شهرهای مقدس شیعه

[ganjineh]

شیعیان كه معتقد به امامت و ولایت بلافصل علی ـ علیه السلام ـ و اولاد او بعد از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌باشند همواره دوستار و عاشق اهل‌بیت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بوده و هستند و مناطقی كه اهل‌بیت ـ علیهم السلام ـ نشانی از خود دارند در منظر این عاشقان آن مكان و شهر از قداست و شرافت خاصی برخوردار است. اگر شهر مدینه شرافت و عظمت پیدا كرد به‌خاطر وجود و قدوم مبارك رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بود و امروز هم به‌خاطر وجود قبر شریف آن حضرت و اهل‌بیت‌اش از قداست خاصی برخوردار است و همچنین شهرها و مناطق دیگری كه با حضور و شهادت اهل‌بیت ـ علیهم السلام ـ شرافت و قداست یافتند و در نزد شیعیان عزیز می‌باشند. پس منظور از شهرهای مقدس شیعه جاها و شهرهایی است كه به نوعی وابسته به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و اهل‌بیت آن حضرت می‌باشد كه عمده‌ترین این شهرها در عربستان، عراق و ایران می‌باشند كه به‌طور خلاصه به معرفی این شهرها می‌پردازیم.
شهرهای مقدس در عربستان
مدینه
شهر یثرب كه بعد از ورود رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به این شهر «مدینه النبی» و به اختصار مدینه خوانده شد، ‌در حدود 450 كیلومتری شمال مكه واقع است كه جمعیت آن در سال 1415 هجری 66 هزار نفر بوده است. آب و هوای مدینه در مقایسه با مكه بسیار بهتر است چرا كه زمین‌های حاصل‌خیز و آب نسبتاً مكفی دارد با این حال باید گفت مدینه هم سرزمین كم آبی به حساب می‌آید.[1]
با ورود پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در سال 622 میلادی به مدینه این شهر به مدینه النبی تبدیل شد و نور ایمان در قلب اكثر قبایل تابید و همگی اسلام آوردند.[2] رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در همان آغاز، مدینه را چون مكه «حرم» دانست. براین اساس مكه حرم خدا و مدینه حرم رسول الله است و این بهترین شرافتی بود كه مدینه می‌توانست به‌دست آورد. پیامبر بزرگوار اسلام در سخنان بی‌شماری مدینه را تمجید كرده و مردم آن را بسیار ستوده است. این شهر در طول تاریخ از نظر پیشرفت شهری همواره سیر صعودی داشته و امروزه وجود مرقد شریف و مطهر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ و در كنار آن، مزار شریف ائمه بقیع و مزار سایر اصحاب بزرگ رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به این شهر قداست و عظمت خاصی بخشیده؛ مخصوصاً وجود قبور شریف حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ ، امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ ، امام زین‌العابدین ـ علیه السلام ـ ،‌امام باقر و امام صادق ـ علیهما السلام ـ این شهر را به یكی از مقدس ترین شهرهای جهان اسلام مخصوصاً تشیع تبدیل كرده به‌طوری كه سالانه قلوب پر مهر و محبت میلیون‌ها عاشق از سراسر دنیا را به خود جذب كرده و با دریای بركت و فیوضات خود دل این ارادتمندان را از بركات بی‌شمار خود سیراب می‌كنند.
شهرهای مقدس شیعه در عراق
سرزمین عراق بنابر كاوش‌های باستان ‌شناسان، یكی از كهن‌ترین جایگاه‌های سكونت انسان و تمدن بشری است و پیشینه تاریخی آن به هزاران سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد. ارتش اسلام در سال 14 یا 15 ه‍. به فرماندهی سعدبن ابی‌وقاص به عراق حمله كرد و طی چند سال جنگ در سال 16 هجری ارتش ساسانی را شكست داد و عراق را به تصرف درآورد. از این تاریخ، عراق جزئی از متصرفات اسلامی گردید. سرزمین عراق یكی از سرزمین‌های مقدس برای مسلمانان مخصوصاً شیعیان می‌باشد. این سرزمین، ‌مدفن و آرامگاه امامان بزرگوار شیعه ـ علیهم السلام ـ ، صحابه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ تابعین، امامان مذاهب سنی، رؤسای فرقه‌ها و گروه‌ها و طوایف می‌باشد كه ما در اینجا به شهرهای مهم و مقدس آن به‌طور خلاصه می‌پردازیم.
