کنند) و بعدها نیز طبرسی57 (متوفای 548 ق)، خوارزمی (متوفای 568 ق)،58 ابن اثیر (متوفای 630 ق)، سبط ابن جوزی و عماد الدین طبری59 متعرض چنین حادثه ای نشده اند. محدث نوری در این باره می افزاید :
و نشود که ایشان در سیر خود، به کربلا روند و جابر را ملاقات کنند و چند روزی عزاداری کنند و شیخ مفید آن را در محل معتمدی ندیده باشد یا دیده و در این مقام اشاره به آن نکند.60





https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/90526682912444305035.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/90526682912444305035.jpg)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/41912251241620400694.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/41912251241620400694.gif)


نقد، اولا: عدم تصریح به وقوع این جریان، غیر از تصریح به عدم وقوع آن است، بنابراین نمی توان از عدم تصریح مورخان، انکار آنان و در نتیجه، عدم وقوع آن را نتیجه گرفت، چرا که برخی حوادث و قضایای تاریخی به علل گوناگون که در این جا جای پرداختن به آن نیست در منابع تاریخی منعکس نشده است.61

ثانیاً: چنان که نوشته خواهد شد برخی مورخان و اندیشمندان، به حضور اهل بیت(علیهم السلام)در کربلا تصریح کرده اند، از جمله بیرونی، ابن نما، سید ابن طاووس و شیخ بهائی;

ثالثاً: کلام شیخ مفید به گونه ای است که حاکی از حذف برخی حوادث تاریخی است:
فسار معهم فی جملة النعمان، و لم یزل ینازلهم فی الطریق و یرفق بهم کما وصّاه یزید و یرعونهم حتی دخلوا المدینة; آنان (اهل بیت(علیهم السلام)) همراه نعمان شدند و پیوسته نعمان آنان را در راه فرود می آورد و (چنان که یزید سفارش کرده بود) با آنان مدارا و رعایت حال شان را می کرد تا آن که وارد مدینه شدند.

تعبیر «حتی دخلوا المدینة» حاکی از آن است که در این بین، حوادث دیگری بوده که شیخ مفید، متعرض آن ها نشده است. البته این امر یا به سبب شیوه اختصار نویسی وی در کتاب ارشاد و یا به این علت است که مبنای ایشان در گزینش اخبار تاریخی، اخبار متواتر و یا دست کم اخبار مستفیض درباره یک حادثه است و چون خبر متواتر یا مستفیضی در این باره به دست وی نرسیده، از آوردن آن صرف نظر کرده است.



https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/95205493728863969160.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/95205493728863969160.jpg)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/39473285752225938594.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/39473285752225938594.gif)


سوم: اخبار بازگشت اهل بیت(علیهم السلام) به مدینه در بیستم صفر

چنان که گذشت ، شیخ مفید(رحمه الله)در مسارّ الشیعه و بعد از وی، شیخ طوسی(رحمه الله) در مصباح المتهجّد و علامه حلی(رحمه الله)در العدد القویه62 و منهاج الصلاح63 و کفعمی در کتاب مصباح،64 نه تنها اشاره به جریان ورود اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا نکرده اند، بلکه تصریح کرده اند که روز بیستم صفر اهل بیت(علیهم السلام) از شام به مدینه بازگشتند.

نقد، در منابع یاد شده، هیچ تصریحی بر عدم حضور اهل بیت(علیهم السلام) در کربلا نشده است، بنابراین، ممکن است گزارش هایی از حضور اهل بیت(علیهم السلام) در کربلا وجود داشته (همانند گزارشی که ابوریحان نقل کرده) که یا به دست آنان نرسیده و یا رسیده است، اما به دلایلی به آن استناد نکرده اند.

افزون بر این چنان که اشاره شد ابوریحان و بعد از او شیخ بهائی، تصریح کرده اند که روز اربعین، اهل بیت(علیهم السلام)در کربلا حضور داشته اند.
چهارم: عدم بیان دیدار جابر با اهل بیت(علیهم السلام) در روایت: کتاب های بشارة المصطفی، مقتل الحسین خوارزمی و مصباح الزائر که جریان زیارت جابر را در روز اربعین گزارش کرده اند، از ملاقات وی با اهل بیت(علیهم السلام) سخنی به میان نیاورده اند، در حالی که اگر چنین حادثه ای اتفاق افتاده بود، به یقین گزارش می شد.
نقد، اولاً: چنان که اشاره شد، برخی از منابع، به زیارت قبر امام حسین(علیه السلام) توسط اهل بیت(علیهم السلام) اشاره کرده اند;
ثانیاً: به نظر می رسد که یا جابر بن عبدالله انصاری، دست کم دوبار موفق به زیارت قبر امام(علیه السلام) شده است، یک بار با عطیه عوفی که طبری، خوارزمی و ابن طاووس در مصباح الزائر آن را گزارش کرده اند، و بار دیگر که ابن نمای حلی و سید ابن طاووس گزارش گر آن هستند، و یا چون بنای سید ابن طاووس (همانند شیخ مفید) بر اختصار و گزینش حوادث بوده و آن چه از دیدگاه وی اهمیت داشته، مسئله دیدار جابر با اسرا (نه چگونگی آمدن جابر به کربلا) بوده است، از این رو جابر، اهل بیت(علیهم السلام) را دیدار می کند، اما خبری از همراهی وی با عطیه نیست.

پنجم: حرکت اهل بیت(علیهم السلام) از راه سلطانی: محدث نوری بر این باور است که مسیر حرکت اهل بیت(علیهم السلام) از کوفه به شام، یا از راه سلطانی بوده است و یا از راه بادیه. وی برای اثبات حرکت آنان از راه سلطانی، دلایل و شواهد ذیل را می آورد:

1ـ اگرچه اصل مقتل ابومخنف در دست نیست و آن چه موجود است، دست خوش تغییراتی شده و آن را از اعتبار و اعتماد انداخته است، ولی آن چه نسخه های متعدد این کتاب بر آن متفق هستند، آن است که اهل بیت(علیهم السلام) را از راه تکریت و موصل و نصیبین و حلب که راه سلطانی است، به شام برده اند. این راه غالباً آباد و از دهکده های بسیار و شهرهای آباد می گذرد و از کوفه تا شام حدود چهل منزل دارد و قضایای متعدد و برخی کرامات، از قبیل قضیه راهب قِنَّسْرِین و نیز کراماتی از سر مبارک در ایام سیر از آن راه رخ داده، چنان که قطب راوندی65 (متوفای 573 ق)، ابن شهرآشوب66 (متوفای 588 ق) به نقل از خصائص نطنزی، و سبط ابن جوزی67 (متوفای 654 ق) نوشته اند، که نمی توان همه آن ها را نادرست دانست، بهویژه آن که در برخی از آن ها، انگیزه ای برای جعل وجود نداشته است.

2ـ عماد الدین طبری در کتاب کامل بهائی ضمن گزارش حرکت اسرا، از نام چند شهر چنین یاد می کند که مؤیّد راه سلطانی است: «در آن سیر، به آمِد و موصل و نصیبین و بعلبک و مَیّافارقین و شیزر عبور نمودند». هم چنین وی ماجراهایی را در منازل، نقل کرده است.68

بنابراین با توجه به مسیر حرکت و در نظر گرفتن کم ترین مدت زمان توقف اهل بیت(علیهم السلام)در شام، بازگشت در اربعین اول، از محالات و ممتنعات است.
محدث نوری درباره احتمال حرکت اسرا از راه بادیه می گوید: اما اگر بپذیریم که مسیر حرکت از بیابان بوده است، باز هم بازگشت در اربعین اول ممتنع است، چرا که حد فاصل بین کوفه تا شام مستقیماً 175 فرسنگ (1050 کیلومتر) است. ورود اهل بیت(علیهم السلام) به کوفه روز دوازدهم محرم و در کاخ پسر زیاد، روز سیزدهم بوده است. بنا به گفته ابن طاووس در اقبال، رفتن قاصد از کوفه تا شام و بازگشت وی به کوفه، کم تر از بیست روز امکان ندارد. مسئله اعزام پیک و بازگشت او را مورخانی هم چون ابن اثیر نیز در کامل آورده اند.69 اما احتمال فرستادن کبوترِ نامه رسان نیز قابل تصور نیست، چون در آن دوره، این کار معمول نبوده و نخستین بار این کار، توسط نورالدین محمود بن زنگی در سال 565 ق صورت گرفته است.

بنابراین، مدت اقامت یک ماهه در شام (چنان که ابن طاووس نوشته است) و طی کردن هشت فرسنگ (حدود 50 کیلومتر) در شبانه روز، مستلزم آن است که 22 روز در راه باشند که در مجموع بیش از چهل روز طول کشیده است. البته این مدت برای قافله ای که زنان، کودکان و ضعیفان را به همراه دارد، میسّر نبوده، در حالی که حضور در کربلا، بیش از زمان یاد شده را می طلبیده است.

