دوره تدوین جوامع اولیه حدیثی شیعه

[نصرالله عاشق خداومولا]

​دوره تدوین جوامع اولیه حدیثی شیعه چنان که در تبیین دوره دوم از تاریخ حدیث شیعه روشن شد، اصحاب ائمه علیهم السلام تا دوران امام حسن عسکری (علیه السلام) کوشیدند تا میراث روایی اهل بیت علیهم السلام را در قالب اصول روایی ثبت و ضبط کنند. بدین ترتیب هر کس بنابه سلیقه خود و میزان حضور در جلسات ائمه علیهم السلام به ثبت پاره ای از روایات توفیق یافت. گرچه شماری از محدثان؛ هم چون حمید بن زیاد، یونس بن عبدالرحمن، محمد بن یحیی و... به جامع نویسی و تنظیم بخش هایی از این اصول روی آوردند، اما بخاطر دسترسی نداشتن به تمام اصول روایی و درک بخشی از دوران صدور روایات از ائمه علیهم السلام و نیز توجه آنان به بخشی خاص از روایات؛ نظیر احکام، کاری در خور و جامع ارائه نگردید.

[نصرالله عاشق خداومولا]

از سوی دیگر رشد و تعالی جامعه شیعی در دوران غیبت صغرا و آغاز غیبت کبرای امام زمان (علیه السلام) و نیاز پیوسته عالمان دینی؛ اعم از فقیهان، متکلمان، مفسران شیعه به میراث روایی مدون و رویکرد اختلاف در نگرش های فقهی و کلامی در اثر پراکندگی اصول روایی ضرورت تدوین جوامع حدیثی شیعه را بیش از هر زمان دیگر ضروری می ساخت.
در پاسخ به چنین نیازی بود که ثقه السلام کلینی (م 329)، شیخ صدوق (م 381) و شیخ طوسی (م 460) اقدام به تدوین جوامع روایی نمودند و کتاب های کافی، من لایحضره الفقیه، مدینه العلم، تهذیب و استبصار به رشته تحریر در آمد. البته پیش از آنان بزرگانی همچون احمد بن محمد بن خالد برقی (م 274)، محمد بن صفار (م 290)؛ حمیدی قمی (م 300)؛ به ترتیب کتاب های المحاسن، بصائر الدرجات و قرب الاسناد را نگاشتند. و نیز همزمان با عصر محمدون ثلاث کتاب های حدیثی دیگری توسط این بزرگان و دیگر محدثان؛ هم چون عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، الخصال، الامالی از شیخ صدوق، الغیبة، الاقتصاد از شیخ طوسی و... تدوین شد، اما به خاطر برخورداری کتاب های پنجگانه از جامعیت، اتقان سند و متن روایات، این کتاب ها مورد توجه عالمان شیعی در سده های پسین قرار گرفت و آرام آرام به عنوان کتب خمسه روایی شیعه شناخته شد که البته بعدها پس از مفقود شدن کتاب مدینة العلم، به کتب اربعه حدیثی شیعه اشتهار یافت.
چهار کتاب اصلی روایی شیعه بین شرح است:

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. کافی، ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی (م 329)ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی که به ثقه الاسلام و رئیس المحدثین معروف است در روستای کلین از روستاهای ری(164) در میان خاندانی علمی چشم به جهان گشود، زمان دقیق ولادت کلینی مشخص نیست، اما از قرائنی می توان نتیجه گرفت که او با فاصله کوتاهی قبل، یا پس از ولادت امام زمان (علیه السلام)، یعنی حدود سال 255 هجری ولادت یافت.
کلینی برای کسب حدیث به شهرهای مختلفی، از جمله کوفه، بغداد، دمشق و بعلبک مسافرت کرده هر چند گزارش متقنی در این زمینه در دسترس نیست. از او به عنوان شیخ شیعه و چهره نام آور شیعه در ری یاد کرده اند.(165) از این که وی در سال 327 هجری، یعنی یک یا دو سال پیش از وفات، پس از اشتهار و نیز پس از تألیف کافی وارد بغداد شده و در آنجا به تدریس حدیث پرداخت و با توجه به این که او برای تدوین کافی بیست سال وقت صرف کرد، می توان نتیجه گرفت که او کتاب کافی را در ری و قم نگاشته است.(166)

