نشانه های اهتمام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به حدیث و کتابت آن

[نصرالله عاشق خداومولا]

نشانه های اهتمام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به حدیث و کتابت آن
اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به حدیث را می توان در محورهای ذیل مورد ارزیابی قرار داد:


1. جایگاه فرهنگ تعلیم و تعلم در اسلام


به اذعان دوست و دشمن هیچ دین و آئینی به اندازه اسلام به تعلیم و تعلم و ارزش دانش اهتمام نشان نداده است. دینی که نخستین واژه کتاب مقدسش و معجزه جاوید پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از بسمله، با واژه اقرأ شروع می شود و در آغازین آیات همین سوره در کنار یادکرد قدرت الهی از آفرینش انسان، از تعلیم قلم و آموختن مجهولات به انسان یاد نموده است. اقرأ باسم ربک الذی خلق، خلق الانسان من علق اقرأ و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم(92) بخوان به نام پروردگارت که آفرید. انسان را از علق آفرید. بخوان و پروردگار تو کریمترین است، همان کس که به وسیله قلم آموخت، آنچه را که انسان نمی دانست آموخت.

[نصرالله عاشق خداومولا]

محدودیت های جغرافیایی(93) را برای دانش آموختن به رسمیت نمی شناسد و آن را تاگاه جان سپردن و در همه حال امری مطلوب می داند.(94) و یکی از حقوق فرزندان بر والدین را تعلیم دانش معرفی می کند.(95)یکی از کارنامه های درخشان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این زمینه که برای هر تاریخ پژوه و اندیشه وری درس آموز است، برخورد ایشان با اسیران جنگ بدر است. در تاریخ می خوانیم: فدای اسیران بدر، چهار هزار درهم و کمتر از این بود و آن که چیزی نداشت، باید به فرزندان انصار کتابت می آموخت.(96)

[نصرالله عاشق خداومولا]

توصیه و امر به مهاجرت گروهی از مسلمانان به مدینه و فراگیری دانش دینی از محضر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و رسیدن به مقام فقاهت دینی برای انذار مردم از مهم ترین شاخصه های دانش آموزی در فرهنگ دینی است: فلولانفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون.(97) پس چرا از هر فرقه ای از آنان، دسته ای کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را، وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند، باشد که آنان بترسند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به نشر حدیث


رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از نظر شعاع مکانی و زمانی دارای ویژگی های منحصر به فرد است. اسلام از نظر شعاع مکانی از آغاز به سرزمین حجاز محصور نبوده، بلکه سرتاسر کره خاکی را دربر می گرفت. راز نامه های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به زمامداران ایران، روم، مصر، حبشه و... همین امر بوده است.(98) شاهد مدعا آیاتی است که از چیره شدن اسلام بر تمام ادیان و مذاهب گزارش کرده است: هو الذی أرسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون(99) اوست کسی که فرستاده خود را با هدایت و آیین درست روانه کرد، تا آن را بر هر چه دین است فائق گرداند. هر چند مشرکان را ناخوش آید.

[نصرالله عاشق خداومولا]

و نیز آیاتی که مخاطب رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را تمام جهانیان دانسته است؛ نظیر آیه: و أرسلناک للناس رسولا(100) و تو را به پیامبری برای مردم فرستادیم. و آیه: و أرسلناک الا رحمة للعمالمین(101) و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.
اگر قرار باشد اسلام جهان شمول و جاودانه باشد، آیا می توان انتظار داشت که پیام رسان آن به ابلاغ آموزه های دینی و قالب حدیث تنها به مخاطبان خود در حال حیات می اندیشیده و از کوشش و تمهید راه کارهایی برای نشر آن غفلت نموده باشد؟!. پیداست پاسخ منفی است.
خوش بختانه در سیره قولی و عملی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شواهدی دال بر این اهتمام وجود دارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

از جمله شواهد محکم، روایت معروف رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است که از نگاه برخی از محدثان به حد تواتر رسیده است.(102) روایت این است: من حفظ من امتی أربعین حدیثا مما یحتاجون الیه فی أمر دینهم بعثه الله - عزوجل - یوم القیامة فقیها عالما هر کس از امت من چهل حدیث در زمینه نیازهای دینی شان حفظ کند، خداوند - عزوجل - او را روز قیامت فقیه عالم برخواهد انگیخت.(103)
مهم ترین پیام این حدیث، اهمیت نشر حدیث است. در نظر داشته باشیم که وقتی قرار باشد هر مسلمانی تا روز قیامت با عنایت به این روایت، خود را مسئول حفظ و نشر حداقل چهل حدیث بداند، مجموعا چه حجم فراوانی از احادیث در گستره زمانی در میان مسلمانان منتشر خواهد شد.(104)