نقد، در پاسخ این اشکال باید گفت که یکی از مسائل مبهم و نامشخص در تاریخ عاشورا، تشخیص مسیر حرکت کاروان اهل بیت(علیهم السلام) از کوفه به دمشق است. منابع تاریخی متقدم، هیچ خبر معتبری که مسیر حرکت کاروان اسرا را از کوفه به سوی شام مشخص کند، گزارش نکرده اند، اما با مراجعه به منابع تاریخی کهن و نقشه های جغرافیای این منطقه می توان به این نتیجه رسید که در آن زمان، در مجموع، سه مسیر برای رسیدن به شام وجود داشته است:

مسیر اول، مسیر سلطانی و آباد بوده که از کنار برخی شهرها می گذشته است. این همان راهی است که محدث نوری با استشهاد به گفته عماد الدین طبری از آن سخن به میان آورده است. هم چنین یکی از محققان معاصر، با بررسی و مطالعه این مسئله، مسیر حرکت کاروان اهل بیت(علیهم السلام) را به شام از این راه، چنین نوشته است:
تکریت، موصل، لبا، کحیل، تل اعفر، نصیبین، حرّان، معرة النعمان، شیزر، کفرطاب، حماة، حمص و دمشق.70
فرهاد میرزا، از شهرهای این مسیر، با تفصیل بیشتری چنین یاد کرده است:
حَصّاصَه، تکریت، اعمی، دیر عروة، صَلیتا، وادی الفحلة، وادی النخلة، أرمینیاء، لینا، کُحَیْل، جُهَیْنَه، مَوْصِل، تل اعفر، سِنجار، نَصیبَیْن، عین الوردة، رَقّه، جَوسَق، بِشْر، بسر، حلب، سرمین، قِنَّسرین، مَعَرّة النعمان، شَیْزَر، کفرطالب، سیبور، عَقْر، حَماة، حِمْص، بعلبک و دمشق.71

بنابر این مسیر، کاروان اسرا برای رسیدن به دمشق از راه تکریت به شمال عراق رفته و سپس وارد ایالت جزیره (شمال عراق کنونی و شمال شرقی سوریه) شده است، پس از آن از راه موصل به نصیبین رفته و در نوار مرزی کنونی ترکیه و سوریه، به حرّان رسیده اند. سرانجام با طی کردن مسیر 1500 کیلومتر و در نهایت، عبور از مناطق غربی سوریه و پشت سر گذاشتن مناطق و شهرهایی همانند حلب، معرة النعمان، حماة و حمص، وارد دمشق شده اند.

مسیر دوم، مسیر مستقیم کوفه به شام است که از منطقة بادیة الشام می گذرد. این مسیر را اگرچه محدث نوری احتمال داده است، اما عبور کاروان اهل بیت(علیهم السلام) از این راه با قراین و شواهد تاریخی، هم سو و موافق نیست، چنان که با این جمله از سخنان حضرت زینب(علیها السلام)خطاب به یزید، سازگار نیست:
اَمِنَ العدل یابنَ الطُلَقاءِ تخدیرُکَ حرائرک و امائک و سوقُک بناتِ رسول الله(صلی الله علیه وآله)سبایا قد هتکت ستورهُنَّ و ابْدَیْتَ وجوهَهُنَّ تحدّوا بهنّ الاعداء من بلد الی بلد و یستشرفهُنَّ اهلُ المناقلِ...;72 ای فرزند آزاد شدگان! آیا از عدالت است که زنان و کنیزانت را در سرایت در پشت پرده جای دهی، اما دختران رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را (در میان نامحرمان) به صورت اسیر حاضر نمایی که به پوشش آنان تعرض شود و صورت هایشان نمایان باشد و دشمنان، آنان را از شهری به شهر دیگر ببرند و مردم آنان را ببینند... .

بدیهی است که اگر مسیرکاروان اسرا از صحرای سوزان و بدون آبادی بادیة الشام بود، حضرت زینب(علیها السلام)می بایست از تشنگی و گرسنگی طفلان امام(علیه السلام) و دیگر همراهان و مسائلی از این قبیل، انتقاد و شکایت کند، نه از گذشتن از شهرها و قرار گرفتن در معرض دید بیگانگان به عنوان اسیر.
هم چنین در گزارش ابن اعثم و خوارزمی درباره مسیر حرکت از کوفه به شام، تصریح شده است که اسرای اهل بیت(علیهم السلام)همانند اسیران ترک و دیلم، از شهری به شهری برده شدند.73

مسیر سوم، مسیر معمول و مرسوم بین کوفه و شام است; یعنی مسیری که از ساحل غربی رود فرات و از شهرهایی چون انبار، هیت، قرقیسیا، رقّه و صفین می گذرد. این راه، همان راهی است که سپاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) آن را برای جنگ با معاویه پیمود.74 هم چنین لشکریان معاویه (در رویارویی با سپاه امام حسن(علیه السلام)) برای رسیدن به مَسْکِن، از این راه عبور کردند. این مسیر نه به درازی و طولانی مسیر سلطانی است و نه مشکلات مسیر کویر بی آب و سوزان را دارد. بنابراین، به نظر می رسد انتخاب این مسیر میانه، از احتمال بیشتری برخوردار باشد. البته شواهد موجود و کراماتی که در خصوص سر امام(علیه السلام) و اهل بیت(علیهم السلام) در شهرهای حلب، قنسرین، حماة، حمص و دیر راهب نقل شده است، به این دلیل که مشترک بین دو مسیر سلطانی و میانه است، نمی تواند شاهدی برای یکی از دو راه به شمار آید، اگرچه در صورت قوت آن ها دلیلی دیگر، بر منتفی بودن مسیر حرکت کاروان از راه بادیة الشام است.
https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/48160679016897008171.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/48160679016897008171.gif)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/80888472452433309557.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/80888472452433309557.jpg)



از آن چه گذشت، روشن شد که اگرچه احتمال رفتن اهل بیت(علیهم السلام)به شام از مسیر اول منتفی نیست، اما دلایل متقن و شواهد محکم بر این امر وجود ندارد. بنابراین، دیگر نوبت به محاسبات مسافت بین دو منطقه شام و عراق و بررسی طول این مسیر نمی رسد، هم چنان که احتمال مسیر سوم به سبب کوتاهی و معمول و مرسوم بودن آن، بیشتر است.

افزون بر این چنان که در پاسخ اشکال اول محدث نوری گذشت یکی از محققان معاصر، شواهد تاریخی زیادی آورده است که برخی از افراد، فاصله بین کوفه تا شام را حدود ده روز و حتی کم تر از چهار روز طی کرده اند، از این رو اگرچه حرکت کاروان اسرا (آن هم با شرایط خاص خود)، کندتر از طی کردن مسیر توسط یک نفر بوده است، اما دیگر نمی توان محال بودن طی کردن مسیر کوفه به شام را توسط اسرا در مدت ده روز یا در نهایت، اندکی بیشتر، از منکر آن پذیرفت.

ششم: چرا جابر اولین زائر شمرده شده است؟ ششمین استدلال محدث نوری آن است که اگر اهل بیت(علیهم السلام) و جابر در یک روز، بلکه در یک زمان به زیارت قبر امام حسین(علیه السلام)نائل شدند، پس چرا جابر به عنوان نخستین زائر امام(علیه السلام) دانسته شده و آن را از مناقب وی شمرده اند؟

نقد: از ظاهر سخن ابن طاووس استفاده می شود که جابر زودتر از اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا رسیده باشد :
فوصلوا الی موضع المصرع، فوجدوا جابر بن عبدالله الانصاری و جماعة من بنی هاشم و رجالاً من آل رسول الله قد وردوا لزیارة قبر الحسین(علیه السلام)، فوافوا فی وقت واحد، و تلاقوا ... .

بنابراین، جابر پیش از اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا رسیده است، اما گویا وی از عبارت «فَوافَوْا فی وقت واحد»، هم زمانی ورود اهل بیت(علیهم السلام) را با جابر به کربلا برداشت کرده است، در حالی که با ملاحظة دو تعبیر «فوصلوا» و «فوجدوا»، روشن می شود که تعبیر «فوافَوْا...» ناظر به اجتماع آنان برای گریه و عزاداری در یک زمان است، نه هم زمانی حضور آنان در کربلا. از این رو ممکن است جابر پیش از ایشان، به کربلا رسیده باشد و گروهی از بنی هاشم پس از جابر و پیش از ورود اهل بیت امام حسین(علیه السلام) به کربلا رسیده باشند.




https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/24852097602400557990.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/24852097602400557990.jpg)

هفتم: فرجام اسرا

محدث نوری در آخرین دلیلش، سه نکته را بیان کرده است:
1ـ در شام سخنی از بازگشت به کربلا نبوده است، چرا که پس از پشیمانی ظاهری یزید، وی خاندان امام(علیه السلام) را بین اقامت در شام یا رفتن به مدینه مخیّر کرد که اهل بیت(علیهم السلام) بازگشت به مدینه را برگزیدند و در آن جا اصلا سخنی از رفتن به کربلا نبود.