[نصرالله عاشق خداومولا]

در میان اساتید و مشایخ حدیثی مرحوم کلینی از علی بن ابراهیم قمی، محمد بن یحیی عطار، ابو علی اشعری، حسین بن محمد، احمد بن ادریس، ابن فروخ صفاری، ابن عقده و... می توان یاد کرد. اما به نظر می رسد که در میان اساتید بیشترین تأثیر گذاری بر کلینی از آن علی بن ابراهیم قمی (صاحب تفسیر معروف) و محمد بن یحیی اشعری است. در میان شاگردان کلینی نیز به چهره های برجسته ای؛ همچون ابوالقاسم جعفر بن قولویه (م 367) ابو محمد هارون بن موسی تلعکبری (م 385)، ابو غالب احمد بن محمد زراری (م 368)، برمی خوریم که هر یک در زمینه حدیث، فقه، رجال دارای جایگاه علمی برجسته ای هستند.(167)

[نصرالله عاشق خداومولا]

مرحوم کلینی به جز کافی دارای آثار علمی دیگری؛ از جمله 1. تعبیر الرؤیا؛ 2. الرد علی القرامطه؛ 3. رسائل الائمه؛ 4. کتاب الرجال و... است.(168) کتاب های مختلف کلینی نوع چینش روایات در کافی و نیز انتخاب عناوین ابواب و ارائه نقطه نظرات کلامی که احیانا در لابلای روایات آورده، نشان می دهد که مرحوم کلینی افزون بر احاطه گسترده به دانش حدیث، در زمینه کلام و فقه نیز صاحب نظر بوده است.
کلینی سرانجام در سال 328، یا 329 هجری چشم از جهان فرو بست و در بغداد مدفون شد. سال ها پس از وفات او و پس از خراب شدن قبر و رویت بدن و کفن تازه، از سوی یکی از والیان متعصب بغداد قبه ای بر روی قبر او ساخته شد.(169)

[نصرالله عاشق خداومولا]

کافی نخستین و مهم ترین جامع روایی شیعه است که به گفته بسیاری، کتابی هم وزن و هم سنگ آن در اسلام نگاشته نشده است. کافی مجموعا شامل اصول در دو جلد و فروع در چهار جلد و روضه در یک جلد و دارای 30 کتاب و 326 باب و جمعا 16199 روایت است،(170) که از آن میان بنابه مبنای متأخران 5072 روایت صحیح، 144 روایت حسنه، 1118 روایت موثقه و 9485 روایت ضعیف وجود دارد.(171) به نظر می رسد که نام کافی از سوی مولف بر این کتاب گذاشته نشده؛ زیرا مرحوم کلینی در آغاز خطبه اشاره ای به آن نمی کند هر چند با آوردن جمله: و قلت انک تحب أن یکون عندک کتاب کاف یجمع فیه من جمیع فنون علم الدین ما یکتفی به المتعلم و یرجع الیه المسترشد؛ و گفتی که دوست داری نزد تو کتابی کافی و جامع باشد که در آن تمام فنون علم دین که برای طالب علم کفایت کننده و برای طالب رشد و تعالی مرجع باشد، جمع شده باشد.(172)
اشاره کرده که مقصود او تدوین کتابی است که پاسخ گوی نیاز دینی مومنان و در این جهت کافی باشد.(173)
بنابه تصریح بسیاری از محققان، کلینی برای تدوین کافی بیست سال زمان صرف کرد. این زمان طولانی نشان گر دقت او در انتخاب روایات و نیز تبویب و تنظیم احادیث در ابواب و فصول متناسب است.(174)

[نصرالله عاشق خداومولا]