نجف اشرف:
این شهر كه در 160 كیلومتری جنوب غربی بغداد و در كناره دشت بی‌آب و علف صحرای شام واقع است، ‌دارای آب و هوای بسیار گرم و زمینی خشك و كم آب می‌باشد. در منابع شیعه، روایات فراوانی درباره فضیلت و قداست سرزمین نجف آمده است، به همین جهت هر مؤمنی آرزوی زیارت این سرزمین و زندگی و دفن شدن در آن را دارد. امروزه این شهر مركز یكی از استان‌های عراق و از شهرهای مهم این كشور به شمار می‌رود.
شهر نجف یكی از مقدس‌ترین شهرهای شیعیان می‌باشد. وجود پر بركت حرم مطهر حضرت علی ـ علیه السلام ـ به این شهر قداست خاصی بخشیده و شیعیان برای این شهر احترام زیادی قائل هستند. جدا از وجود مرقد شریف امام اول شیعیان در این شهر، آثار و ابینه‌های تاریخی فراوانی باعث عظمت این شهر شده است كه به بعضی اشاره می‌شود:
1. قبرستان وادی‌السلام: این قبرستان یكی از مقدس‌ترین گورستان‌های مسلمانان و شیعیان است.
2. مقام حضرت حجّت: این مقام در گورستان وادی السلام قرار دارد و جایگاه مقدسی است كه به حضرت ولی عصر ـ عج الله تعالی فرجه الشریف ـ نسبت داده می‌شود.
3. آرمگاه حضرت هود و حضرت صالح.
4. آرامگاه كمیل بن زیاد نخعی.
5. آرامگاه علماء و مراجع بزرگی مانند شیخ طوسی، علامه حلی، ‌مقدس اردبیلی، شیخ انصاری و ... .
همه این عوامل باعث شده تا شیعیان از سرتاسر جهان هرساله این شهر را چون نگینی در آغوش بگیرند و به این شهر با دیده احترام بنگرند.
كوفه:
شهر كوفه نخستین شهر اسلامی است كه در سال 17 ه‍. به دستور خلیفه دوم و به دست سعد ابن ابی‌وقاص در بخش میانی عراق ساخته شد. كوفه برای نخستین بار در سال 36 ه‍. پایتخت دولت اسلامی گردید و این هنگامی بود كه علی ـ علیه السلام ـ برای جنگ جمل، مدینه منوره را به قصد عراق ترك كرد. بعدها به‌تدریج بر اهمیت شهر افزوده شد و یكی از مراكز مهم علمی و سیاسی جهان اسلام گردید. جمعیت آن را در آن زمان افزون بر یك میلیون نفر دانسته‌اند.
امروزه شهر كوفه موقعیت پیشین خود را از دست داده و به‌عنوان یك بخش از شهر نجف شمرده می‌شود و فاصله دو شهر هشت كیلومتر است كه تقریباً به یكدیگر متصل می‌باشند. این شهر به علت موقعیت جغرافیایی‌اش از آب و هوای ملایم و خنك‌تر از نجف برخوردار است.
این شهر به علت مركزیت حكومت حضرت علی ـ علیه السلام ـ و وجود اماكن و ابینه‌های تاریخی از آن زمان، ‌از قداست خاصی در میان مسلمانان و به‌خصوص شیعیان دارد. كه به این اماكن به‌صورت خلاصه اشاره می‌شود:
1. مسجد جامع كوفه:‌ این مسجد یكی از چهار مسجد مهم و مقدس جهان اسلام است. در درون این مسجد جایگاه‌های مقدسی وجود دارد مانند ستون‌ها و محراب‌های هفت‌گانه كه محل نمازگزاری برخی از معصومان می‌باشد،‌ محراب علی ـ علیه السلام ـ كه محل شهادت آن حضرت نیز می‌باشد و ... .
2. حرم مسلم بن عقیل؛ 3. آرامگاه هانی بن عروه؛ 4. آرامگاه مختار ثقفی؛ 5. خانه امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ ؛ 6. آرامگاه میثم تمّار؛ 7. مسجد سهله كه یكی از مساجد مقدس می‌باشد و ... .