2ـ هیچ قدر مشترکی بین راه شام به مدینه و شام به عراق وجود ندارد، چنان که کسانی که این راه ها را رفته اند به این امر (عدم وجود راه مشترک) معترف هستند.

3ـ با پلیدی ذاتی و خبث باطنی که در یزید وجود داشت، بعید بود که اگر آنان درخواست بازگشت به کربلا را می دادند، او بپذیرد.75

پاسخ: استبعادهایی که در این دلیل بیان شده است، استوار به نظر نمی رسد. اما درباره نکتة اول و سوم، چنان که در منابع تصریح شده است، یزید از رفتار خود با اهل بیت(علیهم السلام)اظهار پشیمانی کرده، تقصیر کشتن امام و یارانش را بر عهده ابن زیاد می گذارد. یکی از پیامدهای این ندامت آن بود که اهل بیت(علیهم السلام) را آزاد گذاشت که در شام بمانند یا به مدینه بروند و چون آنان رفتن به مدینه را اختیار کردند، به فرستادگان خود که اسرا را همراهی می کردند، دستور داد که با آنان خوش رفتاری کرده، هر جا و هر زمان که خواستند فرود آیند، با آنان موافقت کنند.76

بنابراین اگر اهل بیت(علیهم السلام)در دمشق چنین تقاضایی را از یزید کرده باشند، طبیعی است که یزید با توجه به تغییر اوضاع و شرایط و در نتیجه دگرگونی رویه و رفتارش نسبت به اسرا، ناچار باید این درخواست را می پذیرفت، هر چند این سازگاری با پلیدی ذاتی او مطابق نباشد، هم چنان که اگر اهل بیت(علیهم السلام) پس از خروج از دمشق، از مأموران یزید خواسته باشند که آنان را به کربلا ببرند، می بایست آنان طبق فرمان یزید (چنان که ابن سعد نوشته است) اطاعت کنند.

بنابراین اگر در شام سخنی از کربلا رفتن به میان نیامده است چنان که اشاره شد یا به این سبب بوده است که اهل بیت(علیهم السلام) پس از خروج از دمشق، چنین درخواستی کرده اند و اساساً چنین درخواستی در شام مطرح نبوده و یا اگر نزد یزید چنین تقاضایی را مطرح کرده اند، چون مدینه مقصد نهایی بوده است و کربلا به منزلة یکی از منازل بین راه به حساب می آمده; سخنی از رفتن به کربلا به میان نیامده است و یزید (با توجه به تعبیر ابن سعد) اجازه فرود آمدن در کربلا را نیز صادر کرده بود.

بنابراین، پرسش یزید از اهل بیت(علیهم السلام) ناظر بر محل اقامت دائمی است، از این رو منافات ندارد که قاصد مدینه، از کربلا عبور کند.77
از آن چه گفته شد، درخواست اسرا مبنی بر رفتن به کربلا، چه در دمشق بوده باشد و چه در خارج آن، هیچ اشکالی در پی ندارد. اما این که قدر مشترکی بین راه مدینه و عراق وجود ندارد، باید بررسی کرد که مسیر بازگشت اسرا از کدام راه بوده است؟

در این باره باید گفت منابع تاریخی سکوت کرده اند. البته برخی اندیشمندان شیعه هم چون ابن نما و ابن طاووس که به ملاقات اهل بیت(علیهم السلام)با جابر در کربلا تصریح کرده اند، گویا بر این باور بوده اند که مسیر شام به مدینه، از عراق می گذشته است، چنان که گفته اند چون کاروان اهل بیت(علیهم السلام) از عراق عبور داده شد، اهل بیت(علیهم السلام) به راهنما گفتند که ما را به کربلا ببر.78 این در حالی است که طبق گزارش جغرافی دانان متقدم، اصلا راه شام به مدینه (یا به طور کلی حجاز) از راه شام به عراق، از ابتدای مسیر جدا بوده است، چنان که ابن خردادبه (متوفای حدود 300 ق) مسیر کوفه (که نزدیک کربلا است) به دمشق را در قرن چهارم چنین نوشته است:
حیره، قطقطانه، بقعه، ابیض، حوشی، جمع، خُطی، جُبّه، قلوفی، رواری، ساغده، بقیعه، اعناک، اذرعات، منزل، دمشق.79

و نیز همو و ابن رسته مسیر دمشق به مدینه را چنین نگاشته اند:
منزل، ذات المنازل، سَرغ، تبوک، مُحْدَثَه، اقرع، جُنَینه، حِجر، وادی القری، رحبه (رحیبه)، ذِی المَروة، مرّ، سویداء، ذی خُشُب، مدینه.80
اگرچه اکنون هیچ نام و نشانی از منازل و مناطق یاد شده در منطقة عراق و شام وجود ندارد و نیز بر روی نقشه های جغرافیایی اثری از آن ها به چشم نمی خورد، اما چنان که از این دو گزارش استفاده می شود، تنها نقطه مشترک بین دو مسیر کوفه و مدینه، مکانی به نام «منزل» است و از آن جا، راه مدینه از کوفه جدا می شود. از این رو اگر نپذیریم که اهل بیت(علیهم السلام) از همان شهر دمشق و دربار یزید، قصد رفتن به کربلا را داشته اند، ممکن است آنان از این نقطه مشترک، قصد رفتن به کربلا را کرده اند.

بنابراین اگر از سخن ابن نما و ابن طاووس چنین برداشت شود که آنان مسیر مشترک طولانی برای مسیر شام به مدینه و کربلا قائل شده اند، نمی تواند تعبیر این دو اندیشمند در این باره درست باشد، مگر آن که گفته شود که اساساً اهل بیت(علیهم السلام) از همان راهی که به شام برده شدند، به عراق بازگشته اند که البته این احتمال، در صورتی می تواند بر واقع منطبق باشد که اهل بیت(علیهم السلام)یا از همان دربار یزید، مسئله رفتن به مزار امام حسین(علیه السلام) را نزد وی مطرح کرده و از او در این باره موافقت گرفته باشند و یا دست کم تا پیش از ترک تنها نقطه مشترک مسیر کوفه و مدینه، یعنی اقامت گاه «منزل»، به صورتی موافقت او را احراز کرده باشند، در غیر این صورت، منطقی به نظر نمی رسد که اهل بیت(علیهم السلام) بدون هیچ انگیزه ای از راه عراق به مدینه بازگردند.



https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/60217190206278691857.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/60217190206278691857.gif)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/68355408961404511158.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/68355408961404511158.gif)


شواهد دیگر




از مجموع آن چه نوشته شد، امکان حضور اهل بیت(علیهم السلام) در اربعین سال 61ق بر مزار امام(علیه السلام) اثبات شد، اما آیا در خارج و واقع نیز چنین حادثه ای اتفاق افتاده است؟ در پاسخ باید گفت: چنان که نوشته شد برخی نویسندگان، همانند ابوریحان بیرونی و شیخ بهائی، تصریح کرده اند که حضور اهل بیت(علیهم السلام) در روز بیستم صفر بوده است. افزون بر این، قراین و شواهد دیگری برای اثبات این مسئله وجود دارد که می توان به آن ها استناد کرد که عبارت اند از: محل دفن سر امام(علیه السلام)،الحاق سر امام(علیه السلام) به بدنش توسط امام سجاد(علیه السلام) در روز اربعین و وجه استحباب زیارت اربعین.

1. محل دفن سر امام(علیه السلام): در این که سر امام حسین(علیه السلام) کجا دفن شده است، منابع تاریخی شیعه و سنی گزارش های گوناگونی آورده اند تا آن جا که شش قول در این باره گفته شده است:

قول اول: سر به بدن ملحق شده است. این قول مشترک میان شیعه و سنی است. علمای شیعه، از جمله شیخ صدوق (متوفای381 ق)، سید مرتضی (متوفای 436 ق)، فتال نیشابوری (متوفای 508 ق)، ابن نمای حلی، سید ابن طاووس (متوفای 664 ق) شیخ بهائی و مجلسی این قول را بیان کرده اند.