مرحوم کلینی در مقدمه کتاب اشاره می کند که او این کتاب را در پاسخ به نامه یکی از برادران دینی فراهم ساخته است. نام این شخص به طور دقیق مشخص نیست، اما احتمال داده شده که او محمد بن احمد بن عبدالله بن قضاعه صفوانی، یا محمد بن نعمانی است.(175)کلینی بخشی از درخواست این شخص را چنین منعکس ساخته است:
ای برادر! آگاه شدم از آن شکایت که نسبت به مردم زمان نمودی، که ایشان بر نادانی باهم سازش نموده و در آبادانی راه جهالت، همدست و کوشایند تا آنجا که نزدیک است دانش از ایشان رخت بربندد و ریشه کن گردد... تو یادآور شدی که مطالبی برایت مشکل شده، که بواسطه اختلاف روایات وارده در آنها حقیقت آنها را نمی فهمی و دانسته ای که اختلاف روایت مربوط به اختلاف علل و اسباب آن است و به دانشمند مورد اعتمادی که در این قسمت وارد باشد، دسترسی نداری تا با او مذاکره و گفت و گو کنی و گفتی که می خواهم کتابی داشته باشم که تمام بخش های علم دین در آن باشد تا دانشجو را بی نیاز کند و مرجع هدایت خواه باشد و کسی که عمل به اخبار صحیح امامان صادق و سنت های ثابت مورد عمل را خواهد از آن کتاب برگیرد و واجبات خدا و سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به کمک آن ادا شود.(176)
با این نامه، انگیزه کلینی نیز مشخص می شود. بنابراین او با تدوین کافی خواسته است تا ضمن نجات روایات شیعه از پراکندگی و تنظیم آن در یک مجموعه واحد، از توسعه دامنه اختلافات دینی جلوگیری کند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ویژگی ها و امتیازات کافی1. جامعیت، کافی نه تنها در مقایسه با هر کتاب روایی، بلکه حتی در مقایسه با سایر جوامع اولیه حدیثی، همچون من لا یحضره الفقیه.، تهذیب الاحکام و الاستبصار از جامعیت مطلوبی برخوردار است؛ زیرا تنها به روایات فروع و احکام بسنده نکرده و با امعان به جایگاه عقاید و اخلاق، دو جلد نخست کافی را به این دو بخش مهم در عرصه دین شناسی اختصاص داد. بدون تردید اگر شیخ صدوق و شیخ طوسی به این امر اهتمام داشته و در کنار فروع به اصول نیز می پرداختند، میراث روایی شیعه در این دو عرصه از غنا و جامعیت بیشتری برخوردار بود. به خاطر همین ویژگی، مرحوم فیض ضمن تجلیل از کافی از سایر جوامع روایی بخاطر غفلت از اصول انتقاد کرده است.(177)

