توجه ! این یک نسخه آرشیو شده میباشد و در این حالت شما عکسی را مشاهده نمیکنید برای مشاهده کامل متن و عکسها بر روی لینک مقابل کلیک کنید : كارآمدى تمدّن اسلامى در عصر اطلاعات ـ ارتباطات
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
نوشتار حاضر درباره كارآمدى تمدّن اسلامى در عصر اطلاعات و ارتباطات سخن مى گويد. و بدين منظور شايسته و منطقى به نظر مى رسد كه از تحليل آغاز و به تركيب انجام بپذيرد. معناى اين گزاره اين است كه ابتدا سازه ها و واژگان عنوان ياد شده به طور جداگانه تحليل تفسير و معنى بشوند و سپس معنى و نتيجه اى كه از تركيب آنها بيرون داده مى شود باز نموده شود. به همين جهت از كارآمدى مى آغازيم:
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
كارآمدى
كارآمدى فرايندى است كه جلوه خارجى همارگى پاگيرى و استوارى چيزى (تمدّن دين حكومت اخلاق نظام اقتصادى نهضت فرهنگي…) را در دراز مدت پايندان مى كند. با توجه به معناى ياد شده كارآمدى هويت دگرگون پذير و پيامد اثبات گرانه دارد.
هويت دگرگون پذير كارآمدى خواهان و همراه مفاهيم و فرايندهاى زير است:
1. تدريجى بودن؛ يعنى كارآمدى ساختارها هنجارها ارزشها ديدگاه ها نظامها… در روند تدريجى و زمان مند به حقيقت مى پيوندند. از اين روى كارآمدى هيچ نظام و سيستمى را به طور آنى نمى توان تجربه كرد. چنين ويژگى مى طلبد تا بازدارنده ها زمينه ها و شرايط بيرونى را در كارآمد شدن در نظر گرفت و بر اين باور بود كه كارآمدى در محيط پُر از بازدارنده معنى مى دهد.
2. سازوارى: سازوارى را دوگونه مى توان معنى كرد:
1. براى كارآمدى هر امرى (دين تمدّن اقتصاد…) قلمرو روشن نمايان و ويژه لازم است به گونه اى كه در بيرون از قلمرو ياد شده طرح كارآمدى مقوله بى خاصيت بيش نيست.
2. چنانكه كارآمدى پيوند گسست ناپذير با آشكار و نمايان بودن قلمرو دارد با اصول قواعد و هنجارهاى پذيرفته شده و حاكم نيز چنين است. يعنى اصول قاعده ها و هنجارهاى ويژه اى بر كارآمدى هر امرى حاكم است تا جايى كه حفظ و كاربرد همان قاعده ها و هنجارها در بخش و يا مرحله ناسان كارآمدى را به ضد آن دگر مى سازد در مَثَل اصل تراكم تمركز توليد انبوه همسان سازى بيشينه سازي… در تمدّن صنعتى گذشته از آن كه مناسب با سطح تكاملى تكنولوژى همان مرحله است جهت رشد و ماندگارى حيات اجتماعى علمى اقتصادي… در تمدّن ياد شده نيز لازم و ضرورى است. وليكن كاربرد و ماندگارى هنجارها و اصول ياد شده در مرحله فراصنعتى پيامدهاى نگونسارى به دنبال مى آورند. يعنى اگر يك نهاد و سازمان توليدى خدماتى و مديريتى در تمدّن فراصنعتى از اصول (تراكم انبوه گرايى همسان سازي…) چيره تمدّن صنعتى در حوزه هاى اقتصادى آموزشى و سامان دهى استفاده كند ناگزير كارآمدى نهادهاى ياد شده در عرصه هاى ياد شده سير نزولى پيدا مى كند. به اين ترتيب حفظ اصل سازوارى در دو معناى ياد شده بقاى كارآمدى را پايندان مى كند.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
3. جاى گزينى سازه ها: برنامه ريزى و ساختار را مى توان از مهم ترين سازه هاى كارآمدى دانست. و چيزى كه جاى گزينى مى فهماند اين است كه آن دو (برنامه ريزى و ساختار) دگرگون شونده و تكامل پذيرند از اين روى يك برنامه با ساختار تكامل ناپذير در درازمدت فرايند كارآمدى را نمى تواند حفظ كند. و براى اين مهم تجديدنظر در ساختارها و برنامه ها لازم و منطقى مى نمايد.
پىآمد اثبات گرانه كارآمدى: كارآمدى امرى آونگان نيست بلكه هماره چيزى به آن پيوسته است. مانند كارآمدى تمدّن اسلامى كارآمدى تمدّن غربى كارآمدى دموكراسى و مردم سالاري… و به طور دقيق همين پيوست سبب مى شود تا كارآمدى روى به سوى ثابت كردن آن داشته باشد. البته آنچه كارآمدى در پى ثابت كردن آن است شامل دسته گسترده اى از امور است كه مى توان آنها را در دو محور كلى بيان كرد:
اول. حقانيت: اين عنصر در قرآن كريم به زيباترين زبان بيان شده است. آن جا كه حضرت ابراهيم خليل همه بتها جز بزرگ ترين آنها را مى شكند و تبر را در گردن آن مى آويزد. مشركين پس از بازگشت و رويارويى با اين رخداد سخت آشفته و در ضمن شگفت زده مى شوند. سراغ ابراهيم خليل را مى گيرند و در هنگام برخورد بى درنگ مى پرسند:
(قالوا ءَأَنتَ فعلتَ هذا بالهتنا يا ابراهيم).1
ابراهيم پيامبر در پاسخ مى فرمايد:
(قال فَعَلَهُ كبيرهم هذا فَسئَلُوهم ان كانوا ينطقون).2
در اين گفتمان حق بودن دين توحيدى كه ابراهيم خليل رسالت آن را به دوش دارد با زبان و منطق كارآمدى ثابت مى شود. چون حضرت با نفى سخن گفتن بت و ناتوانى آن از دفاع از خويشتن در اساسى ترين قلمرو آموزه كيش بت پرستى حق بودن آن را در هم مى شكند و اين پيام و معيار را زنده مى كند كه تنها دين و روشى كه بر بنياد استدلال و منطق و توانشهاى عملى استوار است كارآمد است.
دوم. عقلانيت: كارآمدى گذشته از اين كه از عقلانيت سرچشمه مى گيرد اثبات گر آن نيز هست. يعنى فرايند كارآمدى همان گونه كه برآيند تكاپوى عقلى بشر است هر امر كارآمدى نيز عقل پسند است و تفسير عقلانى مى پذيرد
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
تمدّن
درباره معنى و مقصد (تمدّن) سخن بسيار گفته شده است. هر چند به زيادى سخن در مورد (فرهنگ) نمى رسد. جمعى چون انديشه وران آلمانى سده نوزدهم فرهنگ و تمدّن را دو مقوله به طور كامل جداى از هم مى دانند و بر اين باورند كه تمدّن بيان كننده داده هاى مادى تلاشهاى بشرى است. برخلاف فرهنگ كه نماد دستآوردهاى معنوى و فكرى اوست.
جمعى ديگر چون هانتنگتون بر اين باورند كه تمدّن و فرهنگ يكى است:
([فرهنگ و تمدّن] شيوه كلى زندگى گروهى از مردم اشاره دارند و تمدّن همان فرهنگ است در ابعادى بزرگ تر.)3
شمارى ديگر تمدّن را نتيجه فرايند تكاپوهاى فرهنگى مى دانند و مى گويند:
(تمدّن نتيجه فرايند اصيل و ويژه اى از خلاقيت فرهنگى است كه محصول كار گروه خاصى از مردم باشد.)4
و يا:
(سرنوشت اجتناب ناپذير فرهنگ است.)5
شمارى ديگر از جمله علاّمه محمد تقى جعفرى تمدّن را ريشه اى و بنيادى و بيان كننده كوشش عوامل اصيل حيات فردى و اجتماعى مى داند:
(تمدّن عبارت است از تشكل هماهنگ انسان ها در حيات معقول با روابط عادلانه و اشتراك همه افراد و گروه هاى جامعه در پيشبرد اهداف مادى و معنوى انسانها در همه ابعاد مثبت.)6
به هر ترتيب آنچه مسلّم است حضور عنصر فرهنگ در تمامى تعريفها و معنيهاى ارائه شده از تمدّن است. به ديگر سخن نمى توان از تمدّن سخن گفت بدون آن كه از فرهنگ يادى كرد. بويژه اگر فرهنگ را مجموعه اى از تلاشهاى بالابرنده بشرى بدانيم. در اين صورت جداسازى ميان تمدّن و فرهنگ سخت دشوار مى نمايد؛ امّا نه از آن جهت كه فرهنگ زاينده و يا شناساننده تمدّن بوده باشد؛ بلكه به خاطر يكسانى سازه هاى ساختارى تمدّن و فرهنگ مانند: علم فن آورى انديشه باورها ارزشها دين سنتها آداب و… و در مجموع كليت منظم از ماديت و معنويت [معنويت به معناى فراگير].
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
تمدّن اسلامى
پس از شناخت اجمالى كه از تمدّن به دست آورديم تمدّن اسلامى را اين گونه مى توان معنى كرد: تمدّن اسلامى بيان گر روشن گر يارى گر و بنيان گذار روش زيست و شيوه زندگى در درون يك سيستم باز با نظامى دانش گرا براى توليد انسانيت است.
اديان توحيدى بويژه دين مقدس اسلام زاينده پديدآورنده و بنيان گذار سيستم باز براى زندگى بوده اند كه در هيچ مكتب فلسفى و علمى چنين ويژگى ديده نمى شود. سازه هاى اين سيستم حياتى عبارتند از: خدا « انسان « دنيا « آخرت
خدامحورى و آخرت نگرى و پيوند انسان به خدا و دنيا به آخرت از ويژگيهاى تمدّن اسلامى است: و به همين جهت قيد بنيان گذار را در تعريف و معناى تمدّن اسلامى وارد كرديم. تمدّن غربى تنها متوجه به دو سازه وسطى اين سيستم؛ يعنى (انسان) و (دنيا) بوده و آن را با نظامى ويژه براى توليد ثروت و دارايى همراه مى كند. همان گونه كه تافلر به اين نكته انگشت مى گذارد:
(تمدّن… به شيوه اى از زندگى اشاره دارد كه با نظامى ويژه براى توليد ثروت همراه است ـ كشاورزى صنعتى و اكنون دانش پايه يا اطلاعاتى.)7
در برابر قيد اخير در تمدّن اسلامى به نظامى دانش گرا و مولّد انسانيت جايگزين شده است. و به طور دقيق همين سه قيد جداشدگى و فرق اين دو تمدّن بزرگ را مى نماياند.