شیخ صدوق و پس از او، فتال نیشابوری در این باره می نویسند: علی بن حسین(علیهما السلام)همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسین(علیه السلام) را به کربلا بازگرداند.81

سید مرتضی در این باره می گوید: روایت کرده اند که سر امام حسین(علیه السلام) با جسد در کربلا دفن شد.82

ابن شهر آشوب(رحمه الله) بعد از نقل سخن فوق از سید مرتضی، از قول شیخ طوسی نقل کرده است که به همین سبب (ملحق کردن سر امام(علیه السلام) به بدن و دفن آن) زیارت اربعین (از جانب امامان(علیهم السلام)) توصیه شده است.83

ابن نمای حلی نیز نگاشته است : آن چه از اقوال بر آن می توان اعتماد کرد، آن است که بعد از آن که سر امام(در شهرها گردانده شد، به بدن بازگردانده شد و با جسد دفن شد.84

سید ابن طاووس نوشته است: اما سر حسین(علیه السلام)، روایت شده که سر برگردانده شد و در کربلا با جسد شریفش دفن شد و عمل اصحاب بر این معنا بوده است.85

مجلسی، یکی از وجه های استحباب زیارت امام حسین(علیه السلام) را در روز اربعین، الحاق سرهای مقدس را به اجساد توسط علی بن حسین(علیه السلام) بیان کرده است.86 وی در جای دیگر بعد از نقل اقوال دیگر در این باره می نویسد: مشهور بین علمای امامیه آن است که سر امام(علیه السلام)همراه بدن دفن شده است.87
برخی اندیشمندان اهل سنت نیز این قول را بیان کرده اند:

ابوریحان بیرونی (متوفای440 ق) در این باره می نویسد:
و فی العشرین ردّ رأس الحسین(علیه السلام) الی مجثمه حتی دفن مع جثّته...; در روز بیستم (صفر)، سرِ حسین(علیه السلام) به بدنش ملحق و با آن دفن گردید.88 قرطبی (متوفای 671 ق) می نویسد:

امامیه می گویند که سرِ حسین(علیه السلام) پس از چهل روز به کربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و این روز نزد آنان معروف است و زیارت در آن روز را زیارت اربعین می نامند.89

قزوینی نیز نگاشته است: روز اول ماه صفر، عید بنی امیه است، چون در آن روز، سر حسین(علیه السلام) را به دمشق وارد ساختند و در روز بیستم آن ماه، سر ایشان به بدن، باز گردانده شد.90

مناوی (متوفای 1031 ق) نوشته است: امامیه می گویند: پس از چهل روز از شهادت، سر به بدن بازگردانده شد و در کربلا دفن شد.91

قول دوم: در کنار قبر امیرالمؤمنین(علیه السلام);92

قول سوم: مسجد رقه در کنار فرات.

قول چهارم: بقیع نزد قبر مادرش فاطمه(علیها السلام).

قول پنجم: دمشق.

قول ششم: قاهره.93



https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/97444934946421627506.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/97444934946421627506.jpg)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/78390842429339756830.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/78390842429339756830.gif)




بررسی و تأمل در این اقوال، این نتیجه را در بردارد که دیدگاه اول، یعنی الحاق سر به بدن، مشهور و مورد اعتماد و عمل علمای شیعه است، از این رو این قول قابل اعتنا و پذیرش است و بنا بر گزارش های تاریخی چنان که اشاره شد این الحاق در روز بیستم صفر سال 61 بوده است.

2. الحاق سر به بدن: این مسئله از بازگشت اهل بیت(علیهم السلام) به کربلا جدا نیست، زیرا چنان که گفته شده است بنا بر قول مشهور، این کار توسط امام زین العابدین(علیه السلام)صورت گرفته است94 و هیچ گزارش تاریخی وجود ندارد که امام سجاد(علیه السلام) در زمان دیگری به کربلا آمده باشد، بنابراین، حضور اهل بیت(علیهم السلام)بر قبر امام(علیه السلام) نیز باید روز اربعین اتفاق افتاده باشد.

3. وجه استحباب زیارت اربعین: درباره وجه استحباب زیارت اربعین، دو امر بیان شده است. یکی، روایت امام عسکری(علیه السلام)است که در آن، زیارت اربعین یکی از علایم مؤمن دانسته شده، و دیگری تعلیم زیارت اربعین به صفوان بن مهران جمال توسط امام صادق(علیه السلام)است.

پرسشی که در این باره مطرح است آن است که آیا وجه و انگیزه استحباب می تواند تنها عامل حضور یک صحابی بر قبر امام حسین(علیه السلام) در روز اربعین باشد یا در این روز باید وقایع دیگری اتفاق افتاده باشد؟

بنابراین، الحاق سرِ مطهر امام حسین(علیه السلام) به بدن و حضور اهل بیت(علیهم السلام) (که در میان آنان امام معصوم، یعنی امام سجاد(علیه السلام) حضور داشت) برای الحاق سر به بدن و زیارت قبر حضرت تنها می تواند وجه استحباب زیارت اربعین را توجیه کند، چنان که مجلسی یکی از وجوه محتمل استحباب زیارت اربعین را همین موارد، بیان کرده است،95 و شیخ طوسی نیز وجه توصیة امامان(علیهم السلام)را به زیارت اربعین، مسئله الحاق سر به بدن دانسته است.96



https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/62263636612031472896.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/62263636612031472896.jpg)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/15643643711674799815.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/15643643711674799815.gif)



جمع بندی و نتیجه گیری

از مجموع آن چه گذشت شد روشن شد که اگرچه از نظر اخبار تاریخی و حدیثی، اثبات حضور اهل بیت(علیهم السلام) در روز اربعین بر سر مزار سیدالشهداء(علیه السلام) چندان آسان نیست.

اما با توجه به قراین و شواهدی که برای حضور اهل بیت(علیهم السلام) در کربلا در بیستم صفر سال 61 بیان شد، پذیرفتنی است که اهل بیتِ امام حسین(علیه السلام) در این روز موفق به زیارت مزار سیدالشهدا(علیه السلام)شده اند.




https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/41839580529217530672.jpg (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/41839580529217530672.jpg)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif


(https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif)


