آشنایی با علوم حدیث

[نصرالله عاشق خداومولا]

آشنایی با علوم حدیث


فصل اول: بازشناخت کلیات علم حدیث

تعاریف و اصطلاحات حدیثی

از آنجا که در بیشتر مباحث کتاب از اصطلاحاتی پرکاربرد؛ همچون حدیث، روایت، سنت و... استفاده شده است، پیش از پرداختن به فصل چهارم کتاب که به تفصیل به آشنایی با اصطلاحات حدیث پرداخته است، به بررسی تعاریف آنها در آغاز این فصل می پردازیم:

[نصرالله عاشق خداومولا]

حدیثحدیث در لغت به معنای هر چیز نو وتر و تازه است.(5) بر این اساس به شخص کم سن و سال حدیث السن و به نوجوان شاب حدث گفته می شود.(6)
حدث در روایت انما قلب الحدث کالأرض الخالیة، ما ألقی فیها من شی ء قبلته؛ همانا دل نو رسته بسان زمین خالی است که هر چه در آن گذارده شود، پذیرا می گردد.(7)
به همین معنای لغوی آمده است. و اطلاق حدیث به خرمای تر و تازه نیز بر همین اساس است.(8)
واژه حدیث با توجه به عنصر معنایی خود ( تری و تازگی داشتن) دو کار کرد لغوی دارد که عبارتند از: گفتار و رخداد.(9)
به گفتار از آن جهت حدیث می گویند، که به خاطر صدور تدریجی، هر بند و بخش آن نسبت به گذشته از تری و تازگی برخوردار است.(10)
در آیه ذیل حدیث به معنای گفتار آمده است: و اذ أسر النبی الی بعض أزواجه حدیثا(11) و چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت.
و آیه فما لهؤلاء القوم یکادون یفقهون حدیثا(12) (آخر) این قوم را چه شده است که نمی خواهند سخنی را (درست) دریابند.
و اطلاق حدیث بر قرآن در آیاتی؛ نظیر (فلیأتوا بحدیث مثله.(13)) پس سخنی مثل آن بیاورند.
و آیه أفمن هذا الحدیث تعجبون.(14) آیا از این سخن عجب دارید؟
بدین جهت است که قرآن افزون بر برخورداری از مقوله گفتاری، از تری و تازگی ویژه ای نیز برخوردار است.(15)
و اطلاق حدیث به رخدادها نیز به خاطر صدور تدریجی و نوبه نو شدن آنها در مقایسه با رویدادهای پیشین است و اطلاق احادیث بر روزهای مشهور که در دوران جاهلیت و در میان اعراب مرسوم بود، ناظر به همین معناست.(16)
و حدیث در آیه: (هل أتاک حدیث الغاشیة.(17)) آیا خبر غاشیه ( فراگیرنده) به تو رسیده است؟(18) و نیز آیه (فجعلناهم احادیث(19)) پس آنها را حکایت ها گردانیدیم. به همین معنا آمده است.
به رغم آن که حدث شایع ترین و پرکاربردترین اصطلاح در علم حدیث است، اما درباره حوزه و دامنه مفهومی آن از جهات متعدد اختلاف شده است. برخی از تعاریف ارائه شده درباره حدیث بدین شرح است:

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. این حجر می گوید: حدیث در اصطلاح شرع آن چیزی است که به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) منسوب است.(20)
2. سیوطی نیز به نقل از عالمان و محدثان، در تعریف حدیث آورده است:
حدیث عبارت است از فعل، قول و تقریر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، صحابیان و تابعان.(21)
3. مامقانی می نویسد: گروهی از عالمان گفته اند: حدیث در اصطلاح عبارت است از گزارش قول، فعل و تقریر معصوم.(22)
4. محقق قمی معتقد است: حکایت سخن، فعل و تقریر معصوم را حدیث می گویند.(23)
5. محمد ابو زهو می نویسد: مقصود از حدیث در نگاه محدثان، سخنان، رفتار، تقریر، صفات خَلقی و خُلقی، سیره، جنگ ها و برخی از اخبار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پیش از بعثت؛ هم چون تحنّث ایشان در غار حراء... را دربر می گیرد.(24)