اين كه در معناى تمدّن اسلامى قيدهاى: روشن گر و تأييد كننده و يارى گر آورده شد بيان اين واقعيت است كه تمامى دستاوردها و داده هاى سره و ناب بشرى در حوزه هاى حقوقى مديريت صنعت تكنولوژى علم خدمات بهداشت سياست اقتصاد… كه در خدمت بشر و در جهت رشد و تكامل جامعه بشرى باشند مورد پذيرش اسلام بوده و در چارچوب تمدّن اسلامى جذب مى شوند و معنى مى دهند چون در غير اين صورت بدنه ميان تمدّن اسلامى (انسان و دنيا) حذف خواهد شد كه پيامد ناگزير آن نابودى تمام سيستم ياد شده است
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
برداشت و فهم ياد شده از تمدّن اسلامى از تركيب چند آيه كريمه ذيل به خوبى نتيجه گيرى مى شود:
1. (ن والقلم ومايسطرون.) القلم1/
به دوات و قلم و آنچه مى نويسد سوگند.
2. (اقرَأ وربّك الاكرمُ الذى علّم بالقلم علّم الانسان مالم يعلم.) علق2/ ـ 5
بخوان خداوند نيكوكار خود را. آن خدايى كه به خامه درآموخت آدمى را آنچه نمى دانست.
3. (وابتغِ فيما ءَاتيك اللهُ الدار الآخرة ولاتنس نصيبك مِن الدنيا واَحسنْ كما احسن الله اليك ولاتبغ الفساد فى الارض انّ الله لايُحبُّ المفسدين.) القصص77/
از آنچه خدا به تو داده سراى آن جهان را بخواه و بجوى و بهره زندگانى خود را در اين جهان هم مگذار و فراموش مكن و با مردم نيكويى كن هم چنان كه خداوند با تو نيكويى كرده و در زمين تباه كارى مجوى كه خداوند تباه كاران را دوست ندارد.
در آيات مباركه ياد شده خدا باورى انسان محورى دانش گرايى دنياگزينى آخرت جويى و پيوند آنها به يكديگر كه از ستونهاى اصلى تمدّن اسلامى هستند به روشنى آمده است.
آيا گزاره كارآمدى تمدّن [تمدّن اسلامى] گزاره معنى دار و بخردانه اى است؟
منطقى ترين روش پاسخ به پرسش ياد شده بازنمايى پاره اى از ويژگيهاى (تمدّن) است:
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
ويژگيهاى تمدّنها
هر تمدّن اصيل خواه دينى و خواه غير دينى داراى ويژگيهايى است:
1. تكامل پذير: در تاريخ حيات بشرى هيچ تمدّنى را نمى توان نشان داد كه در آغاز تولدش كامل بوده باشد. فرايند تكميل در مسير ادامه حيات و پس از دادوستد با تمدّنهاى ديگر تلاش بى وقفه هنرى فنى علمى اخلاقى معيشتى حكومتى و… انسانها آغاز مى گردد و تا بقاى انسان اين فرايند ادامه دارد. از اين روى هيچ تمدّنى (بويژه در عرصه دنيا و انسان) نمى تواند ادعا بكند كه سيكل تكاملى اش به پايان رسيده و به تمامى پايه هاى آن رسيده است.
2. توسعه و تضييق پذير: تمدّنها به جهت جذابيتها و كاركردهاى فراگير و بشرى سازه هاى آن در عرصه اقتصاد جامعه خدمات… مثل علم فن آورى دين… از زادگاه خويش به فراسوى آن دو گسترش مى يابند و انسانهايى كه از نظر زبان نژاد رنگ طبقات اجتماعى وضعيت اقتصادى انديشه و فكر گوناگون هستند پوشش مى دهد. چون تمدّن اسلامى كه به فراسوى شبه جزيره عربستان (حجاز) تا اروپا آمريكا آسيا… بالهاى خويش را باز و پهن كرده است و يا تمدّن غربى كه در جغرافياى طبيعى و زيستى مختلف نفوذ و حضور دارد.
وممكن است تمدّنى به جهت نبود ويژگيهاى ياد شده در عناصر و سازه هاى آن تنها در زادگاه خود باقى بماند و پس از اندى قلمروش محدودتر نيز بشود
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
3. افزايش و كاهش پذيرى: هر تمدّنى در مسير تكامل برخورد و دادوستدش با فرهنگها و تمدّنهاى ديگر از حيث ساختار درونى فربه تر افزون تر و يا لاغرتر و كم تر مى گردند. در مَثَل جذب و پذيرش تكنولوژيهاى نوين در تمدّن اسلامى و يا پذيرش آخرت گرايى و معنويت پذيرى از جانب تمدّن غربى هر كدام را فربه تر از گذشته مى نماياند.
4. فناپذيرى: تمدّنهاى خاص در اثر پديده هاى جغرافيايى معرفتى هنرى اقتصادى اعتقادي… پس از مدتى نابود مى شوند. چنانكه امروز از 21 يا بيش تر تمدّن شناخته شده 8 يا 7 تمدّن بزرگ باقى هستند.
5. پايان ناپذيرى: منظور از پايان ناپذيرى فناناپذيرى نيست. چون گفته شد هر تمدّنى ممكن است روزى نابود بشود؛ بلكه مراد اين است كه تمدّن به مانند روش زيست تا زمانى كه حيات بشرى در گيتى دوران و سيلان داشته باشد پايدار خواهد ماند گرچه اشكال متنوعى از آن تجربه خواهد شد.
6. تمامى ويژگيهاى تمدّن حالت تدريجى دارند. يعنى پيدايش فرسايش افزايش و… زينه زينه و پله پله انجام مى گيرد. به اين ترتيب تمدّن هويت ديناميك دارد.
با توجه به وصفها و ويژگيهاى ياد شده براى تمدّن گزاره (كارآمدى تمدّن) نه تنها معنى دار بلكه فهم آن ويژگيها در كنار مقوله كارآمدى ممكن مى گردد. و كارآمدى از مهم ترين انگيزه ها و عنصرهاى به حقيقت پيوستن ويژگيهاى ياد شده است.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
ويژگيهاى عنصر اطلاعات و ارتباطات (جوامع انفورماتيك)
عصر ارتباطات و اطلاعات گرچه تولد يافته و مراحلى از زندگى خويش را نيز سپرى كرده و با گذشت هر روز چيرگى اش بيش از پيش گسترش يافته؛ امّا هنوز تمامى هويت پيامدها و لازمه هاى آن به حقيقت نپيوسته و درگذر ايام بخشهاى ناپيداى آن هويدا و چهره ناقص آن كامل و كاركردهاى نوين و ويژه اش نمايان خواهد شد. به همين جهت داورى جامع و فراگير درباره ويژگيهاى اين عصر نمى توان داشت؛ ليكن مى توان ويژگيهايى كه تا اكنون در اين عصر تولد يافته اند بيان كرد بدين شرح:
اول. پويايى شكوفايى و چيرگى عقلانيت بشرى بويژه علم و تكنولوژى علم محور.
دوم. گوناگونى و بسيارى فكرى و روشى؛ يعنى در اين عصر نه تنها روشها و انديشه هاى گوناگون و ناسان توليد شده بلكه فراتر از آن در سامان دهى حيات بشرى در عرصه هاى گوناگون زيستى به كار گرفته مى شوند و هيچ انديشه و روشى فراتر از نقد و بازبينى دوباره قرار نگرفته بلكه هميشه و همه گاه پالايش مى شوند و در فرجام تكامل مى يابند. پى آمد ناگزير و منطقى چگونگى ياد شده تولد تعهد به خرد جمعى و نفى ديكتاتورى و توتاليتاريزم فكرى و روشى است.
سوم. لازمه تولد و اعتماد و احترام به خرد جمعى توسعه مشاركت نظارت دخالت و هماوردى مردم در تمامى كارهاى حياتى اعم از سياسى اقتصادى علمى تكنيكى اخلاقى فرهنگى ديني… است. از اين روى رقابت نظارت مشاركت دخالت … از حقوق اساسى و حياتى انسان در اين عصر شناخته شده است
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
چهارم. دانش و اطلاعات سرچشمه قدرت و اقتدار سياسى اقتصادى فرهنگى اجتماعي… مى گردد و به مانند معيار و ملاك جامعه پذيرى عمل مى كند. به همين جهت در عرصه سياست دانشمندان انديشوران تكنسينها… قدرت سياسى را به دست خواهند گرفت. و در ميدان اقتصادى مديران بيش تر از سرمايه داران درآمد كسب مى كنند. و در ميدان هماوردى و تلاش براى پيشى جُستن پيروزى از آنِ كسى است كه دانش فراوان و اطلاعات گسترده و طبقه بندى شده در اختيار دارد. كار و توليد بيش از آن كه به قدرت عضلانى و نيروى فيزيكى وابسته باشد به قدرت فكرى و نيروى دانش متكى مى شود.
پنجم. چند شخصيتى و گسترش كوششها و تلاشهاى خدماتى و مديريتى از ويژگيهاى ديگر اين عصر به شمار مى آيند.
ششم. شتاب در دادوستد رد وبدل و پيوند و افزايش رويكرد به ارزشهاى فرا مادى مانند محيط زيست رفاه عمومى و….
موردهاى ياد شده محورهاى كلى و در ضمن اساسى ويژگيهاى عصر اطلاعات و ارتباطات را تشكيل مى دهند
بيان دگرگونيهاى جزئى و مصداقى و نيز شرح فرايند و سازوكار ويژگيهاى ياد شده در حوزه هاى سياسى اقتصادى آموزشى پژوهشى خدمات بهداشت فرهنگ دين علم ادبيات هنر… بيرون از هدف اين نوشتار است
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
سازوكار كارآمدى تمدّن اسلامى در عصر اطلاعات
عصر اطلاعات و ارتباطات فرآمده تمدّن غربى بوده و نسبت به تمدّن اسلامى پديده بيرونى شمرده مى شود هر چند عناصر بنيادين آن در تمدّن اسلامى ريشه دارند و يا يافت مى شوند و به همين جهت تمدّن اسلامى مى تواند با آنها سازگارى بىآبد.
از جانبى ديگر اين عصر به جهت ويژگيها كاركرد و حقوق جديدى كه براى انسان پديد آورده است مانند حق برقرارى پيوند با ديگران حق توليد و پخش پيام حق دستيابى به منابع اطلاعاتى و… از نيازهاى اساسى حيات انسانى به شمار مى آيد و نمى توان آن را از گردونه حيات بشرى حذف كرد. و سرّ نفوذ تند و سريع آن نيز در همين نكته نهفته است. ا لبته اين به معناى بى كم وكاست بودن اين عصر و نيز ايده آل ترين مرحله زندگى بشر نيست.
