حجیت سنت از نگاه شیعه

[نصرالله عاشق خداومولا]

حجیت سنت از نگاه شیعه

با توجه به این که سنت از نگاه شیعه شامل قول، فعل و تقریر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم علیهم السلام است، اثبات حجیت هر یک نیازمند استدلال جداگانه است. از این رو در آغاز، حجیت سنت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را مورد بررسی قرار می دهیم و در پی آن اعتبار سنت ائمه را دنبال خواهیم کرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

حجیت سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)اعتبار سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با دو دلیل عقلی و نقلی قابل اثبات است. دلیل عقلی از فلسفه رسالت و نبوت بهره می گیرد و دلیل نقلی به قرآن، اجماع و سیره مسلمانان قابل تقسیم است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. دلیل عقلیطبق مبانی فلسفی و کلامی، خداوند برای هدایت مردم و سامان دادن به نظام اجتماعی و پایان دادن به اختلاف های فکری و اجتماعی، انسان های برگزیده ای را به عنوان پیامبر به سوی آنان گسیل داشته و برانگیختن پیامبران بر اساس قاعده لطف و کامل شدن حجت الهی بر مرم لازم بوده است.(53) از سوی دیگر انجام چنین مسئولیت های سنگین تنها در صورتی میسر است که پیامبران از ارتکاب هر گونه لغزش و خطا به دور باشند و صفحه جانشان چنان پاک و پیراسته باشد که آینه تمام نمای حق و منعکس کننده اراده الهی به شمار آید؛ زیرا تنها در این صورت است که مردم با راهنمایی آنان به صراط مستقیم هدایت می شوند و با اجرای شریعت الهی و آموزه های آسمانی، نظام اجتماعی سالم و خداگونه شکل می گیرد و اختلاف ها پایان می پذیرد.(54) آیا از پیامبری که وسوسه های شیطانی در او راه دارد و گفتار و رفتارش به جای انعکاس خواسته های الهی، منعکس کننده هواهای نفسانی است و مرتکب لغزش و خطا می شود، می توان انتظار داشت که مردم را از تاریکیها به سوی نور رهنمون گردد؟!
درست به همین دلیل است که متکلمان مسلمان از آغاز بر عصمت پیامبران پای فشرده اند و بسیاری از مفسران، آیاتی را که در ظاهر با عصمت آنان منافات دارد، به تأویل برده اند.
بنابراین فلسفه برانگیختن پیامبران علیهم السلام عصمت آنان را ضروری می سازد و عصمت به معنای انطباق کامل در اندیشه، رفتار و گفتار پیامبران علیهم السلام با حق و خواست الهی است. و ما از حجیت سنت جز این را دنبال نمی کنیم. مقصود ما از حجیت سنت آن است که اندیشه، رفتار و گفتار پیامبران به گونه ای باشد که سراسر انعکاس دهنده اراده خداوند بوده و بخاطر انتساب الهی، پیروی از آن بر ما لازم باشد. در این میان سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بخاطر شخصیت برگزیده و ممتاز آن حضرت در مقایسه با سایر پیامبران از ویژگی منحصر به فردی برخوردار است؛ زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بخاطر وصول به فرازمندترین قله تکامل بشری و مراتب قریب الهی، تجلی گر اسماء و صفات الهی بوده و در سرزمین جانش جز خواست و اراده الهی چیز دیگری راه نیافته است. چنین جایگاه بلند معنوی به اندیشه، کردار و گفتار آن حضرت اعتباری بس ویژه می بخشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. دلایل نقلیدلایل نقلی حجیت سنت شامل قرآن، اجماع و سیره مسلمانان است که اینک به بررسی آن ها می پردازیم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

1 - 2. قرآنشمار زیادی از آیات قرآن بر اعتبار سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و هر آنچه منتسب به ایشان است، تصریح نموده که می توان آنها را به چهار دسته تقسیم کرد:

[نصرالله عاشق خداومولا]