كتاب نامه

1. آيتي، محمد ابراهيم، بررسي تاريخ عاشورا، مقدمه علي اكبر غفاري، چاپنهم: تهران، نشر صدوق، 1375.
2. ابن ابي طاهر طيفور، ابوالفضل احمد، بلاغات النساء، تعليق بركات يوسف هَبُّود، بيروت، مكتبة العصريه، 1422ق.
3. ابن اثير، اسد الغابه، بيروت، دارالفكر، 1409ق.
4. ، الكامل في التاريخ، تحقيق مكتب التراث، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1408ق.
5. ، الكامل في التاريخ، چاپ دوم: بيروت، دارالكتب العلميه، 1415ق.
6. ابن اعثم كوفي، ابومحمد احمد، كتاب الفتوح، تحقيق علي شيري، بيروت، دارالأضواء، 1411ق.
7. ابن حبان، محمد بن احمد ابي حاتم تميمي بستي، الثقات، حيدر آباد، مؤسسه الكتب الثقافيه، 1395ق.
8. ابن خردادبه، مسالك و ممالك، ترجمة سعيد خاكرند، چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات و انتشارات تاريخي، 1371.
9. ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفيسه، ترجمه و تعليق حسين قره چانلو، چاپ اول: تهران، اميركبير، 1365.
10. ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، بيروت، دارصادر، ]بي تا[.
11. ، «ترجمة الحسين(عليه السلام) و مقتله»، «تراثنا»، ش 10، 1408ق.
12. ابن شهرآشوب، ابوجعفر محمد بن علي، مناقب آل ابي طالب، تحقيق يوسف بقاعي، بيروت، دارالاضواء (افست ذوي القربي)، 1421ق.
13. ابن طاووس، سيدرضي الدين علي بن موسي، الاقبال بالاعمال الحسنة فيما يعمل مرة في السنه، تحقيق جواد قيومي اصفهاني، چاپ اول : قم، مكتب الاعلام الاسلامي، 1416ق.
14. ابن عساكر، ابوالقاسم علي بن الحسن، ترجمة الامام الحسين(عليه السلام)، تحقيق محمد باقر محمودي، قم، مجمع احياء الثقافة الاسلاميه، 1414ق.
15. ابن قولويه قمي، ابوالقاسم جعفر بن محمد، كامل الزيارات، تحقيق جواد قيومي، چاپ اول: قم، مؤسسة نشر الفقاهه، 1417ق.
16. ابن كثير دمشقي، ابوالفداء اسماعيل، البداية و النهايه، تحقيق علي شيري، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1408 ق.
17. ابن مطهر حلي، رضي الدين علي بن يوسف، العدد القويه، تحقيق سيد مهدي رجايي، چاپ اول: قم، مكتبة آية الله مرعشي نجفي، 1408ق.
18. ابن نما حلي، نجم الدين محمد بن جعفر، مثيرالاحزان، نجف، مطبعة الحيدريه، 1369ق.
19. اشراقي (ارباب )، ميرزا محمد، الاربعين الحسينيه، چاپ دوم: ]بي جا[، اسوه، 1379.
20. امين عاملي، سيد محسن، اعيان الشيعه، تحقيق حسن امين، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، ]بي تا[.
21. ، لواعج الاشجان، ]بي جا[، مكتبة بصيرتي، ]بي تا[.
22. اميني، محمد امين، الركب الحسيني في الشام و منه الي المدينة المنوره، چاپ اول: قم، كوثر غدير، 1381.
23. بهائي عاملي، محمد بن حسين، توضيح المقاصد، قم، مكتبة آية الله مرعشي نجفي، 1407ق.
24. بيروني خوارزمي، ابوريحان محمد بن احمد، آلاثار الباقية عن القرون الخاليه، بيروت، دارصادر، ]بي تا[.
25. پاك نيا، عبدالكريم، «اربعين در فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام)»، نشريه «مبلغان»، ش 52، 1383.
26. تستري (شوشتري)، محمد تقي، قاموس الرجال، چاپ اول: قم، مؤسسة النشر الاسلامي، 1424ق.
27. تقوي دامغاني، رضا، اربعين در فرهنگ اسلامي، چاپ اول: تهران، سازمان تبليغات اسلامي، 1368.
28. حرّ عاملي، محمد بن حسن، امل الآمل، تحقيق سيد احمد حسيني، بغداد، مكتبة اندلس، 1404ق.
29. خوارزمي، ابوالمؤيد موفق بن احمد المكي (اخطب خوارزم)، مقتل الحسين، تحقيق محمد سماوي، چاپ اول: قم، دارانوار الهدي، 1418ق.
30. خوئي، سيد ابوالقاسم، معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواه، ]بي جا، بي نا[، 1413ق.
31. دينوري، ابوحنيفه، الاخبار الطوال، قاهره، داراحياء الكتب العربيه، 1960م.
32. ذهبي، شمس الدين، سير اعلام النبلاء، چاپ نهم: بيروت، مؤسسة الرساله، 1413ق.
33. راوندي، قطب الدين سعيد بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، قم، مدرسة الامام المهدي (عج)، ]بي تا[.
34. سبحاني، جعفر، شخصيت هاي اسلامي شيعه، تحقيق و نگارش مهدي پيشوايي چاپ دوم: قم، توحيد، 1373.
35. سبط ابن جوزي، تذكرة الخواص، تقديم محمد صادق بحرالعلوم، تهران، مكتبة نينوي الحديثه، ]بي تا[.
36. سيد ابن طاووس، اللهوف في قتلي الطفوف، چاپ اول: قم، الانوار الهدي، 1417 ق.
37. ، مصباح الزائر، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث.
38. سيد مرتضي، رسائل المرتضي، تقديم سيد احمد حسيني، قم، دارالقرآن الكريم، 1405ق
39. شهيدي، سيد جعفر، زندگاني علي بن الحسين(عليه السلام)، چاپ ششم: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1374.
40. ، زندگاني فاطمه زهرا(عليها السلام)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1367.
41. صدوق، ابوجعفر محمد بن بابويه قمي، الامالي، تحقيق قسم الدرسات مؤسسة البعثه، قم، مؤسسة البعثه، 1407ق.
42. طبراني، ابوالقاسم سليمان بن احمد، المعجم الكبير، تحقيق حمدي عبدالمجيد سلفي، چاپ دوم: قاهره، مكتبة ابن تيميه ]بي تا[.
43. طبرسي، ابوعلي فضل بن الحسن، اِعلام الوري بأعلام الهُدي، تحقيق مؤسسة آل البيت(عليهم السلام)لاحياء التراث، چاپ اول: قم، مؤسسة آل البيت(عليهم السلام)، 1417ق.
44. طبرسي، ابومنصور احمد بن علي، الاحتجاج، تحقيق سيد محمد باقر خرسان، نجف، دارالنعمان، 1386ق.
45. طبري، عماد الدين ابوجعفر محمد بن ابي القاسم، بشارة المصطفي، تحقيق جواد قيومي اصفهاني، چاپ اول: قم، مؤسسة النشر الاسلامي،1420ق،
46. طبري، عماد الدين حسن بن علي، كامل بهائي، تهران، مكتبة المصطفوي، ]بي تا[.
47. طبري، محمد بن جرير، تاريخ الامم و الملوك، بيروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1409ق.
48. ، المنتخب من ذيل المذيل، بيروت، مؤسسة الأعلمي، 1409ق.
49. طوسي، ابوجعفر محمد بن حسن، اختيار معرفة الرجال، تحقيق حسن مصطفوي، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348.
50. ، تهذيب الاحكام، تحقيق حسن موسوي خرسان، چاپ چهارم: تهران، دارالكتب الاسلامية، 1365.
51. ، رجال الطوسي، تحقيق جواد قيّومي اصفهاني، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، 1415ق.
52. ، مصباح المتهجد، بيروت، مؤسسة فقه الشيعه، 1411ق.
53. فرهاد ميرزا معتمد الدوله، قمقام زخّار و صمصام بتّار، تهران، اسلاميه، 1377ق.
54. قاضي طباطبائي، سيد محمد علي، تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(عليه السلام)، چاپ سوم: قم، بنياد علمي و فرهنگي شهيد آيت الله قاضي طباطبائي، 1368.
55. قاضي نعمان تميمي مغربي، ابوحنيفه، شرح الاخبار في فضائل الائمة الاطهار، تحقيق سيد محمد حسيني جلالي، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، ]بي تا[
56. قرطبي، محمد بن احمد، التذكرة في امور الموتي و امور الآخره، دارالكتب العلمية، ]بي تا[.
57. قزويني، زكريا محمد بن محمود، عجائب المخلوقات و الحيوانات و غرائب الموجودات، (چاپ شده در حاشية كتاب «حياة الحيوان» دميري)، ]بي جا[، ]بي نا[، ]بي تا[.
58. قمي، شيخ عباس، الدمع السجوم (ترجمة نفس المهموم)، تهران، اسلاميه، 1374 ق.
59. ، سفينة البحار، چاپ دوم: تهران، دارالاسوة، 1416ق.
60. ، منتهي الآمال، تحقيق ناصر باقري بيدهندي، چاپ اول: قم، نشر دليل، 1379.
61. كفعمي، ابراهيم بن علي ، المصباح، قم، منشورات رضي و زاهدي.
62. كليني، ابوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق، الفروع من الكافي، تحقيق علي اكبر غفاري، تهران، اسلاميه، 1363.
63. مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ دوم: بيروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
64. ، جلاء العيون، چاپ اول: تهران، رشيدي، 1362.
65. محمدي ري شهري، محمد، موسوعة الامام علي بن ابي طالب(عليه السلام)، چاپ اول: قم، دارالحديث، 1421ق.
66. مطهري، مرتضي، حماسة حسيني، قم، صدرا.
67. مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، تحقيق مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، قم، مؤسسة آل البيت، 1413ق.
68. ، المزار، تحقيق سيد محمد باقر ابطحي، قم، مدرسة الامام المهدي(عليه السلام)، 1411ق
69. ، مسارّ الشيعه (چاپ شده در جلد 7 مؤلفات شيخ مفيد)، تحقيق مهدي نجف، چاپ دوم: بيروت، دارالمفيد، 1414ق.
70. مناوي، عبدالرؤوف، فيض القدير، چاپ دوم: بيروت، دارالمعرفة، 1391ق.
71. منقري، نصر بن مزاحم، وقعة صفين، تحقيق عبدالسلام محمد هارون، چاپ دوم: ]بي جا[، مؤسسة العربية الحديثه، 1382 ق.
72. نوري طبرسي، ميرزا حسين، چشم اندازي به تحريفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان)، تحقيق مصطفي درايتي، چاپ اول: قم، انتشارات احمد مطهري، 1379.
73. نيشابوري، محمد بن فتال، روضة الواعظين، چاپ اول: بيروت، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، 1406ق.






(https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif)https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif)




پی نوشت :