با توجه به دو مسأله بالا اين عصر چون موج وارد تمدّن اسلامى شده و خواهد شد و يا تمدّن اسلامى ناگزير از رفتن به سوى آن است. به طور طبيعى جايگاه اين عصر دو جزء اساسى سيستم تمدّنى اسلام يعنى انسان و دنياست كه با دو جزء محورى ديگر اين سيستم؛ يعنى خداباورى و آخرت پذيرى پيوند حاصل كرده و به اين ترتيب از رشد ناهماهنگ اين عصر و نيز از پيامدهاى نادرست آن مانند معنويت ستيزى سرخوردگى و… جلوگيرى به عمل مى آيد. و از اين راه تمدّن اسلامى بار ديگر براى بشريت خدمت بزرگى را ارائه خواهد كرد. به طور طبيعى اين خدمت مرهون كارآمدى تمدّن اسلامى در چنين عصرى است كه از اين پس به روشن گرى عناصر و سازوكار آن مى پردازيم:
كارآمدى هر امرى به سه پايه عنصر يا فرايند استوار است كه به طور طبيعى تمدّن اسلامى آن سه را جهت كارآمدى مى بايد در خود فراهم آورد.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
اوّل. تعيين هدفها: اين هدفها دسته گسترده اى را در بر مى گيرند؛ ولى در مجموع در سه مرحله يا هدف مى توان آنها را بيان كرد و پى گرفت:
1. هدفهاى نهايى.
2. هدفهاى ميانى.
3. هدفهاى اولى يا كوتاه مدت.
در تمدّن اسلامى اين سه هدف نيز وجود دارد:
هدف نهايى تمدّن اسلامى استوارسازى پايه هاى جامعه انسانى خدامحور است.
هدف ميانى تمدّن اسلامى برآوردن حقوق انسانى و حقوق الهى در سايه يك نظام حقوقى.
هدف اولى تمدّن اسلامى استقرار و گسترش عدالت اجتماعى است.
دو هدف اخير گذشته از آن كه هويت هدفى دارند در مراحلى به مانند روش رسيدن به هدف نهايى نيز كاربرد دارند.
دوّم. آمادگى هماهنگ شدن با هر محيط و شرايط: اين عنصر و عامل دربرگيرنده دو فرايند است:
1. فرايند نفوذ و تأثير.
2. فرايند پذيرش و جذب.
فرايند نفوذ و تأثير بدين معناست كه تمدّن اسلامى مى بايد پيام خود را به گونه اى عرضه بدارد كه در دنياى معاصر و عصر اطلاعات نفوذ كرده و مورد پذيرش قرار بگيرد. اين امر بستگى به روش عرضه و استوارى دورنمايه پيام دارد. و در صورت همراه نبودن اين دو اين فرايند نازا مى ماند.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
فرايند پذيرش و جذب به اين صورت است كه تمدّن اسلامى مى بايد واقعيتهاى كاربردى منطقى و حياتى يك جامعه (جامعه انفورماتيك) را بپذيرد و در چارچوب ساختار خويش آن را درونى نموده و با آن ادامه حيات بدهد.
آمادگى و توان همسان و هماهنگ نشدن با دو فرايند ياد شده از ويژگيهاى مهم عصر اطلاعات ـ ارتباطات به شمار مى آيند. و آن دو فرايند در اين عصر رشد چشمگيرى داشته اند و از دليلهاى مهم فراگيرى تمدّن غربى و اين كه آگاهى مردم مشرق زمين از شخصيتها آموزه ها ارزشها دستآوردهاى مغرب زمين بيش تر از آگاهى آنان از ميراث فرهنگى خودشان است. تواناسازى و گستردن دو فرايند به وسيله تكنولوژى اطلاعات ـ ارتباطات و نيز بيوتكنولوژى تكنولوژى هسته اي… است.
هر چند شرايط عينى و فنى كنونى جامعه هاى اسلامى به گونه اى است كه اين عنصر با دو فرايندش بالندگى درخور توجه ندارند؛ ليكن از نظر مبنايى ريشه عميق در تمدّن اسلامى دارند. و نيز تجربه تاريخى اسلام تا قرون 5و6 مؤيد اين ژرفاست.
1. (فبما رحمة من اللّه لنت لهم ولو كُنْتَ فظّـاً غليظ القلب لانفضُّوا من حولك فاعف عنهم واستغفر لهم و شاورهم فى الامر). آل عمران159/
پس به سبب رحمت و بخشايش از سوى خداوند چنان نرم خويى با آنها داشتى كه اگر درشت خو و ستيز دل بودى از گرد تو پراكنده مى شدند. پس آنان را ببخش و از ايشان فراگذار و به ايشان آمرزش خواه و در كارى كه پيش آيد با آنان مشورت كن.
2. (كما اَرسلنا فيكم رسولاً منكم يتلوا عليكم آيتنا ويُزكّيكُم ويُعلّمُكُم الكتب والحكمة ويُعلّمكم ما لم تكونوا تعلمون.)بقره151/
هم چنان كه فرستاديم در ميان شما رسولى از نژاد شما و از شما كه مى خواند بر شما آيات و سخنان ما را و شما را رهبرى و پاك مى كند و كتاب و حكمت به شما مى آموزد و چيزهايى كه هرگز ندانسته ايد به شما مى آموزد.
3. (وما انت عليهم بجبّار فذكّر بالقرآن من يخافُ وعيد). ق45/
ما داناتريم به آنچه آنان مى گويند. و تو [اى محمّد] برايشان نه پادشاهى نه كامران پس پند ده به قرآن كسانى را كه از وعده هاى بيمناك من مى ترسند
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
از آيات مباركه بالا نكته هاى زير نتيجه گيرى مى شود:
الف. پيام رسان (فرد گروه جامعه) شايستگيهاى اخلاقى رفتارى معرفتي… بايد داشته باشد.
ب. عرضه پيام در يك سيستم باز و آزاد انجام بپذيرد و از الگوهاى به طور كامل داراى وجود خارجى و كاربردى استفاده شود.
ج. پيام گذشته از آن كه از حيث درونمايه گوناگون بايد باشد در بردارنده گزاره ها و جُستارهاى جديد و راهگشا نيز باشد.
د. پيام مى بايست مورد نقد قرار گيرد و درعرضه پيام نبايد از هيچ اهرم فشار و
زور استفاده بشود بلكه افزايش سطح معرفتى به مانند دار بست قبول آگاهانه و آزادانه به جِد مورد توجه قرار بگيرد.
1. (ومايستوى الاعمى والبصير و لا الظُّلمت ولا النُّور ولا الظّـلّ ولا الحَرور و مايستوى الاحياءُ ولا الاموات انّ الله يُسمع من يشاء.) فاطر19/ ـ22
نابينا و بينا (نادان و دانا) يكسان نيستند. نه تاريكيها با روشنى (كافر و مؤمن) هم سان باشند و نه سايه خنك با گرماى سوزان (بهشت و دوزخ) يكى باشند. و مساوى نيستند زندگان و نه مردگان. البته خداست كه مى شنواند هر كه را بخواهد.
2. (الاّ تزر وازرةٌ وزر اُخرى وان ليس للانسان الاّ ما سعى وانّ سعيه سوف يُرى.)النجم38/ ـ 40
هيچ كس بار كسى ديگر را نكشد. اين كه پاداش انسان نيست مگر آنچه خود كرده است. اين كه كوشش او به او نموده خواهد شد.
از اين آيات شريفه جُستارهاى زير به دست مى آيند:
هـ. اسباب ابزار و علتهايى كه پيشرفت توسعه و تكامل حيات انسانى وابسته به آنهاست مى بايد توليد و پرورش داده شوند. در اين جا و در چنين واقعيتهايى فرقى ميان اين كه آنها در چه جامعه اى (دينى ـ غير دينى) و به وسيله چه كسانى (مسلمان ـ كافر) فراهم مى آيند وجود ندارد؛ بلكه به عنوان واقعيتهاى حياتى آنها را مى بايد پذيرفت و در پرورش و پاسدارى از آن كوشيد.
و. پايه هاى بنيادين حيات انسانى تلاش (فكرى ـ فيزيكى) اوست؛ از اين روى مى بايد بستر حقوقى امنيتى و فنى اين تلاش مهيا گردد و فرآورده هاى آن قدر گذارده شود و بهره بهينه از آن برده شود.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
با توجه به اين دو دسته از آيات كريمه به روشنى نتيجه مى توان گرفت كه تمدّن اسلامى به همخوانى برابرسازى و هماهنگ سازى خود با هر محيط و شرايط به مانند روشى براى كارآمديش توجه ويژه دارد.
اينك به پاره اى از آنچه بوده و هست و رويدادهاى منطقى و كاربردى و در ضمن حياتى كه در عصر اطلاعات و ارتباطات با آنها روبه روييم اشاره مى كنيم و جايگاه آنها را در تمدّن اسلامى مى نمايانيم:
الف. به صحنه آمدن عقلانيت بشرى كه به گونه بسيار شفاف و انباشته در علم و تكنولوژى نوين جلوه و نمود دارد تا جايى كه اين دو كارآمدترين بخش در عصر اطلاعات و ارتباطات هستند. و از آن جهت كه علم و تكنولوژى كم وبيش تمامى پهنه زندگى را پوشش مى دهند و اثر شگرف بر كارها و زواياى گوناگون حيات انسان گذارده و كاركردهاى اجتماعى خدماتى و ساختارى بس بزرگ را به ارمغان آورده كه پاره اى از آنها قلمرو كاربرد دين را در ميدانهاى مديريتى اجتماعى اقتصادى فني… به ظاهر محدود نمايانده است.
و از سوى ديگر ورود و بايستگى حضور علم نوين و تكنولوژى علم محور (تكنولوژى اطلاعاتى تكنولوژى زيستى با بيوتكنولوژى تكنولوژى فضايى و هسته اي…) براى پويايى و كارآمدى تمدّن اسلامى گريزناپذير و حياتى است. از اين روى احترام و اعتماد به عقلانيت بشرى شناخت و بازشناسى قلمرو كاركرد اسلام و همين طور علم و تكنولوژى راز كارآمدى تمدّن اسلامى در عصر ارتباطات ـ اطلاعات است.
تمدّن اسلامى گنجايش گسترده و آمادگى هماهنگ شدن با هر محيط و شرايط را براى بارورى و بالندگى عقلانيت بشرى دارد. براى اين مهم و مدعى دو دليل مى توان اقامه كرد
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
اول: تجربه موفق تاريخى تمدّن اسلامى در پرورش و اعتماد به عقلانيت بشرى.