الف. حجیت داوری پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

چنان که در تبیین فلسفه رسالت اشاره شد، یکی از مسئولیت های پیامبران، داوری و پایان دادن به مشاجرات و اختلاف هاست. قرآن کریم در این باره آورده است: کان الناس أمة واحدة فبعث الله النبیین مبشرین و منذرین و أنزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه(55) مردم، امتی یگانه بودند؛ پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان، کتاب را بحث فرو فرستاد، تا میان مردم در آنچه باهم اختلاف داشتند داوری کنند.
پیداست چنین مسئولیتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز خواسته شده است، اما این فلسفه، زمانی به تحقق می پیوندد که داوری آنان برای مردم حجیت داشته باشد. از این رو قرآن بر حجیت و نافذ بودن داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تاکید کرده است.
قرآن، مومنانی را می ستاید که وقتی برای داوری به سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرا خوانده می شوند سمعا و طاعتا را بر زبان جاری می کنند و از جان و دل پذیرای داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می شوند. انما کان قول المومنین اذا دعوا الی الله و رسوله لیحکم بینهم أن یقولوا سمعنا و أطعنا و اولئک هم المفلحون.(56) گفتار مومنان - وقتی به سوی خدا و پیامبرش خوانده شوند تا میانشان داوری کند - تنها این است که می گویند: شنیدیم و اطاعت کردیم و اینانند که رستگارند.
و در جای دیگر به مردان و زنان مومن گوشزد می کند که پس از داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حق هیچ گونه اظهار نظر و تغییر رأی را ندارند و ما کان لمومن و لامومنة اذا قضی الله و رسوله أمرا أن یکون لهم الخیرة من أمرهم.(57) هیچ مرد و زن مومنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد.
و در جای دیگر پا را از این فراتر گذاشته و نشان ایمان را آن دانسته که اولا: مومنان، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را داور خود در مرافعات قرار دهند و ثانیا: در پی داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نه بر زبان، بلکه حتی در دل نیز احساس ناخوشایندی نداشته باشند و تسلیم محض ایشان باشند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

فلا و ربک لا یؤمنون حتی یحکموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فی أنفسهم حرجا مما قضیت و یسلموا تسلیما.(58) ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی نکنند، و کاملا سر تسلیم فرود آورند.
سوگند خداوند به خود، برای تبیین چنین مرتبه ای از ایمان، بسیار لطیف و قابل توجه است. پیام این آیه، تسلیم تمام عیار مسلمانان در دل، زبان و عمل با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
آیا درخواست چنین تسلیمی محض از مسلمانان به معنای اعتبار بخشیدن تمام عیار و بدون حد و مرز به داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) - که بخشی از سنت قولی است - نیست؟!

[نصرالله عاشق خداومولا]

ب. برابری اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با اطاعت الهی

در برخی از آیات، اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برابر با اطاعت خداوند دانسته شده است. و من یطع الرسول فقد أطاع الله.(59) هرکس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اطاعت کند، قطعا از خدا اطاعت کرده است.

