آشنایی با روایان حدیث شیعه { ابی بن کعب انصاری }

[نصرالله عاشق خداومولا]

آشنایی با روایان حدیث شیعه

ابی بن کعب انصاری

اُبَیّ بن کَعب، از اصحاب پیامبر(ص) و از کاتبان وحی. او در قرائت، گردآوری، تفسیر و آموزش قرآن و فقه تخصص داشت. وی از گروه هفتاد نفره انصار بود که در عقبه دوم با پیامبر(ص) بیعت کرد. همچنین در غزواتی مانند بدر، احد و خندق همراه پیامبر(ص) بود. در دوره خلافت عثمان، به همراه زید بن ثابت، برجسته‌ترین اعضای هیأت ۱۲ نفره تدوین مصحف عثمانی بود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نام و نسب


اُبی بن کعب بن قیس بن عبید بن زبید، معروف به اُبی بن کعب، از تیره بنی نجار انصار بود. ابن ندیم[۱] برخلاف دیگر منابع سلسله نسب او را چنین آورده است: «ابی بن کعب بن قیس بن ملک بن امریء القیس».


عمر او را ابوالطُفیل می‌خواند چون پسری به همین نام داشت.[۲] ولی در برخی روایات آمده که پیامبر(ص) او را با کنیه ابوالمُنذِر می‌خوانده است.[۳] روایت شده که رسول اکرم (ص) او را سیدالانصار لقب داد و هنوز زنده بود که مسلمانان او را «سیدالمسلمین» خواندند.[۴] در جاهلیت، در دوره‌ای که کمتر کسی در میان عرب نوشتن می‌دانست، اُبی کتابت را فرا گرفته بود.[۵]

[نصرالله عاشق خداومولا]

در زمان پیامبر


نخستین رویدادی که در آن نام ابی بن کعب آمده، عقبه دوم است که ۷۰ تن از انصار با پیامبر(ص) بیعت کردند.[۶] پیامبر پس از هجرت میان او و سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و به قولی میان او و طلحة بن عبیدالله پیمان برادری برقرار کرد و از آن پس او در غزوات بدر، احد، خندق و دیگر مشاهد، همراه پیامبر(ص) بود.[۷] همچنین او در در سَریّه‌ای که در آغاز هفتمین ماه از هجرت به فرماندهی حمزة بن عبدالمطلب روی داد، شرکت کرد.[۸]

[نصرالله عاشق خداومولا]

از کاتبان وحی


وی از کاتبان وحی بود.[۹] چنانکه حکایت شده، در غیاب علی(ع) و عثمان، اُبی بن کعب و زید بن ثابت به کتابت وحی می‌پرداختند.[۱۰]

[نصرالله عاشق خداومولا]

دبیر پیامبر(ص)


وی علاوه بر کتابت وحی، دبیری پیامبر(ص) را نیز عهده‌دار بود و در غیاب او، زید بن ثابت این وظیفه را انجام می‌داد.[۱۱] روایت شده است که اُبی نخستین فردی بود که در پایان نامه‌ها، به عنوان کاتب، نام خود و پدرش (کَتَبَ فلان بن فلان) را می‌نوشت.[۱۲]گاه نیز از جانب پیامبر(ص) مأمور می‌شد تا به نومسلمانان، از جمله وفد عامر و وفد بنی حنیفه، که به مدینه می‌آمدند، احکام اسلام و قرآن بیاموزد.[۱۳]

[نصرالله عاشق خداومولا]

از اصحاب فتوا


اُبی بن کعب علاوه بر اینکه در دانش قرآنی تبحر داشت، یکی از اصحاب فتوا در میان اصحاب پیامبر(ص) بود و برخی گفته‌اند وی یکی از ۶ نفری است که دانش پیامبر(ص) به آنان رسیده است.[۱۴]

[نصرالله عاشق خداومولا]

در زمان خلیفه دوم


وی در زمان عمر اظهار تمایل کرد که کاری به او سپرده شود، ولی عمر در پاسخ گفت: خوش ندارم که دین تو را آلوده سازد.[۱۷] در عین حال وی همراه عمر به جابیه (روستایی نزدیک دمشق) رفت و او بود که برای مردم بیت المقدس صلح‌نامه نوشت.[۱۸]