بر همگان روشن است كه تمدّن اسلامى تا قرن پنجم و حتى ششم ميلادى طليعه دار و چشمه جوشان عقلانيت انسانى بوده است. و نوآورى كه در قلمرو عقلانيت بشرى در تمدّن اسلامى صورت گرفته بود آن را به تمدّن پويا مولد و اصيل دگر كرد كه پيامد قهرى آن توسعه عقلانيت بشرى بود. از باب مثال:
(تفاوت ميان جبر هندى با جبر اسلامى در روش حلّ معادلات درجه دوم و تفسير و تعبير علامت مضاعف آشكار مى شود. حلّ اين مسأله در نزد هنديان تحليلى است و در نزد مسلمانان هندسى. از طرف ديگر بايد توجّه داشت كه اين حلّ هندسى بسيار زيبا و عرضه كردن آن يكى از افتخارات دانشمندان مسلمان است.)8
ييا بايد از جراح مخترع مسلمانِ اندلسى به نام ابوالقاسم متولد 1013م. ياد كرد كه درباره اش گفته اند:
(او به محصلينى كه جراحى مى آموختند سه نوع دوختن: (اومشلونگن نات) (كورشنرنات) و (اخترنات) را براى دوختن شكم ياد مى داد. او نوع ديگرى هم كه دو سوزن را به يك نخ مى كنند و همچنين دوختن با نخى كه از روده گربه مى سازند براى دوختن محل جراحى را ياد مى داد. او اولين كسى است كه براى دوختن محل جراحى و به طور كلى جراحى آن بخش از بدن كه زيرناف قرار دارد توصيه مى كند كه لگن خاصره و پاها را قدرى بالاتر از سطح سينه قرار دهند. اين نوع قرار دادن در بين جراحان اروپا به نام شخص (ترندلن بورگ) معروفيت دارد. چيزى كه مغرب زمين بدون واسطه از كاشف اسلاميش آموخته… و سرانجام در اوايل قرن بيستم نامى هم به آن داده است. نام جراح بزرگوار آلمانى فريدريش ترندلن بورگ (1924 ـ 1844) ولى كسى به آن دانشمند اسلامى كه استحقاق اين نام را داشت نينديشيد!)9
آنچه در اين نوشتار پيداست و دنبال مى گردد تكيه برگذشته نيست؛ بلكه روشن گرى چگونگى و كاركرد تمدّن اسلامى در عصر كنونى و آينده است. ذكر تجربه تاريخى به عنوان يك دليل نه بيان افتخارهاى گذشته بلكه وقوع و تكرارپذيرى تجربه ياد شده در عصر نوين است. بويژه اين كه عقلانيت بشرى بيش تر در قالب علم و تكنولوژى درحال و آينده نقش اساسى در هر تمدّنى
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
دوم. منطق متن و بنياد تمدّن اسلامى (قرآن. رفتار پيشوايان دين).
منظور در دليل دوم اين است كه عقلانيت بشرى با ويژگيهايى كه در عصر ارتباطات و اطلاعات يابيده چه جايگاه در زبان دين پيدا مى كند.
سازوارى تمدّن اسلامى با عقلانيت بشرى به چند صورت زير بيان پذيراست:
1. مبدأ و پشتوانه حركت در تمدّن اسلامى دانش و آگاه شدن است. چنانكه همه مى دانيم اين تمدّن از (اقرأ) و (علّم) يعنى از (آگاهى و خواندن) (شناخت و معرفت) شروع مى شود:
(اقرأ باسم ربّك الذى خلق… اقرأ وربّك الاكرم الذى علّم بالقلم علّم الانسان ما لم يعلم.)10
و روشى كه براى تولد به حقيقت پيوستن و پايندگى اين تمدّن گزينش و استفاده مى گردد به طور كامل با عقلانيت سازگار است. چون كه ابتداء از اصول كه بنياد جهان بينى و انسان شناسى اسلامى را مى سازند آغاز مى كند و كم كم و با توجه به گنجاييها و گسترش زاويه ها و جايگاه هاى معرفتى ارزشى اخلاقى غريزى رفتاري… فرد و جامعه انسانى پيامش را ابلاغ مى كند:
(وقرآناً فرقناه لتقرأه على الناس على مكث و نزلناه تنزيلا.)11
و قرآن را پراكنده [آيه آيه سوره سوره] آورديم تا بر مردمان با درنگ بخوانى و آن را فرو فرستاديم فرستادنى [به سزا].
و مسائل اجتماعى حقوقى حكومتي… را يكى پس از ديگرى روشن مى كند و شرح مى دهد و تمام بدنه اين روش را بر خورد منطقى آرام و آزادانه مى سازند و از زور و اجبار كار گرفته نشده است.
(فلذلك فادع واستقم كما امرت… و امرت لاعدل بينكم اللّه ربّنا وربّكم لنا اعمالنا و لكم اعمالكم لاحجّة بيننا و بينكم اللّه يجمع بيننا واليه المصير.)12
پس به آن دين و آن شريعت مردم را بخوان و بر آنچه فرمان يافتى پايدارى كن… و [بگو] مأمورم كه ميان شما به داد داورى كنم. خداى يگانه پروردگار ما و شماست. دين و كردار ما ما را و دين و كردار شما شماراست. ميان ما و شما گفت وگويى نيست. خداوند فردا همه ما را با هم بيامرزد و بازگشت همه به سوى اوست.
و نيز مى فرمايد:
(لا اكراه فى الدّين قد تبيّن الرشد من الغى.)13
در تمدّن اسلامى كه برآمده از قرآن است هيچ گاه زور و قدرت براى وارد ساختن ديگران در درون اين حوزه تمدّنى به كار نيفتاده است.
علامه طباطبايى نيز اين نكته را بيان كرده است:
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
(اسلام صرفاً در مقابل معاندين و دشمنان اسلحه را به كار مى برده آن هم براى اين كه شرّ آنها را دفع كند نه براى اين كه آنان را داخل در حوزه اسلامى بنمايد و خدا مى فرمايد: (وقاتلوهم حتّى لاتكون فتنة.)14
از سوى ديگر پيام اين تمدّن از آن (انسانيت) است نه قوميت زبان نژاد اشرافى گرى و… از اين روى مى فرمايد:
(ما ارسلناك الاّ رحمة للعالمين.)15
(قل يا اهل الكتاب تعالوا الى كلمة سواء بيننا وبينكم ان لانعبد الاّ اللّه ولانشرك به شيئاً ولايتّخذ بعضنا بعضاً ارباباً من دون اللّه.)16
عصر اطلاعات ـ ارتباطات برآمده و تكيه زده بر دانش و آگاهى است؛ روشى كه در اين عصر خوشايند كارا و موافق هويت واقعى و كاركردى آن و به دور از زور و همسو و همگام با منطق و آزادى است. هر چند انكار نمى توان كرد پاره اى از جامعه ها كه زايش چنين عصرى در آن جا بوده برخلاف هويت واقعى اين عصر از روش زور اجبار و ديكتاتورى استفاده مى كنند؛ در مَثَل در فرانسه مانع فراگيرى دانش از سوى دانش آموزان با حجاب اسلامى مى شود. آمريكا از رفتار ضدانسانى اسرائيل با مسلمانان آشكارا حمايت مى كند و….
پيام و ارزشهايى كه در اين عصر كاربرد دارد و مى بايد توليد بشوند ويژه انسانيت خواهد بود در غير آن اين عصر عمرى نخواهد داشت.
بنابراين تمدّن اسلامى از حيث مبنا روش و محتواى پيام از پوياترين و كارآمدترين تمدّن در عصر اطلاعات ـ ارتباطات است به شرط آن كه همان مبانى روش و پيام همان گونه در قرآن آمده و در رفتار پيامبر اسلام تجلى و عينيت داشت دوباره به كار افتد.
2. احترام و اعتماد به عقلانيت بشرى از ديگر واقعيتهاى اين عصر است و خوشبختانه در تمدّن اسلامى به اين دو امر توجه ويژه شده است.
احترام به عقلانيت در تمدّن اسلامى سبب شده است كه معادله تساوى ميان دانش و غير آن (جهل) فرو ريزد و از كار بيفتد كه ناگزير اين به هم خوردگى موقف حقوقى مديريتى اجتماعى و انسانى هر كدام را متفاوت مى نمايد. از اين روى قرآن ابتدا نفى تساوى مى كند:
(هل يستوى الذين يعلمون والذين لايعلمون.)17
و سپس توزيع مسؤوليت را بر حسب شايستگى و معيار رشد بيان مى كند:
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
(يرفع اللّه الذين آمنوا منكم والّذين اُوتوا العلم درجاتٍ والله بما تعملون خبير.)18
در اسلام شوق انگيزى و برانگيختگى جدى نسبت به تفكر و تعقل شده و حوزه هاى گوناگون: طبيعت انسان هستى و گيتى تاريخ و رفتار بشري… براى آن معين گرديده است. لازمه اين دو مقدمه يا گزاره اين است كه:
1. عقلانيت بشرى به معناى فراگير آن در بردارنده عقلانيت علمى تكنيكى فلسفى ديني… مى گردد به جريان بيفتد وگونه اى از خرد جمعى پرورش بىآبد؛
زيرا گوناگونى حوزه تفكر و خردورزى مى طلبد تا سازوكار عقلانيت يكسان نباشد و به هر مسأله و موضوعى و يا به مسأله و جريان واحد از زواياى گوناگون با روش ويژه نگريسته شود.
2. شوق انگيزى و برانگيختگى براى خردورزى در حوزه هاى مختلف در صورتى معنى و نتيجه مى دهد كه به دستاوردهاى عقل بشرى اعتماد شود كه خود مستلزم به كار بستن آنهاست. و در غير آن اين برانگيختگى و پافشارى بيهوده خواهد بود:
(اتأمرون النّاس بالبرّ و تنسون انفسكم وانتم تتلون الكتاب افلا تعقلون.)19
مردم را به نيكى امر مى كنيد و خود را فراموش مى كنيد و در حالى كه كتاب مرا مى خوانيد. آيا پس در نمى يابيد.
(وتصريف الرّياح والسحاب المسخّر بين السماء والارض لآيات لقوم يعقلون.)20
و گرداندن بادها از هر سوى و ابرى كه ميان آسمان و زمين است. اينها همه نشانه هاى روشن براى گروه خردمندان است.
(افلم يسيروا فى الارض فتكون لهم قُلُوبٌ يعقلون بها أو آذانٌ يسمعون بها….)21
آيا آنان در زمين سير و سياحت نكردند تا دلهايى داشته باشند كه با آن هوشيارى دريابند يا گوشهايى كه سخنان درست و راست را بشنوند…
از آيات كريمه و همانند آنها كه در قرآن كريم شمار درخور توجه نيز هست گستره و گوناگون عقلانيت به خوبى فهميده مى شود.