[نصرالله عاشق خداومولا]

تاریخ حدیث گواه است که بسیاری از اندیش وران مسلمان به تشویق این روایت به گردآوری چهل حدیث و نشر آن - هرچند غالبا با شرح و تفسیر - روی آوردند و ظهور پدیده اربعینیات در تاریخ حدیث از ثمرات بسیار مبارک همین حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است، که از رهگذر آن ضمن حفظ بخشی از میراث روایی از خطر نابودی، بخشی از معارف حدیثی تبیین شده است.(105)مورخان و محدثان به اتفاق نقل کرده اند که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در خطابه خود در حجة الوداع که به تذکار، مهم ترین آموزه های دینی و اخلاقی اختصاص یافت، فرمود: فلیبغ الشاهد الغائب؛ پس باید شاهد به غائب ابلاغ کند.(106)
و نیز در خطابه ای در مسجد خیف فرمود: خداوند شاد سازد بنده ای را که گفتار مرا شنیده و به گوش جان سپرد و آن را به کسی که نشنیده برساند، که چه بسا کسی دانش را برای کسی حمل می کند که از او داناتر است، و چه بسا کسی که دانش برای غیر دانا حمل می کند.(107)
ابلاغ حاضران به غائبان نظیر آیه: لأنذرکم به و من بلغ(108) بر فراگیری زمانی رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نظر دارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به کتابت حدیثممکن است کسی به رغم اتقان ادله و شواهد پیشین تنها به اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به حفظ و نشر حدیث به صورت شفاهی تن دهد. و اصطلاحا مدعی باشد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تنها به فرهنگ شفاهی نشر حدیث توجه داشت و به فرهنگ مکتوب توصیه ای نداشته اند. در این صورت اگر ادعا شود که پس از وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) عدم توجه به فرهنگ مکتوب روایات از سوی خلفاء که به صورت ممانعت از کتابت حدیث انجام گرفت، همسو با شیوه تعامل پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با روایات بوده است، پاسخ به آن تا حدی دشوار است. هر چند طبق این ادعا خلفاء می بایست به نشر شفاهی روایات اهتمام کامل نشان می دادند، در حالی که طبق شواهد تاریخی ممانعت، شامل کتابت و نقل بوده است.
با این حال اثبات اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به کتابت حدیث، راه هرگونه شبهه و تردیدی را در این باره می بندد و کار توجیه عملکرد خلفاء را با دشواری جدی روبرو می سازد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

محورهای اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به کتابت حدیثاهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به کتابت حدیث را در دو محور می توان جست و جو کرد:

الف. توصیه به کتابت حدیث:پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به خوبی می داند که تکیه به حافظه تنها برای حفظ میراث علمی خطاست؛ زیرا حافظه هر قدر قوی و نگاهدار باشد، بخاطر گستردگی و واردات ذهنی، تشابه موارد، گذشت زمان، رویکرد پیری و تحلیل قوای بدنی از جمله حافظه، نگاهبان کاملا امین و مراقبی برای حفظ و ماندگاری دانش نیست. از این رو هماره بر کتابت حدیث پافشاری می کرده اند. در گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) افزون بر توصیه به کتابت اکتبوا هذا العلم؛ این دانش را بنگارید.(109) از کتابت به عنوان تقیید علم یاد شده است: قیدوا العلم بالکتاب.(110)
قید به معنای زنجیر و تقیید به معنای به زنجیر کشیدن دانش است. این تعبیر کنایه از آن است که آموزه های علمی به منزله اسیر گریز پای وقتی به چنگ انسان می آید، هر لحظه به فکر گریختن است و کتابت آن به منزله زنجیری است که به دست و پای آن زده می شود و امکان گریز و از دست رفتن را از آن می گیرد. بدون تردید این تعبیر نشان گر میزان شناخت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به نقش کتابت در حفظ دانش است و به خوبی از میزان اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به آن حکایت می کند، زیرا بر اساس آن میراث روایی که متکی بر فرهنگ شفاهی است. بسان همان اسیر گریز پای، بالاخره از حافظه ها محو شده و با گذشت زمان و آمدن نسل های پسین از صفحه روزگار محو خواهد شد، اما کتابت آن، بقا و ماندگاری آن را تضمین می کند.
امروزه با گذشت سده های متمادی از حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به خوبی راز سخن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پی می بریم؛ زیرا آنچه از میراث روایی که برای ما مانده است، مرهون کتابت آن بوده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