1محسن رنجبر-دانشجوي دوره دكتري تاريخ.
2. براي آگاهي بيشتر در اين باره، ر .ك: رضا تقوي دامغاني، اربعين در فرهنگ اسلامي، و نيز عبدالكريم پاك نيا، «اربعين در فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام)»، نشريه مبلغان، ش 52، 1383 ش 21، ص 33.
3. شيخ مفيد، المزار، ص 53 محمد بن حسن طوسي، مصباح المتهجد، ص 787 788 محمد بن فتال نيشابوري، روضة الواعظين، ص 215 سيد ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنة فيما يعمل مرة في السنة، ج3، ص 100. (از اين پس به اختصار، «الاقبال» نوشته مي شود.) متن روايت چنين است: «علامة المؤمن خمس: صلاة الاحدي و الخمسين، و زيارة الاربعين، و التختم باليمين، وتعفير الجبين و الجهر ببسم الله الرحمن الرحيم نشانة مؤمن، پنج چيز است: (خواندن) پنجاه و يك ركعت نماز (هفده ركعت واجب و سي و چهار ركعت مستحبي)، زيارت اربعين، انگشتر به دست راست كردن، پيشاني به خاك ماليدن و بلند خواندن بسم الله الرحمن الرحيم». درباره انگشتر به دست راست كردن بايد گفت كه اين مسئله، سفارش ائمه معصومين(عليهم السلام)است كه در واقع، نوعي مبارزه با سيره خلفاي بني اميه است، چرا كه به گفته زمخشري نخستين كسي كه انگشتر به دست چپ كردن را شعار خود قرار داد و بر خلاف سنت عمل كرد، معاويه بود. (علامه عبدالحسين اميني، الغدير، ج 10، ص 210). هم چنين شيعه، بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحيم را در نمازهايي كه واجب است حمد و سوره آن بلند خوانده شود (صبح، مغرب و عشا)، واجب و در نمازهايي كه واجب است حمد و سوره آن اخفاتي خوانده شود (ظهر و عصر)، مستحب مي دانند و اين امر نيز به دستور و سفارش ائمه(عليهم السلام) بوده است، زيرا چنان كه فخر رازي گفته است اخفات در بسم الله را بني اميه رواج دادند تا آثار علي(عليه السلام) را نابود كنند. (جهت آگاهي بيشتر درباره تفسير اين روايت، ر. ك: سيد محمد علي قاضي طباطبائي، تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(عليه السلام)، ص390 به بعد).
4. شيخ طوسي، مصباح المتهجد، ص 788- 789 همو، تهذيب الاحكام، ج6، ص 113- 114 سيد ابن طاووس، همان، ج3، ص 101- 103 مجلسي، بحار الانوار، ج 98، ص 331 -332.
5. شيخ مفيد، مسارّ الشيعة (چاپ شده در جلد 7 مؤلفات شيخ مفيد)، ص 46 شيخ طوسي، مصباح المتهجد، ص 787 رضي الدين علي بن يوسف مطهر حلي، العدد القويه، ص 219.
3 . جابر بن عبدالله بن عمرو بن حزام (حرام) بن ثعلبه انصاري از اصحاب برجسته رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، اميرالمؤمنين(عليه السلام) و چهار امام بعدي بوده است و در جريان عقبه دوم كه كودكي بيش نبود، همراه پدر در جمله هفتاد تني بود كه با رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بيعت كرد و در بيعت رضوان (شجره) شركت داشت. (ابوالقاسم سليمان بن احمد طبراني، المعجم الكبير، ج2، ص 180 181) كشّي درباره او نوشته است: «جابر از پيشتازان گرد آمده اطراف وجود علي(عليه السلام) و جزء گروه هفتاد نفر (در پيمان عقبة دوم) و آخرين كس باقي مانده از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و از پيروان اهل بيت(عليهم السلام) بود. وي در حالي كه عمامة سياه بر سر گذاشته بود، در مسجد مي نشست و صدا مي زد: يا باقر العلم! و تكيه زنان بر عصايش در كوچه هاي مدينه و مجالس آنان مي گشت و مي گفت : علي(عليه السلام) برترين بشر است، هر كس نپذيرد، كافر است. اي گروه انصار! فرزندانتان را بر محبت علي تمرين دهيد، هريك از آنان اين محبت را نپذيرفت، درباره نطفه اش از مادرش سؤال كنيد. وي چون پير شده بود، حجاج با او كاري نداشت.» (ابوجعفر محمد بن حسن طوسي، اختيار معرفة الرجال، ج1، ص 38، ح 78 و ص 41، ح 87 و 88 و ص 44، ح 93 و ص 124 125، ح 195). آيت الله خويي(رحمه الله)درباره وي مي نويسد: «جابر از ياران رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و از بهترين ياران اميرالمؤمنين(عليه السلام) و از جمله شرطه الخميس بود. (معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، ج4، ص 330). كليني با سند صحيح خود از امام باقر(عليه السلام)اين سخن را درباره وي روايت كرده است كه هيچ گاه جابر دروغ نگفته است (همان، ص334). گزارش هاي تاريخي درباره تعداد غزوه هايي كه جابر شركت داشته است، يكسان نيست. طبراني معتقد است كه وي در سيزده غزوه شركت داشته است (همان، ج2، ص 182). شيخ طوسي(رحمه الله) گفته است كه جابر در جنگ بدر و هجده غزوه ديگر، پيامبر(صلي الله عليه وآله) را همراهي نموده است. (رجال الطوسي، ص 31 32). به گفته ابن اثير، جابر در هفده غزوه شركت كرده است و به سبب منع پدرش، در جنگ بدر و اُحُد حضور نداشت. اما كلبي معتقد است كه جابر در احد شركت داشته گفته شده كه وي در هيجده جنگ شركت جسته و در جنگ صفين نيز علي را همراهي كرده است. (اسد الغابة، ج1، ص 257). در عظمت علمي جابر همين بس كه ذهبي وي را فقيه و مفتي مدينه در زمان خود معرفي نموده است (شمس الدين ذهبي، سير اعلام النبلاء، ج 3، ص190). جابر از راوياني است كه عده زيادي از وي نقل حديث نموده اند. برخي، تعداد احاديث وي را تا 1540 حديث نوشته اند. (ذهبي، همان، ج3، ص 194). جابر در سال 78 ق (رجال الطوسي، ص 32) در حالي كه بيش از نود سال داشت، چشم از جهان فروبست.
7. عطية بن سعد بن جنادة عوفي جدلي قيسي، يكي از تابعان و محدثان و مفسران بزرگ شيعه است كه توفيق همراهي جابر را در زيارت قبر امام حسين(عليه السلام)داشته است و او را مي توان به عنوان دومين زائر امام(عليه السلام) دانست. او از اهل كوفه بود و در زمان خلافت اميرالمؤمنين(عليه السلام) ديده به جهان گشود. مادرش كنيز رومي بوده است. درباره انتخاب نامش روايت شده است كه وقتي عطيه متولد شد، پدرش از اميرالمؤمنين خواست كه نامي براي فرزندش انتخاب كند. حضرت فرمود: «هذا عطية الله او هدية خداوند است». از اين رو نام او«عطيّه» گذاشته شد و حضرت صد درهم از بيت المال براي او مقرر كرده و به پدرش سعد داد. او در جريان قيام عبد الرحمن بن محمد بن اشعث بر ضد حجاج بن يوسف ثقفي همراه عبدالرحمن بود و پس از شكست سپاه ابن اشعث، به فارس گريخت. حجاج به محمد بن قاسم ثقفي حاكم فارس، نوشت كه عطيه را فراخوان و به او تكليف كن كه علي را لعن كند. اگر او از لعن علي سرباز زد، چهارصد ضربه شلاقش زده و موي سر و ريشش را بتراش. عطيه چون حاضر به لعن علي(عليه السلام) نشد، ضربات شلاق و تحمل اهانت را در راه دوستي با اميرالمؤمنين(عليه السلام) به جان خريد. هنگامي كه قتيبه، حاكم خراسان شد، عطيه نزد او رفت و تا هنگامي كه عمر بن هبيره حاكم عراق شد، در خراسان اقامت داشت آن گاه طي نامه اي از ابن هبيره درخواست كرد تا به كوفه بازگردد. ابن هبيره با درخواست وي موافقت كرد و او در كوفه اقامت گزيد تا آن كه در سال 111ق بدرود حيات گفت. (محمد بن سعد، الطبقات الكبري، ج6، ص 304 محمد بن جرير طبري، المنتخب من ذيل المذيل، ج8، ص 128). عطيه تفسير قرآني دارد كه در پنج جزء گرد آوري شده است. وي مي گويد: من قرآن را سه بار با ديد تفسيري و هفتاد بار با نگاه قرائتي، بر ابن عباس عرضه داشتم (شيخ عباس قمي، سفينة البحار، ج6، ص 296، ماده عطا).
8. عمادالدين ابوجعفر محمد بن ابي القاسم طبري، بشارة المصطفي، ص 125 126. خوارزمي نيز اين جريان را با تفاوت هايي گزارش كرده است(ر.ك: ابوالمؤيد موفق بن احمد مكي (اخطب خوارزم)، مقتل الحسين، ج2، ص 190 191). سيد ابن طاووس نيز زيارت جابر را با تفصيلي ديگر به نقل از «عطا» آورده است: (ر.ك: مصباح الزائر، ص 286). به نظر مي رسد مراد از عطا، همان عطيّه باشد، چنان كه محدث نوري نيز اين احتمال را داده است (ميرزا حسين نوري طبرسي، چشم اندازي به تحريفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان)، ص 236). محقق قاضي طباطبائي نيز بر اين امر (يكي بودن عطيه با عطا)، دليل آورده است (سيد محمد علي قاضي طباطبائي، همان، ص 203 208).