3. به طور طبيعى هر پديده اى كه حالت بت شدگى بگيرد دوام و كاربرد اثرگذار نخواهد داشت. چون بت شدگى آن را به يك پديده يا رويداد ايستا و راكد دگر مى سازد. عقلانيت بشرى نيز از اين حكم بيرون نيست. و هر زمانى كه حالت بت مانند و سنگواره اى پيدا بكند به ضدّش دگر شده و مقدمات مرگش فراهم مى آيد
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
عصر اطلاعات ـ ارتباطات در اثر اثرگذارى گسترده و همه جانبه كه تكنولوژيهاى ارتباط جمعى بيوتكنولوژي… بر انديشه و روش انسانها گذارده است با ايستايى و بت شدگى سخت ناسازگار است؛ زيرا اين عصر از حيث ساختارى و سازوكارى زاينده و يا نيروبخش خرد جمعى است. و بروز خرد جمعى به معناى آن است كه عقلانيت بشرى فرايند ديناميك نقدپذير توزيع پذير تكامل پذير و در ضمن محدود است. به طور طبيعى هر تمدّنى كه به اين ويژگى بى توجه باشد در اين عصر ره به جايى نخواهد بُرد. راز پويايى و ديناميك بودن در اين عصر در عبارت زير آمده است:
(… مثل راديو تلويزيون و خيلى از رسانه هاى ديگر كه سيلابى از اطلاعات را وارد جامعه مى كند. اين اطلاعات در واقع ذهن ها را فعّال مى كند مثل انرژى مى ماند… برخى ها هستند مثل هنرمندان طراحان و تمام كسانى كه به اصطلاح آفرينندگان جامعه هستند. اينها از اين فعال شدن محيط ايده مى گيرند و خلق مى كنند و اين خلاقيتها به صورتهاى مختلف متبلور مى شود.)22
در اسلام كه شالوده تمدّن اسلامى را مى سازد بيش تر و بيش تر از عصر ارتباطات ـ اطلاعات با بُت شدن و سنگ وارگى عقلانيت انسانى مخالفت شده است. و با بيان گونه هاى ناسان و از هم جداى آن عقلانيت بشرى را فرايندى در حال تكامل نقدپذير پخش پذير خطاپذير و در ضمن حد طلب مى داند.
على(ع) پايان ناپذيرى فرايند تكامل معرفت بشرى را در اين عبارت به زيبايى بيان كرده است:
(مَن ادعى من العلم غايته فقد اظهر من جهله نهايته.)23
اين كلام گذشته از تكامل پذيرى عقلانيت بشرى نقدپذيرى آن را نيز ثابت مى كند؛ زيرا اولى بدون گذر از دومى به دست نمى آيد. و پس از نقد و پيراستن زوايد است كه عقل فربه مى شود و توسعه و رشد مى يابد. پراكندن دانايى دانش و اطلاعاتى كه حقوقى چون: حق توليد پخش و نشر و دستيابى به آنها را به وجود مى آورد يكى ديگر از مؤلفه هاى جامعه انفورماتيك است. اين مؤلفه را مى توان از كلام عالى على(ع) فهميد كه مى فرمايد:
(شكر العالم على علمه ان يبذله لمن يستحقه.)24
نكته ظريفى كه در اين كلام نهفته اين است كه: دانش به مانند يك حق پخش و استفاده بشود و همگان حق آگاه شدن و آگاه كردن دانشورى و دانش پرورى را داشته باشند به همين جهت تلاش و همكارى بين المللى در پديدآوردن و بنيان گذاردن نظام حقوقى بين المللى كه برآورنده عادلانه اين حق انسانى باشد لازم و ضرورى است.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
در سخنان امام على(ع) جُستارى ديده مى شود كه عقلانيت بشرى را در بخشهاى گسترده آن مانند: عقلانيت تجربى علمى ابزارى فلسفى و دينى روشن مى كند و درضمن به شيوه خاصى از عقلانيت تجربى مى پردازد:
(العقل الاصابة بالظن و معرفة مالم يكن بما كان)25
(عقلانيت تجربى و نتيجه گيرى غير قياسى)
(ليس للعاقل ان يكون شاخصاً الا فى ثلاث: مَرَّمَةً لمعاشٍ او خطوة فى معادٍ او لذة فى غير محرّم.)26
(عقلانيت دينى و عقلانيت علمى)
(العقل حفظ التجارب.)27
و
(العقل غريزة تربيها التجارب.)28
به اين ترتيب تمدّن اسلامى با يكسان و همسان پذيرى و زايش مؤلفه هاى عصر اطلاعات در درونش در عصر اطلاعات ـ ارتباطات تمدّن كارآمد و پويايى خواهد بود.
ب. از مؤلفه هاى ديگر عصر اطلاعات ـ ارتباطات بسيارى و گوناگونى حق و حقيقت است (نه به معناى نسبى گرايى) اين گوناگونى برآيند كاركرد و دادوستد تكنولوژيهاى ارتباطى پيشرفته مانند: ماهواره اينترنت كامپيوترهايى كه گذشته از وظيفه شمارش گرى كاركرد توليدى و كارپردازانه در عرصه هاى صنعتى و معرفتى دارند تلويزيونهاى الكترونيك و… و از چنين گوناگونى و بسيارى گريزى نيست. چون تكنولوژيهاى ياد شده انديشه ها روشها ارزشها فرهنگهاى گوناگون را در درون يك فضا و محيط دركنار هم و روى در روى هم قرار مى دهد. به طور طبيعى اين رويارويى چالشهاى مهارناشدنى را ممكن است به وجود بىآورد و تنها روش پيش گيرى از اين وضعيت پذيرش گوناگونى و بسيارى حق و حقيقت است آن هم نه به عنوان طرح كوتاه مدت و گذرا بلكه به مانند واقعيت معرفت شناختى و هستى شناختى؛ زيرا اين گوناگونى و بسيارى ريشه در دو مبناى ياد شده دارند و از آن جا سرچشمه مى گيرند.
به طور طبيعى تمدّنى در اين فضا و محيط مى تواند بزيد و داده هاى خود را عرضه بدارد كه مؤلفه ياد شده را به طور منطقى در آن محيط بپراكند و پرورش بدهد.
در تمدّن اسلامى ساليان دراز روشها و انديشه ها و باورهاى گوناگون در يك نظام كنشى زيست كرده اند. و اين زيست ميسور و ممكن نمى بود و نيست مگر در پرتو مبانى انسان شناختى و جهان شناختى اسلام
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
در اسلام در كنار و در پرتو حق واحد كامل نهايى از حقايق معرفتى روشى و وجودى سخن به ميان آمده است. قرآن مى فرمايد:
(ذلك بانّ اللّه هو الحقّ و ان ما يدعون من دونه الباطل وانّ اللّه هو العليّ الكبير.)29
در اين شريفه (الله) متعال عاليترين حق و نهايى ترين حقيقت معرفى شده است. و هر حقيقتى عالى تر و كامل تر چه در صورت معبود و چه غير آن خوانده بشود جزء باطل چيزى نمى تواند بود. معناى اين سخن نفى گوناگونى و بسيارى حق درمراحل و حوزه هاى ديگر نيست؛ زيرا در قرآن كريم امور گوناگون مانند: سخن حق عمل حق روش و راه حق خلقت و عذاب حق قتل حق… ملكيت رياست قدرت انديشه و… آمده است.
بسيارى و گوناگونى ياد شده داراى دو مبنا است كه در قرآن كريم بر آن دو تأكيد فراوان رفته است. اين دو مبنى عبارتند از:
1. هستى شناختى. (Ontological)
2. معرفت شناختى. (Epistemological)
هستى شناسى حق و حقيقت در مكتب قرآن و اسلام ما را به سوى حقهاى بسيار و گوناگون راهنمايى مى كند؛ زيرا در آن جا سخن از حقهاى بسيار و گوناگون رفته است مانند:
(ويعلمون انّ الله هو الحق المبين.)30
و بدانند كه خداوند به راستى خداى بر حق و پيدا و آشكار است.
(يوم يسمعون الصيحة بالحق ذلك يوم الخروج.)31
روزى كه خلق آن صيحه را به حق بشنوند آن روز هنگام خارج شدن از گورهاست.
(كيف يهدى الله قوماً كفروا بعد ايمانهم و شهدوا انّ الرسول حق.)32
چگونه خداوند قومى را به راه آورد كه پس از ايمان كافر شدند و پس از آن كه گواهى به حق بودن رسول داده بودند.
(ما خلق الله السموات والارض و ما بينهما الا بالحق.)33
خدا آسمانها و زمين و هر چه در بين آنهاست همه را جز به حق نيافريده است.
(انّ كثيراً من الاحبار و الرهبان ليأكلون اموال النّاس بالباطل.)34
بسيارى از دانشمندان جهودان و ترسايان مالهاى مردم را به ناروايى و نابايستى مى خورند.
(وحبط صنعوا فيها وباطلٌ ما كانوا يعملون.)35
كردار آنان در دنيا تباه مى گردد و آنچه از كارها كه كرده اند باطل و نيست مى شود
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
در دو كريمه اخير شيوه و روش توليد درآمد گسترش معيشت دنيوى را كه شمارى پيش گرفته بودند باطل مى داند و به طور طبيعى روش آبادانى و توسعه حيات دنيوى را كه ثبات و پيامدهاى منطقى كاربردى و دينى دارد حق مى داند.
برآيند معرفت شناسى مورد توجه قرآن نيز گوناگونى و بسيارى حق است. چون در قرآن كريم روشهاى گوناگون و اسباب بسيار جهت شناخت و معرفت آمده است كه لازمه آن پذيرش حقهاى بسيار و گوناگون است.
روش حسى ـ تجربى كه براى كاوش و شناخت استفاده مى گردد به طور طبيعى حقيقتها و واقعيتهاى در خور حس و آشكار را ثابت مى كند.
روش قياس استنتاجى و استدلال برهانى پديده هاى عقلى را تبيين و مفروض مى گيرد. راه شهود و دريافت درونى نيز حقايق از سنخ خود را ثابت مى كند.
در يك مكتب منطقى به نظر نمى آيد كه از سويى روشهاى گوناگون معرفت را به كار بگيرد و كسان را براى فهميدن و به كار بستن آنها برانگيزد و از سويى به حقيقتها و واقعيتهاى گوناگون و بسيار اعتراف نكند.