كربلا:
كربلا مكانی است كه كمتر مكانی در شهرت و قداست به پایش می رسد. بعضی گفته‌‎اند ریشه كربلا از كلمه «كربله» گرفته شده و كربله یعنی به سستی گام برداشتن یا سست شدن گام‌ها و یا از «كربال» به معنی غربال كردن و چون كربلا سرزمینی خالی از ریگ و سنگ و درخت بوده به همین خاطر به این نام نامیده شده. این سرزمین اسامی دیگری مثل نینوا، غاضریه، ‌ماریه و ... هم دارد.
با وجود این كه پیشینه تاریخی كربلا بسیار قدیمی بوده و به دوران بابلیان می‌رسد ولی از آنجا كه مدارك تاریخی در این باب كم و ناچیز است نمی‌توان شناخت دقیقی را نسبت به تاریخ كربلا پیش از اسلام به ‌دست آورد.
مقدس‌ترین شهر عراق پس از نجف اشرف كربلا است و آن تربتی است كه اجساد پاك و غرقه به خون شهیدان عاشورا و به ویژه سرور آنان و سید جوانان اهل بهشت، ابا عبدالله الحسین ـ علیه السلام ـ و برادر با وفا و بزرگوارش حضرت ابوالفضل العباس ـ سلام الله علیه ـ را در خود جای داده است.
تاریخ شهر كربلا در دوران اسلامی از هنگام شهادت امام حسین ـ علیه السلام ـ آغاز می‌شود و از آن هنگام تاكنون این شهر همواره در جان و روح و روان شیعیان و مؤمنان بوده و روز به روز بر آبادی و وسعت آن افزوده شده است. مهم‌ترین متعلقات قلبی شیعیان در این شهر عبارتند از: 1. حرم پاك و مطهر سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین ـ علیه السلام ـ ؛ 2. قتلگاه؛ 3. تلّ زینبیه؛ 4. حرم منور و پاك ابوالفضل العباس ـ سلام الله علیه ـ ؛ 5. آرامگاه حبیب بن مظاهر؛ 6. مرقد حر؛ 7. مقام حضرت حجت؛ 8. آرامگاه طفلان مسلم و ... .
كاظمین:
این شهر سومین شهر مقدس عراق پس از نجف و كربلا است و در شمال غربی بغداد و در سمت غرب رودخانه دجله قرار گرفته كه تنها عرض رودخانه دجله آن را از بغداد جدا می‌كند. نام این شهر برگرفته از نام مبارك حضرت امام كاظم ـ علیه السلام ـ است و از آنجایی كه در این حرم حضرت امام موسی بن جعفر و امام جواد ـ علیهما السلام ـ مدفون می‌باشند شهر به نام این دو تن با غلبه دادن نام اشهر كه كاظم است «كاظمین» نامیده شده است.
این شهر به علت وجود مقدس پیكرهای پاك دو امام بزرگوار از قداست و احترام خاصی برخوردار است و هر سال میلیون‌ها دل عاشق به سوی این شهر متوجه می‌شود و از فیوضات معنوی این دو امام بزرگوار بهره‌مند می‌شوند.[1] . آثار اسلامی مكه و مدینه، رسول جعفریان، ص 15.

[ganjineh]

ایرانیان در زمان خلیفه دوم اسلام را پذیرفتند و پس از مدتی گرایش خاصی از آن را (اسلام شیعی) پسندیدند. یعنی ایرانیان روح اسلام و محتوای اسلام را نزد خاندان رسالت یافتند، چراكه فقط خاندان رسالت بودند كه پاسخگوی پرسش‎ها و نیازهای واقعی ایرانیان بودند. پذیرش تشیع به وسیله ایرانیان، پیامد عواملی از قبیل سازگاری باورها و اعتقادات ایرانیان با مذهب تشیع،‌ فعالیت علویان و شیعیان در محدوده جغرافیایی ایرانیان و ... بود. از آنجا كه ایرانیان استعداد پذیرش آموزه های شیعی را داشتند، مذهب تشیع به تدریج گسترش یافت و در شهرها و مناطق مختلف در قرون مختلف به رسمیت شناخته شد كه ما در این جا به شهرها و مناطق شیعه نشین از قرن اول بطور خلاصه می‎پردازیم.