نكته شايان توجه در اين باره آن است كه علامه سيد محسن امين پيش از نقل خبر عطيه، مي گويد كه من اين خبر را از كتاب بشارة المصطفي و غير آن نقل مي كنم و بعد از نقل خبر ياد شده، اضافاتي درباره ملاقات جابر با اهل بيت(عليهم السلام)و اين كه اين حادثه در اربعين اتفاق افتاده، آورده است كه در كتاب بشارة المصطفي موجود نيست (اعيان الشيعه، ج4، ص 47 و لواعج الأشجان، ص 240). اين امر، حاكي از آن است كه وي چنان كه خود گفته آن اضافه را از كتابي غير از كتاب طبري آورده است. در اين ميان، برخي محققان معاصر (قاضي طباطبائي، همان، ص 182 به بعد جعفر سبحاني، شخصيت هاي اسلامي شيعه، ج2 ، ص 79) براي اين كه اثبات كنند اين قسمت زيادي نيز از كتاب بشارة المصطفي است به توجيهاتي متوسل شده اند كه قابل پذيرش نيست، از جمله آن كه نسخة بشارة المصطفي ناقص به دست ما رسيده است و احتمال دارد كه در نسخه كامل كتاب ياد شده اين زيادي باشد، چنان كه شيخ حرّ عاملي گفته است كه اين كتاب، هفده جزء دارد (امل الآمل، ج2، ص 234) ولي آن چه اكنون از كتاب طبري با تصحيح و تحقيق، چاپ شده، يازده جزء است. بنابراين، امكان دارد اين حديث تقطيع شده به دست ما رسيده باشد و آن قسمت اضافي كه علامه امين آورده است، از نسخه اي كاملي بوده است كه در دست رس وي بوده است.
احتمال ديگري كه داده شده آن است كه محدثان پيش از طبري، روايت را تقطيع كرده و طبري قسمت مربوط به ملاقات جابر را با اسرا نياورده است. (قاضي طباطبائي، همان، ص 215 به بعد).
در پاسخ چنين توجيهاتي بايد گفت كه اولاً: در بسياري از موارد، ناقص بودن نسخه كتابي كهن، به سبب از بين رفتن صفحات اول يا آخر آن هاست، نه آن كه از وسط كتاب، صفحاتي از بين رفته باشد، آن هم ادامة يك خبر!، ثانياً: علامه مجلسي (متوفاي 1111 ق) كه معاصر شيخ حر عاملي (متوفاي 1104ق) بوده است و طبيعتاً در زمان وي نسخه بشارة المصطفي هفده جزء داشته، اين خبر را بدون هيچ زيادي ديگري از بشارة المصطفي نقل كرده است كه اين امر خود قرينة واضحي است كه خبر ياد شده در بشارة المصطفي كامل و بدون كاستي به دست ما رسيده است. بنابراين، علامه امين اين قسمت اضافي را از غير كتاب طبري آورده است كه آن هم براي ما مجهول است و چه بسا ايشان قسمت ياد شده را از كتاب هاي معاصران خود گزارش كرده است. اما احتمال تقطيع توسط محدثان پيش از طبري، تنها يك احتمال است و قرينه و شاهدي بر اين ادعا وجود ندارد.
9. اللهوف في قتلي الطفوف، ص 114. اين گزارش را ابن نماي حلي نيز به اختصار نقل كرده است: مثيرالاحزان، ص 86 .
10. الاقبال، ج3، ص 100.
11. محمد بن حبان بن احمد ابي حاتم تميمي بستي، الثقات، ج2، ص 312 «ذيل مدخل : يزيد بن معاويه».
12. الامالي، مجلس 31، ح 3، ص 230.
13. مقتل الحسين(عليه السلام) ،ج2، ص 68.
14. الاخبار الطوال، ص 260 الكامل في التاريخ، تحقيق مكتب التراث، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1408ق، ج2، ص 576 و تذكرة الخواص، ص 260 و 263.
15. الاقبال، ج3، ص 89.
16. اللهوف، ص 99.
17. كتاب الفتوح، ج5، 127- 129 مقتل الحسين(عليه السلام)، ج2، ص 62.
18. الارشاد، ج2 ، ص 118 اعلام الوري، ج 1، ص 473 و مجلسي، بحار الانوار، ج45، ص 130.
19. ابوريحان محمد بن احمد بيروني خوارزمي، آلاثار الباقية عن القرون الخاليه، ص 331.
20. زكريا محمد بن محمود قزويني، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، ص 45.
21. مصباح كفعمي، ص 510.
22. عماد الدين حسن بن علي طبري، كامل بهائي، ج2، ص 293.
23. ابن اعثم، كتاب الفتوح، ج5، ص133.
24. الارشاد، ج2، ص 122 و إعلام الوري بأعلام الهدي، ج1، ص 475.
25. طبري، تاريخ الامم و الملوك، ج 4، ص 353 خوارزمي، همان، ج2، ص 81 ابن عساكر، ترجمة الامام الحسين(عليه السلام)، ص 338 ابوالفداء اسماعيل بن كثير دمشقي، البداية و النهايه، ج 8 ، ص 212.
26. ابوحنيفه قاضي نعمان بن محمد تميمي مغربي، شرح الاخبار في فضائل الائمة الاطهار، ج3، ص 269.
27. سبط ابن جوزي، تذكرة الخواص، ص 262.
28. الاقبال، ج3، ص 101.
29. كامل بهائي، ج2، ص 302.
30. بحار الانوار، ج 45، ص 196 و جلاء العيون، ص 409.
31. همان، جلاءالعيون، ص 405.
32. به نظر مي رسد چنين نسبتي به سيد از اين جا ناشي شده است كه از يك سو شيخ مفيد و شيخ طوسي گفته اند كه روز اربعين روزي است كه جابربن عبدالله به كربلا آمد، و از سوي ديگر چنان كه نوشته خواهد شد برخي منابع، تصريح كرده اند كه الحاق سرِ مطهر امام حسين(عليه السلام) به بدنش، روز بيستم صفر بوده است كه توسط اهل بيت(عليهم السلام)انجام شده است، و از سوي سوم، چون در هيچ يك از منابع تاريخي كهن، سخني از آمدن اهل بيت(عليهم السلام)به كربلا در زمان ديگر به ميان نيامده است، از اين رو از سخن سيد چنين برداشت شده كه ملاقات اهل بيت(عليهم السلام) با جابر روز اربعين بوده است. اما بايد توجه داشت كه شيخ مفيد و شيخ طوسي كه به حضور جابر در روز اربعين در كربلا تصريح كرده اند، نه تنها به ملاقات اهل بيت(عليهم السلام)با جابر اشاره نكرده اند، بلكه تصريح كرده اند كه در روز اربعين اهل بيت(عليهم السلام) از شام به سوي مدينه رهسپار شدند، نه آن كه به كربلا رسيدند، و ابن طاووس و ابن نما نيز كه به ملاقات تصريح كرده اند، هيچ اشاره اي به اين كه اين ملاقات روز اربعين بوده است، نكرده اند، چنان كه به اين نكته، محدث قمي نيز اشاره كرده است (منتهي الآمال، ج2، ص 1015).
33. سيد محمد علي قاضي طباطبائي، تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(عليه السلام)، ص 21.
34. عبارت ابن نما در اين باره چنين است: «و لما مرّ عيال الحسين(عليه السلام) بكربلاء، وجدوا جابر بن عبدالله الانصاري(رحمه الله) و جماعة من بني هاشم قدموا لزيارته في وقت واحد، فتلاقوا بالحزن و الاكتياب و النوح علي هذا المصاب المقرح لاكباد الاحباب». (مثير الاحزان، ص 86).
ابن طاووس نيز در اين باره نگاشته است: «و لما رجع نساء الحسين(عليه السلام) و عياله من الشام و بلغوا العراق، قالوا للدليل مُرْ بنا علي طريق كربلاء، فوصلوا الي موضع المصرع فوجدوا جابر بن عبدالله الانصاري(رحمه الله) و جماعة من بني هاشم و رجالا من آل رسول الله(صلي الله عليه وآله) قد وردوا لزيارة قبر الحسين(عليه السلام)فوافوا قي وقت واحد و تلاقوا بالبكاء و الحزن و اللطم و اقاموا الم آتم المقرحة للاكباد و اجتمع اليهم نساء ذلك السواد فاقاموا علي ذلك اياماً». (اللهوف، ص 114).
35. سيد ابن طاووس، الاقبال، ج3، ص 370.
36. شايان توجه است كه تعبير شيخ طوسي در مصباح در اين باره، «رجوع» است نه وصول كه ابن طاووس گفته است. عبارت شيخ در اين باره، چنين است: «و في اليوم العشرين منه كان رجوع حرم سيّدنا أبي عبدالله الحسين بن علي بن ابي طالب(عليهما السلام) من الشام الي مدينة الرسول». بديهي است كه رجوع و بازگشت غير از وصول و رسيدن به مدينه است، از اين رو برداشت ابن طاووس از كلام شيخ طوسي نادرست به نظر مي رسد. بنابراين، اين كه سيد ابن طاووس رسيدن اهل بيت(عليهم السلام) را به مدينه به شيخ طوسي نسبت داده و سپس آن را بعيد شمرده، موضوعاً منتفي است.
37. ابن طاووس، همان، ج3، ص 100 101 و مجلسي، بحار الانوار، ج 98، ص 335 - 336.
38. بحار الانوار، ج 98، ص 334.