چنان که در برخی دیگر از آیات پس از فرمان مومنان به اطاعت خداوند، به آنان امر شده تا از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز اطاعت کنند. یا أیها الذین امنوا أطیعوا الله و أطیعوا الرسول...(60) ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر اکرم را...
در برخی دیگر از آیات مخالفت با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در کنار مخالفت با خداوند - عز اسمه - طرح شده است، نظیر آیه: و من یعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبینا.(61) و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند، قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است.
در برخی دیگر از آیات، پیش دستی بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بسان پیش دستی بر خداوند، مورد نکوهش قرار گرفته است: یا أیها الذین امنوا لاتقدموا بین یدی الله و رسوله.(62) ای کسانیکه ایمان آوردید، در برابر خدا و پیامبرش پیشی مجویید.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نکته قابل توجه آن که در هیچ یک از این آیات ضرورت اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با عدم مخالفت با ایشان، به حکم یا چیز دیگری تخصیص، یا تقیید نخورده است. و همان گونه که اطاعت الهی به صورت مطلق و فراگیر طرح شده بر اطاعت مطلق از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز تاکید شده است. این امر نشان گر عصمت مطلق پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و انطباق کامل کردار و گفتار ایشان با خواست الهی است که در آیه: (و ما ینطق عن الهوی.)(63) و از سر هوس سخن نمی گوید. با نفی سخن گویی از روی هوای نفس انعکاس یافته است.
بدون تردید منوط دانستن محبت الهی به اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، ناشی از این امر است؛ آن جا که آمده است: قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله.(64) بگو: اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد. این آیه، معادله شگفت آور و درس آموزی را به دست می دهد؛ زیرا در بدو امر چنین به نظر می رسد که آیه می بایست این چنین باشد: قل ان کنتم تحبون الله فاتبعوا الله... یعنی اگر خدا را دوست دارید از او تبعیت کنید. زیرا نشان حقیقی دوستی، پیروی و همگامی است، اما به جای آن که اطاعت از خداوند نشان صدق ادعای آنان در دوستی خداوند مطرح شود، اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) جای آن نشسته است. این آیه بهترین گواه است که خداوند پیروی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را عین تبعیت از خود دانسته است. و این جای شگفتی ندارد؛ زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) انسان ها را به صراط مستقیم؛ یعنی همان راه الهی هدایت می کند انک لتهدی الی صراط مستقیم صراط الله...(65) به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی، راه خدا....

[نصرالله عاشق خداومولا]

ج. معرفی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان الگوی حسنه

الگوهای اخلاقی، بسان خطکش ها و پرگارهای اعوجاج ناپذیری که بخاطر خطا ناپذیری به عنوان وسیله ای برای راست کردن کژیها و ارزیابی میزان بهره مندی خطوط از استقامت و راستی به کار می آیند، حد و مرز انسان کامل را به تصور می کشند و دیگران برای رسیدن به کمال انسانی و سنجش میزان قرب خود به این مرز، می بایست خود را با آن منطبق سازند و به آن نزدیک نمایند. معرفی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان اسوه حسنه بدین منظور انجام گرفته است: و لقد کان لکم فی رسول الله أسوة حسنة لمن کان یرجو الله و الیوم الاخر و ذکر الله کثیرا.(66)
معرفی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان اسوه حسنه بدین معناست که ایشان آینه تمام نمای انسان کامل است و تمام جوانب زندگی ایشان می تواند سرمشق دیگران قرار گیرد. جالب آن که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان اسوه حسنه به صورت مطلق و بدون استثنا معرفی شده است. در حالی که پس از معرفی ابراهیم (علیه السلام) به عنوان اسوه حسنه مومنان، استغفار ایشان برای پدر (عموی) خود () آذر استثنا شده است: لقد کان لکم أسوة فی ابراهیم و الذین معه... الا قول ابراهیم لأبیه لاستغفرن لک.. قطعا برای شما در (پیروی از) ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست... جز (در) سخن ابراهیم (که) به (نا) پدر(ی) خود (گفت:) حتما برای تو آمرزش خواهم خواست....
زیرا قرآن در جای دیگر از استغفار مومنان برای مشرکان نهی کرده است.(67) و این امر نشان از آن دارد که تأسی مومنان از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می بایست به صورت جامع و فراگیر انجام گیرد. بدون تردید چنین دامنه ای به معنای اعتبار و حجیت تمام شؤونات ایشان از جمله سنت است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

د. لزوم تمسک به تمام آموزه های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