در روایتی دیگر می خوانیم: پس از فتح مکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در میان مردم برخاست و خطبه ای ایراد کرد. مردی از یمن به نام ابو شاة برخاست و گفت: ای رسول خدا این خطبه را برای من بنویسید. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به یارانش فرمود: این خطبه را برای ابو شاة بنویسید اکتبوا الأبی شاة.(111)عالمان اهل سنت به خوبی به جایگاه این حدیث در اثبات اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به کتابت حدیث و جواز آن پی برده اند.
عبدالله بن احمد بن حنبل می گوید: در کتابت حدیث، صحیح تر و محکم تر از این حدیث روایت نشده است.(112)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در گفتاری دیگر به رغم عدم نگرانی نسبت به فراموش کاری حضرت امیر (علیه السلام) از او می خواهد تا سخنان او را بنگارد تا برای فرزندان امامش ماندگار باشد.(113)

[نصرالله عاشق خداومولا]

از جمله شواهد تاریخی مسلم و غیر قابل توجیه مبنی بر اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به کتابت حدیث و امر به آن، گفتار ایشان در آستانه رحلت است، که عبدالله بن عباس می گوید:
هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در آستانه رحلت قرار گرفت، در خانه حضرت افرادی از جمله عمربن خطاب حضور داشتند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: برای من ابزار نوشتن بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که هرگز گمراه نشوید. عمر گفت: شدت درد بر پیامبر غلبه کرده است. آنگاه گفت: قرآن نزد ماست و کتاب الهی ما را بس است.(114)
و از آنجا که این سخن در آخرین لحظات حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ابراز شده است، برخی از حدیث پژوهان اهل سنت اذعان کرده اند که این روایت ناسخ روایاتی است که از کتابت حدیث منع کرده اند. نظیر روایت ابو سعید خدری.(115)

[نصرالله عاشق خداومولا]

ب. فراهم آوردن برخی از مکتوبات حدیثی؛گذشته از توصیه های مکرر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به عموم مسلمانان، یا افرادی خاص به کتابت و ضبط حدیث، بنا به گزارش های تاریخی، خود آن حضرت با املاء احادیث و فرمان به کتابت آنها عملا برای فراهم آمدن نگاشته های حدیثی اقدام کرده است.
افزون بر کتاب علی (علیه السلام) یا جامعه که در بررسی نخستین دوره از ادوار تاریخ حدیث شیعه از آن گفت و گو خواهیم کرد، در عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از دیگر نگاشته های حدیثی، همچون صحیفة النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) و الصحیفة الصاقة نیز سخن به میان آمده است.
صحیفة النبی مجموعه ای کوچک از روایات بوده که با املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نگاشته شده که در زمان حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در دستگیره شمشیر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نگاهداری می شد. در برخی از روایات آمده که علی (علیه السلام) این صحیفه را در دستگیره شمشیر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یافت(116) و خود آن حضرت نیز این صحیفه را در دستگیره شمشیر خود نگاهداری می کرد.(117)

[نصرالله عاشق خداومولا]

و الصحیفة الصادقة مجموعه ای از روایات بود که عبدالله بن عمرو بن عاص آن را با املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فراهم آورد. وجود چنین صحیفه ای در عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) که توسط یکی از صحابیان فراهم شده بود، جزء گزارش های مسلم و پذیرفته شده تاریخی است که مورد اذعان همه حدیث پژوهان اهل سنت است.(118) برخی آن را مشهورترین صحیفه نگاشته شده توسط صحابه در عصر پیامبر اکرم دانسته اند.(119)
برخی مدعی اند که این صحیفه دارای هزار روایت بوده است.(120) و احمد بن حنبل، بخش هایی از این صحیفه را در مسند خود ارائه کرده است.(121) عبدالله بن عمرو بن عاص بارها از این صحیفه یاد می کرد و به آن می بالید و تصریح می کرد که آن را با املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نگاشته است.(122)