[نصرالله عاشق خداومولا]

چند تفاوت اساسی در میان این تعاریف به چشم می خورد:
1. اهل سنت عموما تنها گفتار، کردار و تقریر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را حدیث می نامند و گاه صحابه و تابعان را به آن افزوده اند، در حالی که در تعاریف شیعه به جای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از کلمه معصوم استفاده شده تا ائمه علیهم السلام را نیز دربر گیرد.
2. در برخی از تعاریف بر خود گفتار، رفتار و کردار معصوم حدیث اطلاق شده، اما در برخی دیگر از تعاریف به حکایت و گزارش آنها حدیث اطلاق شده است.
تعریف ذیل از دیدگاه نگارنده جامع ترین تعریف برای حدیث است:
حدیث عبارت است از گفتار غیر قرآنی خداوند، معصومان (اعم از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه علیهم السلام و فاطمه (س))، صحابه، تابعان و حکایت فعل و تقریر آنان. در این تعریف چند نکته مورد توجه قرار گرفته است:

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. میان گفتار، فعل و تقریر تفصیل قائل شده ایم. به این معنا که به خود گفتار حدیث اطلاق می شود، اما در مورد فعل و تقریر به حکایت آنها حدیث اطلاق می گردد.
2. دامنه حدیث، گفتار غیر قرآنی خداوند، یعنی حدیث قدسی را دربر می گیرد.
3. به گفتار صحابه و تابعان اصطلاحا حدیث اطلاق می گردد؛ زیرا چنان که در فصل اصطلاحات حدیثی خواهد آمد به حدیث صحابه حدیث موقوف و به حدیث تابعان حدیث مقطوع اطلاق می شود. هر چند حجیت حدیث آنان مورد مناقشه است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

سنتیکی از پرکاربردترین اصطلاح، در کنار حدیث، اصطلاح سنت است. سنت در لغت به معنای شیوه، روش است.(25) اعم از آن که نیکو یا بد باشد.
ابن منظور می نویسد: السنة: السیرة، حسنة کانت، او قبیحة... سنت به معنای سیره و شیوه است، اعم از آن که نیک باشد یا بد.(26)
سنت در اصطلاح فقهاء و محدثان به معانی مختلف آمده است.(27)
از نگاه فقهاء، سنت هر آن چیزی است که از پیامبر نقل شده، اما از باب فریضه نباشد؛ یعنی جزء مستحباب باشد.(28) اما محدثان آن را اعم از قول، فعل، تقریر، ویژگیهای جسمی و صفات اخلاقی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پیش از بعثت یا پس از آن دانسته اند.(29)
در تفاوت میان سنت و حدیث می توان گفت که حدیث ناظر به گفتار معصومین علیهم السلام است، در حالی که سنت به شیوه، منش و رفتار آنان ناظر است و از آنجا که منش، گفتار را نیز دربر می گیرد، می توان سنت را اعم و فراگیرتر از حدیث دانست.(30) بدین خاطر در برشمردن ادله استنباط، در کنار قرآن از سنت یاد می شود نه حدیث. و در روایات، عرضه به سنت به عنوان یکی از راه های شناخت روایات مجعول شناخته شده است نه عرضه به جدیت. با این حال باید توجه داشت که امروزه به حکایت فعل و تقریر معصوم (علیه السلام) نیز بخاطر حیثیت گزارش گری آن حدیث اطلاق می شود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

روایتروایت در لغت به معنای نقل و حمل است، چنان که به انسان یا حیوانی که آب حمل می کند راویه می گویند.(31) و به روز هشتم ذی الحجه بدین جهت که حاجیان برای عزیمت به عرفات آب حمل می کنند، یوم الترویه گفته شده است.(32)
روایت، اصطلاحا مترادف حدیث است و همان معنای حدیث درباره روایت نیز جاری است، هر چند که اصطلاح روایت کاربرد کمتری نسبت به حدیث دارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