[نصرالله عاشق خداومولا]

در زمان خلیفه سوم


همچنین بر اساس پاره‌ای روایات که از زنده بودن او در زمان عثمان حکایت دارد، عثمان برای جمع آوری قرآن ۱۲ نفر از مهاجران و انصار را فراخواند که اُبی بن کعب یکی از آنان بود.[۱۹]

[نصرالله عاشق خداومولا]

از راویان حدیث


اُبی بن کعب از رسول اکرم(ص) احادیثی روایت کرده است که شماری از آنها را صاحبان صحاح ششگانه در آثار خود آورده‌اند، بنابر شمارش نَوَوی احادیث منقول از اُبی در کتب معتبر، ۱۶۴ حدیث است که از آن میان ۳ حدیث محل اتفاق بخاری و مسلم، ۳ حدیث از منفردات بخاری و ۷ حدیث از منفردات مسلم است.[۲۰]


احمد بن حنبل[۲۱] احادیث فراوانی را از او به نقل از ابوایوب انصاری، عبادة بن صامت، ابوهریره، رافع بن رفاعه، جابر بن عبدالله، سهل بن سعد، عبدالله بن عمرو بن عاص، عبدالله بن عباس، انس بن مالک، عبدالرحمان بن ابری، سلیمان بن صرد، عبدالرحمان بن اسود، سوید بن غفله، عبدالرحمان بن ابی لیلی، زرّ بن حبیش، ابو عثمان نهدی، ابو العالیه ریاحی، طفیل و محمد پسران اُبی بن کعب و از عده‌ای دیگر، در مُسنَد خود آورده است.[۲۲] احادیث منقول از اُبی بن کعب از حیث موضوع مسائلی مربوط به فقه، تفسیر، سیره، و زهد و اخلاق را در برمی‌گیرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

اُبی و علوم قرآنی


اُبی به عنوای یکی از سابقین انصار سالیان متمادی همراه پیامبر(ص) بود و چنانکه در روایت آمده است، تمامی قرآن را بر آن حضرت عرضه نمود؛[۲۳] از همان تاریخ نیز به تعلیم قرآن اشتغال ورزید و بنابر حدیثی مشهور، یکی از ۴ فردی است که پیامبر(ص) فرا گرفتن قرآن از آنان را توصیه کرده است.[۲۴] در حدیثی دیگر که به فضایل تنی چند از صحابه پرداخته است، اُبی بن کعب آگاه‌ترین فرد امت به قرائت دانسته شده است.[۲۵]

[نصرالله عاشق خداومولا]

شاگردان


اُبی بن کعب پس از رحلت پیامبر(ص) نیز همواره به تعلیم قرآن در مدینه اشتغال داشت و جمعی از مشاهیر چون ابن عباس، ابوهریره، و عبدالله بن سائب از صحابه و عبدالله بن عیاش بن ابی ربیعه، ابو عبدالرحمن سلمی و ابو العالیه ریاحی از تابعین از وی قرائت آموختند.[۲۶]

[نصرالله عاشق خداومولا]

قرائت اُبی


از برخی روایات برمی‌آید که سابقه رواج قرائت اُبی به دوره پیش از تدوین مصحف عثمانی باز می‌گردد و این قرائت در آن دوره یکی از چند قرائت متداول بوده است.[۲۷] بر پایه گزارشهای رسیده،گاه قرائت او مورد مخالفت عمر واقع شده است.[۲۸] پس از تدوین مصحف عثمانی که اُبی بن کعب خود یکی از دست اندرکاران آن بود، قرائت اُبی همچنان مورد توجه قرار داشت و نسل به نسل به آیندگان منتقل گردید و پایه اصلی قرائاتی قرار گرفت که در سده‌های بعد به عنوان قرائاتی معتبر شناخته می‌شد. از میان قرائات سبع، قرائات حجازی نافع، ابن کثیر و قرائت بصری ابوعمر بن علاء که صبغه‌ای حجازی داشت، تا حد زیادی از قرائت اُبی ریشه گرفته است، به گونه‌ای که می‌توان قرائت اُبی بن کعب و پس از او زید بن ثابت را بنیان اصلی قرائت حجازی تلقی کرد. در قرائات کوفی نیز تاثیر اُبی بن کعب بر قرائت عاصم و کسائی قابل ملاحظه است.[۲۹] شاید از همین روست که ابن جزری[۳۰] اُبی بن کعب را علی الاطلاق برجسته‌ترین قاری این امت دانسته است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