شهرهای شیعه نشین از قرن اول تا قرن سوم:
یكی از شهرهای مهم شیعه ایران در قرن اول شهر قم می‎باشد كه آن را باید نخستین شهر در حوزه ای دانست كه به نام ایران شناخته می‎شود، زیرا پیشینه تشیع آن به ربع آخر قرن اول هجری باز می‎گردد، درست در حالی كه ایران آن زمان هنوز گرفتار كشمكش بین پذیرش اسلام و باقی ماندن بر دین آباء و اجدادی خود بود، قم با سكونت اعراب در آن مشی مذهبی خود را هم برگزید.[1] مهمترین خاندان عرب مقیم قم، طایفه اشعریون بوده‎اند كه شمار آنها به شش هزار تن می‎رسیده است. در طول تاریخ اعتقاد این طایفه به تشیع و روحیه ضد اموی آنها به ثبت رسیده است. [2]
در میان نخستین ساكنان عرب قم شمار زیادی به عنوان صحابی ائمه ـ علیهم السّلام ـ در كتب رجالی شیعه، شناسانده شده اند،‌ شاهد مهم بر پیوند مردمان این شهر با امامان، روایات بی شماری است كه در فضیلت قم و اهالی آن در كتب حدیث نقل شده است. این روایات، به اندازه ای است كه می‎تواند به راحتی اهمیت این شهر را در نگاه امامان نشان دهد.
اهمیت قم به اندازه ای بود كه وقتی فاطمه بنت موسی بن جعفر ـ سلام الله علیها ـ در سال 201 هجری عازم خراسان بود دستور داد كه او را به قم برسانند و وقتی وفات كرد در همین شهر دفن گردید و این مقبره مورد زیارت خاص و عام بوده است. تشیع یكپارچه مردمان قم در تمامی ممالك امری شناخته شده بود و دلیل عمده اش این كه هیچ شهری در آن زمان وجود نداشت كه اینچنین به طور كامل بر تشیع امامی باشد.
در طول تاریخ بسیاری از علمای مشهور شیعه از این شهر بوده و یا در آن نشو و نمای علمی یافته اند و امروزه یكی از قطب های علمی و مذهبی جهان تشیع همین شهر می‎باشد.
منطقه جبل:
اصولاً درمنطقه جبل كه محدوده ای از قصر شیرین و همدان گرفته تا اصفهان و از آنجا تا ری را شامل می‎شد شیعیان فراوان بودند. در شهرهای قزوین،‌ فارس و اصفهان نیز در این قرون شیعیان فروانی زندگی می‎كردند و بعضی از آنها با ائمه ـ علیهم السلام ـ در ارتباط بودند.
شهر ری:
در اوج گرایش مردمان مناطق قم و آوه و شهرهای دیگر ایران به تشیع شهر ری روحیه ضد شیعی داشتند[3]اما در اواخر قرن دوم هجری آنچه به عنوان تشیع اصیل در ری پدید آمد، ارتباط برخی از مردم و ساكنان ری با امامان شیعه بود. و نخستین روایتی كه از این گونه تماس ها سخن گفته، درباره ارتباط یكی از شیعیان ری با امام كاظم ـ علیه السلام ـ است. در میان اصحاب امام كاظم و امام رضا ـ علیهما السلام ـ تنی چند وجود دارند كه ملقب به رازی هستند، این افراد یا اهل ری بودند و یا چندی را در ری گذرانیده اند.[4]
آمدن حضرت عبدالعظیم به ری هم نشانه وجود تشیع در این شهر بوده و خود زمینه ای برای رشد تشیع شده است. بعد از رحلت آن بزرگوار، مزارش برای شیعیان مركزیتی یافته و در جذب شیعیان آن نواحی به سوی ری مؤثر بوده است.
یكی از مهمترین دلایل ارتباط امامان ـ علیهم السّلام ـ با شیعیان ری و نیز كثرت شیعیان، وجود یكی از وكلای حضرت صاحب الامر ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ در ری می‎باشد. این شخص ابوالحسن محمد بن جعفر «اسدی» است.[5]
تشیع در ری با ورود و حاكمیت احمد بن حسن مادرانی آشكار شد و این شخص شیعیان را مورد اكرام قرار داده و به خود نزدیك ساخت و تشیع بطور چشم گیری در ری گسترش یافت كه تا الان هم ادامه دارد.[6]
خراسان:
یكی دیگر از مناطق شیعه نشین در طول قرن اول تا سوم، منطقه وسیع خراسان می‎باشد. طاهر بن حسین، فرمانده نیروهای مأمون عباسی در جنگ بر ضد برادرش محمد بود. گفته شده این شخص و اصولاً طاهری ها دارای تمایلات شیعی بودند.[7]عواملی مثل حضور امام رضا ـ علیه السلام ـ و قیام محمد بن قاسم از نسل امام حسین ـ علیه السلام ـ و ... در گسترش تشیع در این منطقه در قرون اولیه بسیار مؤثر بوده است.