درقرآن به بهره گيرى و توليد روشهاى گوناگون معرفت و معيشت تأكيد فراوان رفته است. به طور طبيعى دستاورد به كار بستن و بهره بردارى از اين روشها كه همان حقيقتها و واقعيتهاى گوناگون در حوزه هاى گوناگون زيستى هستند پذيرفته و خوشايند است.
البته اين به معناى پذيرش تمام نتيجه هاى به دست آمده نيست هر چند پذيرش واقعيتها و حقيقتهاى گوناگون است. در غير آن مى بايد ورود تناقض و پارادوكس را در قرآن پذيرفت و حال آن كه دامن قرآن برابر نص روشن قرآن از چنين كژى و تناقض تباينى پاك و پالوده است.
از اين روى قرآن در كنار روشهاى حسى ـ تجربى عقلى و شهودى به حقيقتهايى از سنخ هر كدام اعتراف دارد.
(ولو نشاءُ لأرينكم فلعرفتهم بسيمهم و لتعرفنّهم فى لحن القول والله يعلم اعملكم.)36
اگر مى خواستيم سيماى ايشان را به تو مى نمايانديم. و هر آينه آنان در آساى سخن شان خواهى شناخت و خداوند كردارهاى شما را مى داند.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
در اين كريمه از راه پديده هاى فيزيكى كه در چهره انسانهاى منافق پديدار مى شوند و نيز از راه فرايند گفتار به شخصيت آنها معرفت و راه مى يابد.
(للفقراء الذين احصروا فى سبيل الله لايستطيعون ضرباً فى الارض تحسبُهُم اغنياء من التعفف تعرفهم بسيماهم.)37
زكات و صدقه براى نيازمندان است كه از جان و مال و فرزندان خود در راه خدا بازداشته و مانده اند و توانايى بازرگانى و روزى جستن از رفتن به مسافرت ندارند و نادانان گمان برند كه ايشان بى نيازند از آن كه از مردم چيزى نخواهند و عفت آبرو نگاه دارند. اگر در ايشان نگرى به سيما آنان را شناسى.
در اين كريمه نشان داده شده كه چگونه به فقر كه يك پديده فيزيكى است از راه دگرگونى كيفى و كمى فيزيكى كه درچهره شخص و حتى جامعه فقير نمايان است پى برده مى شود.
(افلم ينظروا الى السّماء فوقهم كيف بنينها وزيّنها ومالها من فروج.)38
آيا به آسمان نمى نگرند بالاى سرشان كه چگونه ما آن را ساختيم و نگارش داديم كه هيچ عيب و شكافى در آن نيست؟
نكته هايى كه از اين كريمه به دست مى آيند عبارتند از:
1. بايستگى نظركردن به گيتى و چگونگى آفرينش و كاركرد آن.
2. نظر كردن تماشاى سطحى نيست بلكه بسيارى از روشهاى معرفتى (فلسفى هنرى علمى تكنيكى و…) را دربر مى گيرد. و اين روشها ناگزير داده هايى را پيرامون گيتى توليد مى كنند.
3. بيش ترين مطلوب در آيه كريمه كشف و معرفت به چگونگى آفرينش و كاركرد سازه هاى نظام گيتى است. و تنها روشى كه از پى اين مهم به خوبى بر مى آيد روش علمى به معناى امروزى آن است. و اين روش تا اكنون دستاوردها قانونها ديدگاه ها و درمجموع حقيقتهاى گوناگون و بسيارى را درراستاى سازوكار آفرينش و كاركرد ستارگان سيارگان و گيتى ارائه كرده است.
(أفلم يسيروا فى الارض فتكون لهم قلوبٌ يعقلون بها او آذانٌ يسمعون بها….)39
آيا آنان در زمين سير و سياحت نكردند تا دلهايى داشته باشند كه با آن هوشيارى دريابند و يا گوشهايى كه سخنان راست و درست بشنوند.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
نتيجه هايى كه از اين آيه مى توان گرفت:
1. رفتار مناسبات و نظامهاى اقتصادى سياسى فرهنگى و اجتماعى برآمده از آن مناسبات كه در طول حيات اجتماعى بشر به وجود آمده اند مى بايد به عنوان منبع معرفتى پژوهيده شوند.
2. دست كم دو روش مهم دراين پژوهش لازم است:
1. روش عقلى.
2. روش تجربى ـ حسى.
3. اين دو روش در جريان كاوش به دسته اى از حقيقتهاى گوناگون در حوزه يادشده دست مى يابند. و مهم ترين دليل مطلب كشف و توليد قانونها و قاعده هاى گونه گون حاكم بر سيرتحولى (تكاملى ـ تنزلى) حيات و تاريخ جامعه هاى بشرى و نيز فرآورده هاى فرهنگى و تمدّنى آنهاست كه نمى توان همه را باطل دانست.
از آنچه تا اكنون گفته آمد اين نكته روشن شد كه جامعه اسلامى جامعه چند صدايى و چند روشى است نه تك صدايى و تك روشى. اين واقعيت در رفتار و گفتار پيشوايان دين تبلور كامل دارد. چنانكه اسوه دانش و ارزش على(ع) مى فرمايد:
(فلا تكلّمونى بما تكلّم به الجبابرة ولاتتحفظوا فيّ بما يتحفظ به عند اهل البادره و لاتخالطونى بالمصانعه.)40
به اين ترتيب هر قدر جامعه انسانى تكامل بيابد به همان اندازه به سوى جامعه انسانى اسلامى نزديكى پيدا كرده و كارآمدى تمدّن اصيل اسلامى نمايان تر مى گردد.
ذكر اين نكته را لازم مى بينم كه نه نتيجه و نه مطلوب از بسيارى و گوناگونى حق و حقيقت براساس دو مبناى ياد شده پذيرش نسبى گرايى و نسبيت مطلق نيست.
دراين محور سخن ناگفته بسياراست كه در مجالى ديگر بايد بدان پرداخت.
سوم: بسيج نيرو: بسيج نيرو به فرايند شناخت پرورش و بهره گيرى بهينه از گنجاييها توانمنديها و نيروهاى (انسانى و غير انسانى) گفته مى شود. به طور طبيعى به حقيقت پيوستن اين امور تابعى است از يك سلسله دگرگونيهاى ديگر مانند شرايط اقتصادى علمى روحي…. از اين روى در جامعه هاى گوناگون و نيز در مرحله هاى گوناگون از سير تكاملى حيات بشرى عناصر و سازوكارهاى ويژه اى لازم است كه توجه به اين ويژگى خود از نكته هاى بس ارزشمند در بسيج نيرو به شمار مى آيد.
در عصر اطلاعات ـ ارتباطات عنصر سوم از عناصر كليدى شناخته شده است. ودليل آن در روباتيزه و اتومانيزه شدن امور پيدايش نوينى از صورت بنديهاى اقتصادى اجتماعى فرهنگى مديريتي… كه برآيند دگرگونيهاى ساختارى و زيربناى جامعه است كه پيامد آن جايگزينى و تولد عناصر عوامل ولايه هاى اجتماعى است مانند دگرگون شدن جايگاه سياستمداران سرمايه داران به مديران تكنسينها و دانشمندان تبديل دانش (علم اطلاعات فنّآورى) به ابزار توليد و زيربناى جامعه. بر همين اساس شتاب و اندازه توليد كالاهاى فرهنگى اقتصادى سياسى علمى و فنى بالا گوناگون و افزون پذير است و روشها دگرگون شونده و تجديدپذير و انديشه ها گوناگون هستند
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
ناگزير سامان دهى و بهره گيرى بهينه از اين همه نيروها و گنجاييهاى نوشونده و دگرگون پذير كارى است دشوار و در ضمن حياتى و لازم.
تمدّن اسلامى در چنين عصرى درصورتى در مقام اجرا و سامان دهى كارآمد مى تواند بود كه در بسيج نيرو به معناى ياد شده كامياب باشد. اين كاميابى مرهون كاركردها و از جمله سازوكار زير است:
1. شتاب و هماوردى: از شاخصه عصر نوين است و از شاخصه هاى شتاب و هماوردى دانش و فن محورى آنهاست. تمدّن اسلامى براى آن كه بتواند در اين هماوردى شركت بجويد و كامكار بشود مى بايد بنياد هماوردى سازنده را در قلمرو تحت پوشش خود زنده و پويا نگهدارد.
نيكويى هماوردى اين است كه نخست شركت آور است.
دو ديگر انرژيهاى نهفته و توانشهاى در سطح گسترده تبديل به انرژى جنبشى ـ حركتى و گرماى و نيز عاملها مى گردند. و پيامد طبيعى اين فرايند توسعه همه جانبه و برآورده شدن نيازهاست و اين مصداق روشنى از بسيج نيرو است.
در اسلام در كنار اين كه اصل هماوردى و سابقه مشروع است دو ويژگى آن؛ يعنى منطقى و سازنده بودن و ديگر سرعت در اوج خوشايندى قرار دارند به گونه اى كه بدون اين دو هماوردى پديده زشت و ويران گر بيش نخواهد بود. به همين جهت در قرآن هر جا كه صحبت از هماوردى رفته است آن دو ويژگى آن را همراهى مى كنند.
(ولكلّ وجهة هو مُوَلّيها فاستبقوا الخيرات.)41
پيشى گرفتن در امر خير كه در كريمه ياد شده ذكر و دستورش رفته است و نيز ممنوع بودن به كاربردن واژگان زشت در برخورد با كافران در شريفه مباركه:
(ولا تسبوا الذين يَدعونَ من دون الله فيسبُّوا الله عدواً بغير علم.)42
كسانى را كه جز خدا مى پرستند دشنام ندهيد تا ايشان خدا را از روى دشمنى بدون دانش و معرفت دشنام دهند.
و نيز باز بودن فرايند گفت وگو كه لازمه آن ارائه انديشه ها و روشهاى مخالف و موافق و سپس گزينش انديشه برهانى است در كريمه:
(فبشّر عباد الّذين يستمعون القول فيتّبعون أحسنه.)43
آن بندگان كسانى هستند كه سخن مى شنوند و بهترين آن را پيروى مى كنند.
همه حكايت از انسانى منطقى و سازنده بودن هماوردى دارند. پسوندهايى كه به معناى واقعى كلمه در عينيت عصر اطلاعات ـ ارتباطات ناپيدا و يا لاغر و غريب اند.
و همچنين كريمه هاى:
(وسارعوا الى مغفرة من ربّكم.)44
(اولئك يُسارعون فى الخيرات.)45
سرعت را براى هدايت هماوردى مناسب جريان زمان مى داند.