قرائت مورد تایید امامیه


برخی از منابع امامیه قرائت اُبی بن کعب را در تایید نظرهای اعتقادی یا فقهی خود مورد استناد قرار داده‌اند[۳۱] و فراتر از آن، در روایتی به نقل از امام صادق(ع) تصریح شده که قرائت اُبی بن کعب قرائت مورد تایید اهل بیت(ع) بوده است.[۳۲]

[نصرالله عاشق خداومولا]

مصحف اُبی بن کعب


در زمان عثمان به هنگام گردآوری و تدوین مصحف عثمانی، اُبی بن کعب و زید بن ثابت برجسته‌ترین اعضای هیأت ۱۲ نفری دست اندرکار این تدوین بودند.[۳۳] با وجود نقش اساسی اُبی در تدوین مصحف عثمانی، در سده‌های نخستین گاه نسخه‌هایی با عنوان «مصحف اُبی بن کعب» یافت می‌شده که با مصحف عثمانی تفاوت‌هایی داشته است. ولی میزان رواج مصاحف غیر رسمی به نام اُبی بن کعب به هیچ روی با رواج «مصحف ابن مسعود» برابری نمی‌کند و شاید موضع مثبت اُبی در قبال تدوین مصحف عثمانی و موضع مخالف ابن مسعود دست کم در پاره‌ای از روایات از عوامل اساسی این تفاوت بوده باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

آثار منسوب به اُبی


در آثار مختلف تفسیری از جمله مجمع البیان طبرسی و کشف الاسرار مِیبُدی روایاتی در فضیلت سوره‌های مختلف قرآن به نقل از اُبی بن کعب وارد شده است که شاید با نسخه منسوب به اُبی بن کعب در موضوع «فضائل القرآن» که ابن ندیم[۳۴] از آن یاد کرده، بی‌ارتباط نباشد. همچنین نسخه‌ای بزرگ در تفسیر قرآن به روایت ابو جعفر رازی از ربیع بن انس از ابو العالیه از اُبی بن کعب در سده‌های نخستین متداول بوده و مورد استفاده طبری در تفسیر، ابن ابی حاتم در تفسیر، احمد بن حنبل در مسند و حاکم نیشابوری در مستدرک قرار گرفته است.[۳۵]

[نصرالله عاشق خداومولا]

درگذشت


در تاریخ مرگ او مشکل بتوان میان اقوال مختلف (سال‌های ۱۹، ۲۲، ۳۳ـ۳۹) الفتی داد. شماری از مورخان درگذشت او را در دوران عمر دانسته‌اند،[۳۶] در حالی که از برخی مطالب نقل شده در التاریخ الصغیر بخاری[۳۷] و مستدرک حاکم نیشابوری[۳۸] چنین برمی‌آید که به هنگام آغاز اعتراض مردم بر عثمان، وی زنده بود و به قولی یک هفته یا ۱۰ روز پیش از کشته شدن عثمان، درگذشته است.[۳۹]

[نصرالله عاشق خداومولا]