39. منتهي الآمال، ج2، ص 1014 1015.
40. الدمع السجوم (ترجمة نفس المهموم)، ص 269.
41. مرتضي مطهري، حماسه حسيني، ج 1، ص30.
42. محمد ابراهيم آيتي، بررسي تاريخ عاشورا، ص 139 141.
43. وي با طرح چند پرسش در اين باره در اين موضوع ترديد كرده است: «آيا كاروان مستقيماً از دمشق به مدينه رفته است يا راه خود را طولاني ساخته و به كربلا آمده است تا با مزار شهيدان ديداري داشته باشد؟ آيا يزيد با اين كار موافقت كرده است؟ و اگر كاروان به كربلا بازگشته، آيا درست است كه در آن جا با جابر بن عبدالله انصاري كه او نيز براي زيارت آمده بود، ديداري داشته؟ آيا در آن جا مجلسي از سوگواران بر پا شده؟ و چگونه حاكم كوفه بر خود هموار كرده است كه در چند فرسنگي مركز فرمان فرمايي او چنين مراسمي برپا شود؟ و بر فرض كه اين رويدادها را ممكن بدانيم، اين اجتماع در چه تاريخي بوده است؟ چهل روز پس از حادثة كربلا ؟ مسلماً چنين چيزي دور از حقيقت است. رفتن و برگشتن مسافر عادي از كربلا به كوفه و از آن جا به دمشق و بازگشتن او با وسايل آن زمان، بيش از چهل روز وقت مي خواهد، تا چه رسد به حركت كارواني چنان و نيز ضرورت دستورخواهي پسر زياد از يزيد درباره حركت آنان به دمشق و پاسخ رسيدن ، كه اگر همه اين مقدمات را در نظر بگيريم، دو سه ماه وقت مي خواهد. فرض اين كه كاروان در اربعين سال ديگر (سال 62) به كربلا رسيده، نيز درست نيست، چرا كه ماندن آنان در دمشق براي مدتي طولاني، به صلاح يزيد نبود. به هر حال، هاله اي از ابهام، گرد پايان كار را گرفته است و در نتيجه دست كاري هاي فراوان در اسناد دست اول، بايد گفت كه حقيقت را جز خدا نمي داند» (سيد جعفر شهيدي، زندگاني فاطمه زهرا((عليها السلام))، ص 261). در بررسي و نقد ديدگاه محدث نوري، به اين پرسش ها پاسخ داده خواهد شد.
44. بيروني، آلاثار الباقية عن القرون الخاليه، ص 331.
45. معرفي روز نوزدهم صفر به عنوان روز اربعين، مبتني بر محاسبه روز عاشورا به عنوان مبدأ اربعين است، اما با توجه به آن كه هيچ كس به جز شيخ بهايي، روز نوزدهم را اربعين ندانسته است، محاسبه از روز بعد (يازدهم محرم) است، چرا كه چنان كه مرحوم سيد در اقبال متذكر شده است شهادت امام حسين(عليه السلام)در ساعات آخر روز عاشورا رخ داده است، از اين رو اين روز به حساب نمي آيد. البته امكان دارد محرم سال 61، 29 روزه بوده است كه با احتساب روز عاشورا، باز هم قول مشهور تأييد مي شود.
46. توضيح المقاصد، ص 6 7.
47. ميرزا محمد اشراقي (ارباب)، الاربعين الحسينيه، ص 205.
48. ميرزا حسين نوري طبرسي، چشم اندازي به تحريفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان)، ص 232- 243.
49. ابن طاووس، الاقبال، ج3، ص 101.
50. ابوحنيفه نعمان بن محمد تميمي مغربي، شرح الاخبار في فضائل الائمة الاطهار، ج3، ص 269.
51. سيد محمد علي قاضي طباطبائي، تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(عليه السلام)، ص 33 -133.
52. ابن اعثم، كتاب الفتوح، ج5، ص 127 و 586.
53. محمد بن سعد، «ترجمة الحسين(عليه السلام) و مقتله»، مجله تراثنا، 1408ق، شماره 10، ص 190.
54. ر.ك: محمد تقي تستري (شوشتري)، قاموس الرجال، ج12، ص 37.
55. طبري، تاريخ الامم و الملوك، ج4، ص 353- 354.
56. شيخ مفيد، الأرشاد، ج2، ص 122.
57. ابوعلي فضل بن حسن طبرسي، اِعلام الوري بأعلام الهُدي، ج1، ص 476.
58. مقتل الحسين(عليه السلام)، ج2، ص 82.
59. كامل بهائي، ج2، ص 302.
60. محدث نوري، همان، ص 233.
61. چنان كه شيخ مفيد، خود از پرداختن به جزئيات جريان سقيفه و مسأله بيعت با ابوبكر، به سبب شرايط حاكم بر عصر خويش، خودداري كرده است: الارشاد، ج1، 189.
62. ص 219.
63. اين اثر، تلخيص كتاب مصباح المتهجد است كه محدث نوري در كتاب دارالسلام از آن نقل مي كند.
64. شيخ ابراهيم بن علي عاملي كفعمي، المصباح، قم، منشورات الرضي و الزاهدي، ص 489 و ص 510.
65. قطب الدين راوندي، الخرائج و الجرائح، ج2، ص 578.
66. ابوجعفر محمد بن علي بن شهرآشوب، مناقب آل ابي طالب، ج4، ص 67.
67. تذكرة الخواص، ص 264.
68. كامل بهائي، ج2، ص 291- 292. طبري در كتاب ياد شده، از مسير بازگشت اهل بيت(عليهم السلام) سخني نگفته است، اما به اختصار، مسير حركت آنان از كوفه به شام و برخي از حوادث بين راه را آورده است.
69. ابن اثير، الكامل في التاريخ، ج3، ص 437.
70. سيد جعفر شهيدي، زندگاني علي بن الحسين(عليه السلام)، ص 62.
71. فرهاد ميرزا معتمد الدوله، قمقام زخّار و صمصام بتّار، ج2، ص 548 -550.
72. ابومنصور احمد بن علي طبرسي، الاحتجاج، ج2، ص 35 خوارزمي، مقتل الحسين، ج2، ص 72 مجلسي، بحار الانوار، ج 45، ص 134 و ص158 و ابو الفضل احمد بن ابي طاهر طيفور، بلاغات النساء، ص 39 (با تفاوت هايي در عبارات).
73. ابن اعثم، همان، ج 5، ص 127 و خوارزمي، همان، ج2، ص 62.
74. نصر بن مزاحم منقري، وقعة صفين، ص 134 و محمد محمدي ري شهري، موسوعة الامام علي بن ابي طالب(عليه السلام)، ج 6، فصل 6، ص 55.
75. چشم اندازي به تحريفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان)، ص 229 243.
76. محمد بن سعد، ترجمة الامام الحسين(عليه السلام)، چاپ شده در «تراثنا»، ش 10، 1408ق، ص 193 و ابن عساكر، همان، ص 340.
77. در اين باره ر. ك: محمد امين اميني، الركب الحسيني في الشام و منه الي المدينة المنورة، ج6، ص 308ـ309.
78. عبارت ابن نما در اين باره چنين است: «و لما مرّ عيال الحسين(عليه السلام)بكربلاء...» (مثير الاحزان، ص 86).
ابن طاووس نيز چنين نگاشته است: «و لما رجع نساء الحسين(عليه السلام) و عياله من الشام و بلغوا العراق، قالوا للدليل مُرْ بنا علي طريق كربلاء...» (اللهوف، ص 114).
79. ابن خردادبه، مسالك و ممالك، ص 84 .
80. همان، ص 140 و احمد بن عمر بن رسته، الاعلاق النفيسه، ص 214.
81. شيخ صدوق، الامالي، مجلس سي و يكم، ص 232 فتال نيشابوري، روضة الواعظين، ص 192 و مجلسي، بحار الانوار، ج45، ص 140.
82. رسائل المرتضي، ج3، ص130.
83. مناقب آل ابي طالب، ج4، ص85 و مجلسي، بحار الانوار، ج44، ص 199: «قال الطوسي(رحمه الله): و منه زيارة الاربعين».
84. نجم الدين محمد بن جعفر بن نما حلي، مثيرالاحزان، ص85 .
85. سيد ابن طاووس، اللهوف في قتلي الطقوف، ص 114.
86. مجلسي، بحار الانوار، ج 98، ص 334.
87. همان، ج45، ص 145.
88. بيروني، الآثار الباقية عن القرون الخاليه، ص 331.
89. محمد بن احمد قرطبي، التذكرة في امور الموتي و امور الآخره، ج2، ص 668.
90. زكريا محمد بن محمود قزويني، عجائب المخلوقات و الحيوانات و غرائب الموجودات، ص 45.
91. عبدالرؤوف مناوي، فيض القدير، ج1، ص 205.
92. ابن قولويه قمي، كامل الزيارات، ص 84 كليني، الكافي، ج4، ص571 572 ابوجعفر محمد بن حسن طوسي، تهذيب الاحكام، ج6، ص35 36 و ابن شهرآشوب، همان، ج4، ص 85 .
93. سبط ابن جوزي، تذكرة الخواص، ص 265 266 سيد محسن امين عاملي، اعيان الشيعه، ج1، ص 626 627 و همو، لواعج الاشجان، ص 247 250 محمد امين اميني، همان، ج 6، ص 321 337. قاضي طباطبائي ضمن اشاره به اقوال در اين موضوع و دفاع از قول به الحاق سر به بدن، اقوال ديگر را در اين باره نقد و بررسي كرده است. ر.ك: تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(عليه السلام)، ص 303 به بعد.
94. مجلسي، بحار الانوار، ج 45، ص 145 و همو، جلاء العيون، ص 407.
95. مجلسي، بحارالأنوار، ج98، ص 334.
96. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابي طالب، ج4، ص85.
منبع : حوزه





https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif (https://www.ayehayeentezar.com/gallery/images/20891093538119580209.gif)