خبرخبر در لغت چیزی است که آن را گزارش کنند، اعم از این که بزرگ باشد، یا کوچک، و از این جهت اعم از نبأ است؛ زیرا نبأ خبری است که از یک رویداد بزرگ گزارش می کند.(33)
در تاج العروس آمده است: ان الخبر عرفا و لغتا ما ینقل عن الغیر و زاد فیه أهل العربیه و احتمل الصدق و الکذب لذاته و المحدثون استعملوه بمعنی الحدیث؛ خبر در عرف و لغت چیزی است که از دیگری نقل شود و زبان دانان عرب احتمال ذاتی صدق و کذب داشتن را بر آن افزوده اند و محدثان آن را به معنای حدیث به کار می بندند.(34)
مصباح المنیر خبر را به معنای علم و آگاهی دانسته است.(35)

[نصرالله عاشق خداومولا]

خبر دارای دو اصطلاح است:
1. اصطلاح منطقیون، در منطق، مرکب تام به دو دسته اساسی خبر و انشاء تقسیم می شود.(36) مقصود از خبر، گفتاری است که ذاتا مطابقت، یا عدم مطابقت با خارج را برمی تابد. در صورت مطابقت صادق و در صورت مخالفت کاذب است.(37) همین معنا در معانی و بیان نیز به کار می رود.(38)
2. اصطلاح محدثان، در تعریف اصطلاحی حدیث میان محدثان اختلاف است و در مجموع سه دیدگاه در این باره ارائه شده است:
الف. عموم محدثان خبر را مرادف حدیث می دانند و با تعریفی که از حدیث ارائه کرده اند، خبر را نیز به همان معنا دانسته اند.(39)
ب. برخی خبر را اعم از حدیث دانسته اند؛ به این معنا که خبر گفتار هر انسانی را دربر می گیرد، اما حدیث تنها منحصر به گفتاری است که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، اهل بیت علیهم السلام و صحابه صادر شده است.(40)
ج. برخی میان مفهوم اصطلاحی حدیث و خبر، تباین قائل شده و می گویند: خبر به گزارش های تاریخی، اعم از امت های پیشین، یا امت اسلامی اطلاق می شود. بدین خاطر به کسی که دست اندرکار بررسی رخدادهای تاریخی باشد، اخباری گفته می شود. اما حدیث مختص گفتاری است که از معصومین، صحابه و تابعان نقل شده باشد. بدین جهت به کسی که دست اندرکار بررسی سنت نبوی باشد، محدث گفته می شود.(41) طبق این دیدگاه بر حدیث اصطلاحی خبر اطلاق نمی شود.
در میان این دیدگاه ها، دیدگاه نخست صحیح به نظر می رسد؛ زیرا در اصطلاح محدثان و کارکرد رایج روایات،، حدیث به جای خبر و برعکس استعمال می شود. و مقصود از مفهوم اصطلاحی چیزی جز استعمال رایج و متداول نیست. اما این که به گزارش های تاریخی در اصطلاح تاریخ نگاران خبر گفته می شود - که در جای خود مدعای درستی است - مانع آن نمی شود که اصطلاح خبر از نگاه محدثان به جای حدیث و مرادف با آن به کار نرود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

اثر


یکی دیگر از اصطلاحات نسبتا پر کاربرد که بر حدیث اطلاق می گردد اثر است. اثر در لغت به معنای بر جای مانده از هر چیز است.(42) چنان که آثار در آیه: (نکتب ما قدموا و آثارهم.(43)) آنچه را از پیش فرستاده اند، با آثارشان درج می کنیم به همین معنا آمده است.
جوهری می گوید: اثرت الحدیث اذا ذکرته غیرک و منه قیل: حدیث مأثوری أی ینقله خلف عن سلف؛ هرگاه حدیثی را برای کسی نقل می کنید می گویند: اثرت الحدیث. و از همین باب است حدیث مأثور؛ یعنی حدیثی که پسینیان از پیشینیان نقل می کنند.(44)

[نصرالله عاشق خداومولا]