پانویس


ابن ندیم، ص۳۰
بخاری، التاریخ الکبیر، ج۱ (۲) ص۴۰
رجوع کنید به: طبرانی، ج۱ ص۱۶۵؛ ابن عبدالبر، ج۱ ص۶۶
حاکم نیشابوری، ج۳، ص۳۰۲
ابن سعد، ج۳، ص۴۹۸
ابن سعد، ج۳، ص۴۹۸
ابن سعد، ج۳، ص۴۹۸
واقدی، ج۱، ص۲۶۱
ابن سعد ج۳، ص۴۹۸؛ ابن قتیبه، ج۱ ص۲۶۱
طبری، ج۲، ص۸۳۶
طبری، ج۱، ص۱۷۸۲
ابن اثیر، ج۱، ص۵۰
رجوع کنید به: ابن خلدون، ج۲، ص۴۷۶ـ۴۷۵
بسوی، ج۱، ص۴۴۵؛ ابواسحاق، ص۲۶ـ۲۵
ابن بابویه، الخصال، ج۲، ص۴۶۱
برای تفصیل، رجوع کنید به: برقی، ص۶۶ـ۶۳؛ طبرسی، ج۱، ص۱۵۷ـ۱۵۳
ابن سعد، ج۳، ص۴۹۹
ابن عساکر، ج۲، ص۵۸۳
ابن سعد، ج۳، ص۵۰۲
نووی، ج۱ (۱) ص۱۰۹
احمد بن حنبل، ج۵، ص۱۴۴ـ۱۱۳
برای فهرستی از راویان وی رجوع کنید به: مزی، تهذیب، ج۲ ص۲۶۴ـ۲۶۳، نیز برای بررسی احادیث او، رجوع کنید به: مزی، تحفة الاشراف، ج۱، ص۴۰ـ۱۱
رجوع کنید به: ابن مهران، ص۱۷؛ المبانی، ص۶۴
رجوع کنید به: بخاری، صحیح، ج۲، ص۳۰۷، ۳۱۴؛ مسلم، ص۴، ص۱۹۱۴ـ۱۹۱۳
ترمذی، ج۵، ص۶۶۵؛ ابن سعد، ج۳، ص۴۹۹
رجوع کنید به: جزری، ج۱، ص۳۱
رجوع کنید به: ابن ابی داوود، ص۲۴ـ۲۳؛ المبانی، ص۴۵ـ۴۴
رجوع کنید به: ابن‌ای داوود، ص۳۲، ۱۶۵ـ۱۵۵
رجوع کنید به: ابن مجاهد، ص۵۵، ۸۴؛ ابن مهران، ص۱۷، ۲۷ـ۲۵، ۲۹، ۳۴، ۷۳؛ ابوعمرو دانی، ص۹ـ۸
ابن جزری، ج۱، ص۳۱
مثلا رجوع کنید به: ابن بابویه، عیون، ج۱، ص۱۸۱، در فضایل اهل بیت(ع)؛ طوسی، ج۳، ص۱۶۶، درباره متعه
رجوع کنید به: کلینی، ج۲، ص۶۳۴
ابن ابی داوود، ص۲۶
ابن ندیم، ص۳۹
رجوع کنید به: سیوطی ج۴ ص۲۴۰؛ قس: هورست، ص۲۹۹
رجوع کنید به: مزی، تهذیب، ج۲، ص۲۷۲ـ۲۷۱
بخاری، ج۱، ص۸۹
حاکم نیشابوری، ج۳، ص۳۰۳


مزی، تهذیب، ج۲، ص۲۷۱

[نصرالله عاشق خداومولا]

منابع


ابن ابی داوود، عبدالله بن سلیمان، المصاحف، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه، قاهره، ۱۲۸۶ـ۱۲۸۰ق.
ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به کوشش گ.برگشتر سر، قاهره۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
ابن خلدون، العبر.
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت دارصادر.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، به کوشش محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، [عمان]، دارالبشیر.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۶۶۹م.
ابن مجاهد، احمد بن موسی، السبعة فی القراءات، به کوشش شوقی ضعیف، قاهره، ۱۹۷۲م.
ابن مهران، احمد بن حسین، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه کافی، دمشق، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
ابن ندیم، الفهرست.
ابو عمرو دانی، عثمان بن سعید، التیسیر، به کوشش اتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
بخاری، محمد بن اساعیل، التاریخ الصغیر، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م
بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالرحمن یمانی و دیگران، حیدرآباد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، بولاق، ۱۳۱۵ق.
برقی، احمد بن محمد، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.