شهر بیهق ازمنطقه خراسان، مركزی برای تشیع بوده و تشیع در آن، از زمان طاهریان رواج یافته است؛ همچنین قید شده كه تشیع آن تشیع اثنی عشری بوده است.[8]یاقوت می‎نویسد كه بیشتر مردم سبزوار رافضی هستند.[9]می توان گفت كه یكی از مهمترین دلائل نفوذ تشیع در بیهق مخصوصاً سبزوار مهاجرت های فراوان سادات از شهرهای مختلف از جمله نیشابور و ری بدان ناحیه بوده است.[10]سبزوار در قرن هشتم مركز دولت شیعی سربداران بوده است. در نقطه ای دور دست در خراسان در حوالی سمرقند و كش، تشیع امامی از اواخر قرن سوم به بعد رو به توسعه نهاد.
سجستان:
از جمله مناطقی كه نامی از آن در آثار شیعی آمده، سجستان است. این نام از كرمان تا جنوب خراسان و از سواحل دریای عمان تا سیستان امروزی را شامل می‎شود.[11]
طبرستان:
از میان مناطق شمالی، منطقه گیلان و دیلم بعد از مدت ها در مقابل مسلمانان در قرن سوم با پذیرفتن اسلام زیدی تسلیم شدند. سادات علوی در برابر فشارهای منصور و هادی و دیگر خلفاء به این نواحی كوچ كردند كه یكی از نخستین این كوچ ها به قیام یحیی بن عبدالله بن الحسن در دیلم منجر شد. در قرن سوم و در منطقه طبرستان دولتی شیعی به رهبری حسن بن زید تشكیل شد، مناطق آمل،‌ ساری و حتی گیلان و دیلم جزء مناطقی بود كه در مدت 20 سال از طرف علویان اداره می‎شد.[12]
شهرهای شیعه نشین ایران در قرن چهارم و پنجم:
قرن چهارم در حقیقت قرن گسترش تشیع می‎باشد. در مناطقی از ایران در این قرن شیعیان گسترش پیدا كردند كه به بعضی بصورت خلاصه اشاره می‎شود:
مناطقی چون فارس كه در این قرن یكی از مراكز عمده شیعه به حساب آمده است. یكی دیگر از شهرها اصفهان می‎باشد كه با وجود تعصب سرسخت آنها نسبت به معاویه، نسبت به نفوذ تشیع در این شهر در قرن چهارم گزارش هایی شده است. وجود قبر امام رضا ـ علیه السلام ـ از جهات بی شماری موجب گسترش تشیع در خراسان و سیستان در این قرن می‎باشد. در این قرن گسترش تشیع در شهرهای كرمان و خوزستان هم گزارش شده است. شهرهای كاشان، آوه، ورامین، ساری، سبزوار از شهرهای شیعه نشین در این قرون بوده‎اند. از این قرن به بعد یعنی در قرن های ششم و هفتم، شهرهای ری و خراسان و قم عمده مناطقی بودند كه تشیع در آنها بصورت چشم گیری گسترش و پیشرفت كرده و تشیع اصفهان هم در قرن هفتم چشم گیر بوده است و نهایتاً با روی كار آمدن دولت مقتدر صفوی در قرن نهم مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی در ایران اعلام شد و به تدریج تمام مناطق ایران به این مذهب گرایش پیدا كردند.
[1] . تاریخ قم، حسن قمی، چاپ مجلس، ص 27، یاقوت حموی، معجم البلدان، ج 4، ص 175.
[2] . همان، ص 240.
[3] . مقاتل الطالبین، صفحه 132.
[4] . رجال النجاشی، صفحه 109.
[5] . الغیبه، شیخ طوسی، صفحه 415.
[6] . معجم البلدان، ج3، صفحه 121.
[7] . ابن اثیر، الكامل، ج 7، صفحه 132.
[8] . تاریخ نهضت های فكری ایرانیان، صفحه 231.
[9] . معجم البلدان، ج3، صفحه 538
[10] . تاریخ بیهق، صفحه 60.
[11] . تاریخ سیستان، صفحه 100.
[12] . التاجی، اخبار الائمه الزیدیه، صفحه 21.