درباره مفهوم اصطلاحی اثر دو نظریه ارائه شده است:
1. اثر، مرادف حدیث است. بدین جهت به محدث اثری نیز می گویند.(45)
2. به احادیثی که از صحابه ( موقوف)، یا تابعان ( مقطوع) نقل شده باشد، اثر اطلاق می شود. در مقابل حدیث که تنها ناظر به گفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است.(46)
دیدگاه دوم غیر قابل دفاع است؛ زیرا برای اثبات چنین انحصاری در کاربرد اثر دلیلی ارائه نشده است. در برابر، در نگریستن در عموم کتاب های حدیث پژوهشی اثبات می کند که به گفتار صحابه افزون بر اصطلاح اثر، اصطلاحات: روایت و حدیث نیز اطلاق شده است.(47)
از آنچه گفته شد نتیجه می گیریم که چهار اصطلاح: حدیث، روایت، خبر و اثر از نگاه ما مترادف اند؛ هر چند کاربرند او اصطلاح حدیث و روایت نسبت به دو اصطلاح خبر و اثر به مراتب شایع تر است و میان اصطلاح سنت با اصطلاحات چهارگانه تفاوت وجود دارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

حدیث قدسی در میان احادیث به روایاتی برمی خوریم که از زبان خداوند نقل شده است. از نمونه های معروف آن حدیث سلسلة الذهب است که امام رضا (علیه السلام) به نقل از پدران خود از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، و ایشان با وساطت جبرئیل (علیه السلام) از خداوند چنین نقل کرده است: لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی أمن من عذابی؛ لا اله الا الله ( کلمه توحید) دژ من است و هر کس داخل دژ من شود از عذابم ایمن خواهد بود.(48) به چنین حدیثی اصطلاحا حدیث قدسی گفته می شود. تفاوت حدیث قدسی با اصطلاحات پیش گفته، اعم از حدیث، سنت، روایت و... روشن است؛ زیرا این اصطلاحات ناظر به گفتار، کردار و تقریر معصوم است، در حالی که حدیث قدسی بر گفتار خداوند اطلاق می شود.
تفاوت حدیث قدسی با قرآن را عموما در این جهت دانسته اند که لفظ و معنای قرآن از ناحیه خداوند است در حالی که در حدیث قدسی تنها معنا و مفاد به خداوند منسوب است و ساختار لفظی آن از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ساخته و ارائه می شود.(49)
برخی نیز معتقداند: حدیث قدسی از این جهت با قرآن متفاوت است که مفاد آن در حالت خواب، یا به صورت الهام بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) القاء می شود، در حالی که آیات قرآن در حالت بیداری و به صورت مستقیم یا با وساطت فرشته بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ابلاغ می شود.(50)
تفاوت های دیگری نیز میان قرآن و حدیث قدسی گفته شده است.(51)
به نظر می رسد که تفاوت های گفته شده نا تمام است؛ زیرا ضرورتی ندارد که استناد الفاظ حدیث قدسی را از خداوند منتفی بدانیم. ظاهر نقل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آن جا که می فرماید: قال الله تعالی. آن است که معنا و لفظ حدیث از آن خداوند است. از سوی دیگر حدیث قدسی نیز می تواند به صورت مستقیم یا با وساطت فرشته به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ابلاغ شده باشد.
از این رو تنها تفاوت حدیث قدسی با قرآن را از این جهت می توان دانست که به رغم انتساب لفظ و معنای حدیث قدسی به خداوند، چنین گفتاری به عنوان معجزه و با هدف هم آوردطلبی ارائه شده است. در مقابل، قرآن در کنار استناد لفظ و معنای آن به خداوند، به عنوان معجزه و با اعلان هم آوردطلبی ( تحدی) فرود آمده است.(52)
با این توضیح حدیث قدسی را می توان این چنین تعریف کرد:
گفتار خداوند که بدون عنوان معجزه و بدون هم آوردطلبی از زبان پیامبران علیهم السلام حکایت شده است.
دانستنی است که شیخ حر عاملی مجموعه روایات قدسی را در کتابی با عنوان الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة گرد آورده است.