به اين ترتيب هماوردى شتابنده سازنده سرچشمه اسلامى دارد كه براى حركت پيش رونده عصر اطلاعات نياز حياتى محسوب مى شود
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
2. توازن: مراد اين است كه سازوكار حيات بشرى به گونه هماهنگ و برابر توليد رشد و توسعه بىآبد. به طور طبيعى پس از پيدايش توازن در عناصر و عوامل حياتى تعادل به وجود مى آيد كه خود پيش زمينه صلح پايدار و امنيت فراگير است و تا زمانى كه اين تعادل پديد نيايد امنيت فراگير و توسعه انسانى كه مستلزم استفاده و پرورش بهينه تمام گنجاييها و نيروهاست به حقيقت نخواهد پيوست. بنابراين موزون سازى به مانند مهم ترين سازوكار كارآمدى تمدّن اسلامى و ياهر تمدّن ديگر از جايگاه والايى برخوردار است؛ امّا متأسفانه هم تمدّن فعلى اسلامى و هم تمدّن غربى در اين بخش آسيب پذيراند.
دليلهاى علمى ـ منطقى و تاريخى تأييد و ثابت كننده اين معناست كه رشد ناموزون از ميزان كارآمدى مى كاهد بويژه در شرايطى كه مجموعه تلاشهاى فكرى فنى و حتى اعتقادى و دينى به صورت سيستمى انجام بپذيرد مانند عصراطلاعات ـ ارتباطات. در اين وضعيت از آن جهت كه ميان تمام مراتب اجزاء و عوامل سيستم پيوند كاركردى و حياتى وجود دارد و بازدهى و بقاى سيستم در گرو عملكرد متعادل تكميل كننده و هماهنگ اجزاى آن است و فساد يك جزء و عنصر تمام سيستم را از كار مى اندازد. به طور طبيعى كارآمدى مرهون عملكرد سيستماتيك است و سيستم تنها باهماهنگى اجزاء زنده و پوياست. به اين ترتيب كارآمدى سخت نيازمند موزون بودن است.
امّا تجربه تاريخى نيز گواه اين مدعاست. تمدّن صنعتى در بدنه مادى و كارهاى توليدى رشد خوبى داشت ولى در بُعدِ كارهاى خدماتى و معنوى به معناى فراگير رشد ناخوشايند داشت. درست همين موزون نبودن سنگ بناى تمدّن فراصنعتى با فرهنگ فرامدرن گرديد و امروزه تمدّن فراصنعتى به سوى اين موزون سازى مى خواهد حركت داشته باشد و از دستآوردهاى آن كليت و تماميت زدايى از علم است.
در اسلام دستورهاى راهبردى ارزنده اى وجود دارد كه در صورت عمل به آنها و عينيت بخشى آنها در جسم و روح جامعه از رشد ناموزون تمدّن اسلامى جلوگيرى مى شود.
خداوند متعال مى فرمايد:
(وابتغ فيما آتيك الله الدار الآخرة ولاتنس نصيبك من الدنيا واحسن كما احسن الله اليك ولاتبغ الفساد فى الارض.)46
و در شريفه ديگر آمده است:
(قُل مَن حرّم زينت الله التى اخرج لعباده والطيّبات من الرزق.)47
ابوالبخترى از پيامبر اكرم(ص) نقل مى كند: حضرت رسول(ص) چنين دعا فرمود:
(اللهم بارك لنا فى الخبز فانّه لولا الخبز ماصلّينا ولاصمنا ولا ادّينا فرائض ربّنا.)48
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
وباز هم از رسول گرامى اسلام نقل شده است كه فرمود:
(لو قامت القيامه وفى يد احدكم فيلةً (صغار النخل) فان استطاع ان لايقوم حتى يغرسها فليفعل.)49
اگر قيامت برپا شود و در دست يكى از شما نهال نخلى باشد اگر بتواند براى قيامت بر نخيزد تا آن نهال را بكارد اين كار را انجام بدهد.
اميرالمؤمنين على(ع) مى فرمايد:
(اعمل لدنياك كانّك تعيش ابداً واعمل لآخرتك كانّك تموت غداً.)50
امام باقر(ع) مى فرمايد:
(انّى لابغض الرجل ان يكون كسلانا عن امر دنياه و من كسل عن امر دنياه فهو عن امر آخرته اكسل.)51
من دشمن مى دارم مردى را كه در امر زندگى دنيوى افسرده و كسل باشد و هر كس در زندگى دنيوى كسالت داشته باشد در امور اخروى كسل تر است.
چند نكته خيلى حساس و اساسى نتيجه آيات و روايات ياد شده است:
1. پويش و حركت بنياد حيات است.
2. سير پويش و حركتِ هدف مند و نظام مند از دنيا تا آخرت است.
3. آخرت آباد تنها در سايه دنياى آباد و پُر پويش به دست مى آيد.
4. دنياى آباد در گرو توسعه انسانى و تكامل و پيشرفت سياسى حقوقى اقتصادى فرهنگى بهداشتى خدماتى علمى فنى دينى و اخلاقى جامعه بشرى است.
به اين ترتيب توسعه و رشد موزون سازه هاى حيات بشرى اساس كارآمدى تمدّن اسلامى و از مهم ترين وظيفه هاى آن است و با توجه به زمينه هاى آشكار جامعه هاى اسلامى و عصر اطلاعات و ارتباطات توسعه و رشد هماهنگ در محورهاى زير براى توليد و تواناسازى كارآمدى تمدّن اسلامى لازم به نظر مى آيد:
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
الف. در كشورهاى اسلامى سرمايه گذارى و تواناسازى دو بخش حياتى است:
1. پديدآورى و گسترش زيرساختهاى سازگار (دانش مديريت امكانات شرايط روانى ـ اعتقادى) براى توليد و افزايش كمى و توان كيفى سخت افزار.
2. تنوع نرم افزار فرهنگى همراه با عرضه بهنگام و افزايش شايستگيهاى عرضه در الگوها و هنرهاى مختلف.
امروزه رابطه نرم افزار و سخت افزار چنان پيچيده و گره خورده كه يكى بدون ديگرى كارايى ندارد. به همين جهت هرگاه تمدّنى از جهت نرم افزار فرهنگى قوى و قدرت مند باشد و در برابر در حوزه سخت افزار در نهايت سستى و رخوت فرو رفته باشد در جامعه انفورماتيك و روباتيزه و اتوماتيزه شده امروزين عرضه و دفاع ناپذير مى نمايد. حالت پس رانى و اثرپذيرى بيش تر كشورهاى اسلامى در برابر فرهنگ تهاجمى غرب برآمده و برساخته از رخوت و سستى است. به عنوان مثال آسوشيتدپرس كه يك مركز واحد خبرى در آمريكا است توان و گنجايى پخش و ارسال نود هزار كلمه را درروز به كشورهاى آسيايى دارد و هر روزه اين كار را انجام مى دهد؛ امّا متأسفانه تمام كشورهاى آسيايى نوزده هزار كلمه در روز به آمريكا مخابره مى كنند. و به همين تناسب و حتى بيش تر ناسانى در ارسال پيامهاى تصويرى وجود دارد.
ب. پديدآوردن پيوندها و سازواريهاى هماهنگ بين حق كسب و پيوند اطلاعات ـ ارتباطات با حق توليد پخش و نشر هر كدام از مجارى گوناگون. به ديگر سخن برآوردن و زمينه سازى حقوقى قانونى و ساختارى اين روند از راه برپايى سيستمى كه تمامى افراد جامعه بشرى در سايه يك نظام حقوقى همان گونه كه حق دستيابى به اطلاعات و حق پيوند با يكديگر را دارند حق دست يازى به منابع سيستمهاى اطلاعاتى ـ ارتباطاتى (شبكه هاى تلويزيون كامپيوتر اينترنت ماهواره مطبوعات تريبونها و دانشگاهها مساجد…) جهت توليد و نشر پيامهاى گوناگون را نيز داشته باشند. در غير آن استبداد فكرى و روشى كه مادر استعمار و واپس گرايى فردى ـ اجتماعى در عرصه هاى فرهنگى سياسى اقتصادى معرفتى ديني… در زاويه هاى ريز و درشت پديد مى آيد و صلح امنيت عمومى عدالت اجتماعى و توسعه انسانى كه بنياد تكامل بشر بشمارند و از مهم ترين هدفهاى اديان توحيدى هستند وجود خارجى در عرصه جهانى نمى يابند از اين روى تمدّن اسلامى در مقام اجرا مى بايد معادله ياد شده را سرپا نگهدارد تا باشد كه بشريت صلح عدالت توسعه انسانى و امنيت جهانى را تجربه كند. بويژه اين راهبرد در منطق متن تأييد شده است. خداوند متعال مى فرمايد:
(و اذ اخذ اللّه ميثاق الذين اُوتُوا الكتب لَتُبَيّننّه للنّاس ولاتكتمونه.)52
خداوند از كسانى كه به آنها كتاب داده شد پيمان گرفت تمام پيام آن را به روشنى براى همه جهانيان بيان كند.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
و على(ع) فرموده:
(ما اخذ اللّه على اهل الجهل ان يتعلّموا حتّى اخذ على اهل العلم ان يعلّموا.)53
خدا بر عهده نادانان ننهاد كه دانش آموزند تا بر عهده دانايان نهاد كه به آنان بياموزند.
ج. توسعه و توليد تكنولوژى الكترونيك و تكنولوژى فضايى در عصر اطلاعات پيوند و دادوستد انسانها را بيش تر در قالبها و سازوكارهاى صوتى تصويرى و علامتى گنجانيده و صورت مى دهد. و در برابر روند پيوستگى و دادوستد عريان و رو در روى سير نزولى گرفته است. ادامه اين جريان سبب كم رنگ شدن دادوستد آشكار خواهد شد كه آثار ويران گر در زمينه هاى آموزش اخلاق مسائل مهرورزانه مسؤوليت اجتماعى و… پديد مى آورد. از اين روى دانشمندان علوم ارتباطات انسان شناسان و روان شناسان و جامعه شناسان اجتماعى هر چند پيوندها و دادوستدهاى صوتى تصويرى را مفيد و كارآمد مى يابند ليكن بر اين باورند كه چنين دادوستدى پيامدهاى سازنده پيوستگيها و دادوستدهاى رو در رو را بويژه در حوزه هاى اجتماعى ندارد. بنابراين نگهدارى و گسترش دادوستدهاى رو در روييهاى آشكارا در كنار دادوستدها رمزى ـ تصويرى حياتى و كامل كننده مى دانند.