با صرف نظر از آیات پیشین که بر حجیت سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دلالت دارند، رساترین آیه دال بر مدعا این آیه شریفه است: ما آتیکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا و اتقوا الله ان الله شدید العقاب(68) آنچه را فرستاده (او) به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت. باز ایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است.
رسایی این آیه از چند جهت است:
1. جمله ما آتیکم بخاطر فراگیری معنایی هر آن چیزی که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) صادر شده است، اعم از رفتار، تقریر و کتابت را دربر می گیرد.
2. در کنار فرمان به تمسک و عمل به برون دادهای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، به اجتناب از منهیات ایشان نیز تاکید شده است؛ یعنی عمل به اوامر و ترک مناهی یک جا آمده است.
3. آوردن واژه رسول بر اساس قاعده تعلیق الحکم بالوصف مشعر بعلیته نشان از آن دارد که این اطاعت و پیروی کامل نه بخاطر شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است، بلکه بخاطر حیثیت رسالت و انتساب ایشان به خداوند است.
4. توصیه به تقوا و هشدار از کیفر سخت الهی از اعتبار سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ملازم دانستن آن با پدیده تقوا حکایت دارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2 - 2. اجماعگرچه در حوزه مفهومی اجماع و ملاک حجیت آن، میان عالمان اهل سنت و شیعه اختلاف های چشم گیری وجود دارد، و اهل سنت آن را اصالتا(69) و شیعه بخاطر کاشفیت از رأی معصوم حجیت می دانند(70) اما در این نکته اختلافی نیست که وقتی تمام مسلمانان و اندیشمندان فِرَق مختلف اسلامی به رغم همه اختلافات و نگرش های گوناگون، بر یک امر اتفاق نظر دارند چنین اجماعی قطعا حجت است. به عنوان مثال یکصدایی مسلمانان بر اصل توحید و وجوب نماز، نشان گر قطعیت آنهاست. در گفتار معصومین علیهم السلام نیز چنین اجماعی معتبر شناخته شده است. به عنوان نمونه امام هشتم (علیه السلام) پس از انکار رویت جسمانی الهی از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در پاسخ به پرسش ابو قره که با شگفتی پرسید آیا روایات را تکذیب می کنید؟! فرمود: اذا کانت الروایات مخالفة للقرآن کذبتها و ما أجمع المسلمون علیه وقتی روایات، مخالف قرآن و اجماع مسلمانان باشد، من آن را تکذیب می کنم (و صادر شده از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نمی دانم.)(71)
خوش بختانه سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از مصادیقی است که مسلمانان و اندیش وران تمام فرق اسلامی بر اعتبار و حجیت آن و بر شمردن سنت به عنوان دومین منبع دین شناخت پس از قرآن اتفاق نظر دارند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3 - 2. سیره عملی مسلمانانگذشته از حجت دانستن سنت که در نظریه پردازی متفکران اسلامی انعکاس یافته است، سنت از آغاز تاکنون کانون توجه مسلمانان و مدار مراجعه همه وقت آنان بوده است. صحابه از آغازین روز با شنیدن فرمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم): صلوا کما رأیتمونی اصلی؛ همان گونه که می بینید نماز می گذارم، نماز بخوانید.(72) و خذوا عنی مناسککم؛ مناسک خود را از من فراگیرید.(73) شیوه نماز خواندن و حج گذاردن را از سنت عملی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آموختند. چنان که در برخورد با هر معضلی در حوزه عقاید، اخلاق یا احکام به آن حضرت مراجعه کرده و گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از نگاه ایشان حجت مطلق و قول فصل بوده است.
پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز صحابه، تابعان و اتباع تابعان هماره پی جوی اخذ و تلقی روایات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده اند. و آن هنگام که مکتب های فقهی و کلامی رخ نمود همه کوشیدند تا از سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برای تحکیم عقاید خود بهره گیرند. و سرانجام تدوین سنت در هزاران نگاشته خرد و کلان و نیز استناد پی در پی همه اندیش وران به سنت در جای جای نگاشته های خود در زمینه های مختلف علوم اسلامی، اعم از تفسیر، فقه، کلام، فلسفه، اخلاق، عرفان، تاریخ و... حکایت از سیره عملی آنان در تمسک به سنت و بالطبع معتبر دانستن آن دارد.