به اين ترتيب توليد و حفظ هماهنگى ميان دو گونه دادوستد و پيوند ياد شده به وسيله تمدّن اسلامى افقهاى بس روشن و بلندى را فرا روى اسلام در اين عصر مى گشايد. و اسلام از راه پاره اى از آداب سنتها و دستورهاى اجتماعى ـ خانوادگى شعائر و مراسم دينى كه كاركرد و پيام اجتماعى ـ سياسى دارند و بيش تر در فرايند دادوستد و پيوندها و پيوستگيهاى آشكار و رو در روى به حقيقت مى پيوندند مانند: نماز جمعه اعياد نماز جماعت حج و… مى تواند به چنين هماهنگى وجود خارجى بخشد.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
3. عرضه پيام بنيادين و كاربردى.
علوم اجتماعى فلاسفه عالمان دين استراتيژيستهاى روابط و سياست بين المللى بر اين باورند كه آينده جهان در گرو شكل بندى رابطه ها و پيوستگيهاى تمدّنهاى بزرگ است هر چند در جهت رابطه ها و پيوستگيها همسويى ندارند. چون شمار درخورى از آنان بر اين باورند كه تمدّنها در آينده روابط پُر برخورد و تنش آلود خواهند داشت. و جمعى ديگر با خوشبينى حُسن روابط را ميان آنها مى بيند. ولى هر دو دسته همداستانند كه صلح عدالت حقوق انسانى و امنيت جهانى تنها برايند همكارى آنها خواهد بود.
هانتينگتون مى گويد:
(برخورد تمدّنها بزرگترين خطرى است كه صلح جهانى را تهديد مى كند و نظم جهانى مبتنى بر تمدّنها مطمئن ترين راه مقابله با جنگ جهانى است.)54
از يك سوى تمدّنهايى كه آينده جهان در گرو شكل پيوستگى و دادوستد آنهاست هشت يا نُه تمدّن بزرگ بيش تر نيستند؛ و از ديگر سوى (دين) در بيش تر تمدّنهاى موجود ركن ركين آنها را مى سازد؛ بويژه اسلام كه بنياد و شالوده تمدّن اسلامى است. در نتيجه مى توان گفت اديان در سازوكار شكل گيرى اقتصادى فرهنگى سياسى اجتماعى علمي… آينده جهان سهم بزرگى خواهند داشت. و به طور طبيعى در اين عصر پُرتوقع پُرباور پُر روش لبريز از گوناگويى پُر از انديشه ساخته شده از دادوستد و هماوردى و كوشش براى برترى جستن دگرگونى پذير نوشونده و شتابنده و در ضمن چالش پرور دينى مى تواند به مانند نيروى انگيزاننده عمل بكند و از تمامى گنجايى و توانشها جهت رسيدن به هدف بهره بهينه بگيرد كه پيام آموزه ها و دستوراتش در جهت توسعه انسانى آزادى نفى استبداد و استعمار انسانى زدودن سنگوارگى انحصار و بُت سازى توليد سيستم باز جمعى و بالابرنده و در فرجام وحدت پذيرى و توحيد پرستى باشد. چون اين امور پذيرش و كاربرد هر زمانى هر مكانى هر فرهنگى و عام دارد كه خوشبختانه در پيام اسلام همه جمع اند:
(قل يا أهل الكتب تعالوا الى كلمةٍ سواءٍ بيننا و بينكم الاّ نعبد الاّ اللّه ولانشرك به شيئاً ولايتّخذ بعضنا بعضا ارباباً من دون اللّه فان تولّوا فقولوا اشهدوا بأنّا مسلمون.)55
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
4. مديريت برنامه ريزى سازواره اى (System Approach)
چنانكه گفته شد در عصر اطلاعات ـ ارتباطات گذشته از آن كه حيات بشرى در سرتاسر كره خاكى پيوند و گره ناگسستنى خورده است سازه هاى حيات بشرى و نيز روش پايندگى و ماندگارى آن بسيار گوناگون و گسترده شده است و ديگر حيات بر يك پاشنه و محور نخواهد چرخيد؛ از اين روى مديريت و انسجام بخشى به آن سازه ها نه تنها در سطح يك كشور بلكه در سطح جهانى اهميت حياتى دارد.
ييك كشور هر چند سازه هاى حياتى خويش را خوب سامان بدهد؛ امّا در سطح بين المللى آن سازه ها سامان دهى نگرديده باشد باز هم مديريت ياد شده در سطح همان كشور نيز پاسخ مطلوب نمى دهد.
بنابراين روشهاى مديريتى رفتارى ادارى Adminisrative ديوانسالارى Bureacracy روز مره اى و كارچاق كن و حتى اقتضائى Contingency Approch كه بيش تر در قلمروهاى محدود چون شركتهاى اقتصادى و غيره كاربرد دارند از پس اين مهم بر نمى آيند. به طور طبيعى مى بايد روش مديريتى را برگزيد كه در بسيج نيرو در چنين عصرى آن هم در سطح بين المللى كارآمد باشد.
شايسته ترين روش مديريت در اين عصر مديريت برنامه ريز سازواره اى يا نظام گراست كه به صورت يك سيستم باز و ابر رشته اى عمل مى كند. با اين روش گذشته از اين كه به خوبى مى توان هماوردى و تلاش براى برترى هماهنگى و برابرسازى پيام را توليد كرد. مهم تر از آن پديدآوردن هماهنگى و به هم بافتگى و نيز استمرار استوارسازى و پابرجا كردن هماوردى سازنده تعادل و موزون سازى و كاربردى شدن و اجراپذيرى آن را با قوت نگهدارى و پايندانى و انجام پذير گردانيد.
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
مهم ترين بخشهاى اين سازوكار مديريتى به شرح زير است:
1. درونداد: مرحله آغاز مديريت است كه تمامى داده هاى معرفتى فنى روشى ارزشي… وارد سيستم يا سازواره مى گردند. و فضايى براى هماوردى و برترى جويى سازنده و مشاركت همه سازواره هاى حياتى فراهم مى شود نظير سرمايه مواد خام تخصص فن آورى نيروى كار فرهنگهاى گوناگون و….
2. فرايند: مرحله عملياتى است كه در درون سيستم روى دروندادها جهت پديدآوردن حركت به سوى هدف انجام مى پذيرد. درست در همين برهه هماهنگى ميان بخشهاى گوناگون: (فرهنگ دين دنيا سياست معيشت خدمات بهداشت علم فن آورى آداب و اخلاق) زاده مى شوند.
3. برونداد: مرحله اى است كه سيستم چيزهايى را به پيرامون خويش مى فرستد و فرايند استمرار استقرار استوارسازى هماوردى موزون سازى و تعادل و نيز برابر سازى پيام آغاز و دنبال مى گردد.
4. بازخورد: مرحله كنترل مراحل و بازبينى ميزان نزديكى و دورى دستاوردهاى سازوكارهاى موجود در اين روش مديريتى با هدفها و مبانى از پيش تعيين شده است. و به اين ترتيب نقدپذيرى هميشگى به طور طبيعى و در نتيجه تكامل پذيرى اين روش مديريّتى آغاز و پايندان مى گردد.
به طور طبيعى اين روش مديريّتى در بسيج نيرو در معناى نام برده بسيار موفق خواهد بود كه نتيجه قهرى آن كارآمدى تمدّنى است كه به اين روش توجه كند.
بنابراين از آنچه از آغاز نوشتار تا اكنون گفته آمد مى توان نتيجه گرفت كه: تمدّن اسلامى نظر به مبانى بنيادينش در پرورش عناصر و سازوكارهاى اصلى كارآمدى با شاخ و برگهاى بيان شده آن فوق العاده توانمند و مستعد است.
به اميد آن روزى كه تمدّن اسلامى جامعه پيشرفته مرفه دين مدار خداجو انسان دوست و آرامى را براى بشريت فراهم آورد
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
پاورقی ها
1. سوره انبياء آيه 62.
2. سوره انبياء آيه 63.
3. برخورد تمدّنها و بازسازى نظم جهانى ساموئل.پى.هانتينگتون ترجمه: محمد على حميد رفيعى61/.
4. همان61 ـ 62.
5. همان.
6. ترجمه و تفسير نهج البلاغه محمد تقى جعفرى ج5 / 159 ـ 166.
7. جنگ و پاد جنگ الوين وهيدى تافلر ترجمه: مهدى بشارت50/.
8. متفكران اسلام بارون كارادو وو ترجمه: احمد آرام121/.
9. فرهنگ اسلام در اروپا دكتر زيگريدهونكه مرتضى رهبانى280/.
10. سوره علق آيه 1 ـ 5.
11. سوره اسرى آيه 106.
12. سوره شورى آيه 15.
13. سوره بقره آيه 256.
14. تفسير الميزان سيد محمد حسين طباطبايى ترجمه محمد رضا صالحى كرمانى279/.
15. سوره انبيا آيه 107.
16. سوره آل عمران آيه64.
17. سوره زمر آيه 9.
18. سوره مجادله آيه 11.
19. سوره بقره آيه 44.
20. سوره بقره آيه 164.
21. سوره حج آيه 46.
22. پژوهش و سنجش شماره8 صص26 ـ 27 سال 1375 مقاله: فرهنگ توسعه و ارتباطات جمعى دكتر على اسدى.
23. غررالحكم ج2 / 243 شماره 1540.
24. مستدرك نهج البلاغه 178/.
25. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج20 / 331.
26. نهج البلاغه حكمت 390.
27. دستور معالم الحكم16/.
28. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج2 / 341
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
29. سوره لقمان آيه 30.
30. سوره نور آيه 25.
31. سوره ق آيه 42.
32. سوره آل عمران آيه 86.
33. سوره روم آيه 8.
34. سوره توبه آيه 34.
35. سوره هود آيه 16.
36. سوره محمد آيه 30.
37. سوره بقره آيه 273.
38. سوره ق آيه 6.
39. سوره حج آيه 46.
40. نهج البلاغه خطبه 214.
41. سوره بقره آيه 148.
42. سوره انعام آيه 108.
43. سوره زمر آيه 18.
44. سوره آل عمران آيه 133.
45. سوره مؤمنون آيه 61.
46. سوره قصص آيه 77.
47. سوره اعراف آيه32.
48. الفروع من الكافى ج5 / 73.
49. البركة فى فضل السعى والحركة الوصابى الجشى 16.
50.
51. الفروع من الكافى ج5 / 85.
52. سوره آل عمران آيه 187.
53. نهج البلاغه كلمات قصار 478.
54. برخورد تمدّن ها و بازسازى نظم جهانى ساموئل.پى.هانتينگتون ترجمه: محمد على حميد رفيعى516/.
55. سوره آل عمران آيه 64
http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif (http://sl.glitter-graphics.net/pub/989/989321gyey13hzit.gif)
vBulletin® v4.2.6 by vBS, Copyright ©2000-2024, Jelsoft Enterprises Ltd.