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. چینش قابل تحسین، باید توجه داش که مرحوم کلینی نخستین کسی است که به تدوین و تنظیم جامع روایی اقدام کرده و پیش از خود هیچ الگویی نداشته تا از آن بهره گیرد. با این حال وقتی به مجموعه کتاب کافی و نیز ابواب و فصول مختلف آن می نگریم به چینش شگفت آوری بر می خوریم. مقدم داشتن اصول بر فروع و نیز الحاق روضه در پایان کتاب حکایت گر حسن سلیقه او در چینش کلی کتاب دارد. او در کتاب اصول، نخست کتاب العقل و الجهل و سپس کتاب فصل العلم را ذکر می کند و پس از آنها روایات کتاب التوحید و سپس روایات کتاب الحجه را می آورد؛ زیرا پایه همه گفتارها در زمینه اصول و فروع عقل است که مایه امتیاز انسان از حیوان، نبات و جماد است. و عقل با سرمایه علمی فربه شده، سمت و سو پیدا می کند.
پس از این مرحله است که نوبت به خداشناسی می رسد. مرحوم کلینی نبوت و امامت را تحت عنوان واحدی به نام کتاب الحجه می آورد؛ زیرا پیامبر اکرم و امام (علیه السلام) بر اساس اصل حجت الهی برای هدایت مردم منصوب می شوند.
سایر فصول و ابواب کتاب نیز دارای چنین چینش مناسبی است.
مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول از علامه مجلسی، شرح صدر المتالهین و شرح ملا صالح مازندرانی بر اصول کافی از مهمترین شرح های کافی به شمار می روند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بررسی استناد روضه به کلینیدرباره استناد تمام مجلدات کافی به کلینی هیچ یک از محققان تردیدی روا نداشته اند. در این میان تنها ملا خلیل قزوینی معتقد است که روضه از تألیفات ابن ادریس حلی است که اشتباهاً به کلینی منتسب شده است. این دیدگاه از نگاه حدیث شناسان مورد نقد قرار گرفته و دلایلی بر رد آن به شرح ذیل ارائه شده است:
1. راویاتی که در آغاز سند کافی و از جمله روضه از آنان نام برده شده و کلینی مستقیما از آنان نقل می کند جزء طبقه هشتم یا نهم روایت اند و کلینی خود از طبقه نهم است. در حالی که ابن ادریس جزء طبقه پانزدهم است. چگونه ممکن است ابن ادریس که خود در طبقه پانزدهم است بدون واسطه از اشخاصی روایت کند که در طبقه هشتم، یا نهم اند.
2. اساتید روایات روضه با اساتید روایات در اصول و فروع کافی یکسان است، که این امر نشان از یکی بودن مولف آنهاست.
3. نجاشی و شیخ طوسی که سال ها پیش از ابن ادریس بوده اند، روضه را جزئی از کافی و تألیف کلینی دانسته است. اگر ادعای تالیف روضه از سوی ابن ادریس (م 598) صحیح باشد، چگونه ممکن است نجاشی و شیخ سال ها پیش از وجود و انتساب این کتاب مطلع باشند.(178)

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی (م 381)ابو جعفر بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق از محدثان بزرگ شیعه در سده چهارم است. سال ولادت او به طور دقیق مشخص نیست، اما عموما معتقداند سال ولادت او 306 هجری است.(179) پدر شیخ صدوق از محدثان بنام شیعه و بنا به گفته نجاشی استاد و سرآمد محدثان حوزه قم در عصر خود بوده است. در توقیع شریفی که از سوی امام زمان (علیه السلام) خطاب به او صادر شد، عباراتی؛ همچون یا شیخی و معتمدی و فقیهی... آمده که حکایت از مقام بلند معنوی و علمی اوست.(180) او در آغاز سمت استادی فرزند خود شیخ صدوق را بر عهده داشت. شیخ صدوق پس از فراگیری دانش از پدر و پس از وفات او در سال 329 هجری به مجلس درس محمد بن حسن احمد بن ولید پیوست و مدت 15 سال از درس او بهره گرفت. شیخ به رغم احترام به پدر خود بارها نظر استادش ابن الولید را بر نظر پدر ترجیح داده است. شیخ افزون بر این دو محدث نامی از محضر اساتید بزرگی؛ هم چون محمد بن علی بن ماجیلویه، محمد بن موسی بن متوکل، احمد بن محمد بن یحیی عطار و... نیز دانش آموخت.(181)

[نصرالله عاشق خداومولا]

روزگاری که شیخ صدوق در آن می زیست، با حاکمیت آل زیاد و آل بویه به عنوان حاکمان شیعی، همزمان بود. از این جهت شیخ صدوق پس از اشتهار مورد حمایت آنان قرار گرفت. او کتاب عیون اخبار الرضا (علیه السلام) را بنا به درخواست صاحب بن عباد وزیر دانشمند و با کفایت آل بویه نگاشت.(182)
در میان شاگردان شیخ صدوق می توان از حسین بن عبیدالله غضائری، علی بن احمد بن عباس نجاشی (پدر نجاشی) سید مرتضی، شیخ مفید، هارون بن موسی تلعکبری نام برد.(183)
وجود چهره های برجسته شیعه؛ هم چون شیخ مفید و سید مرتضی در میان شاگردان او حکایت از جایگاه بلند علمی او دارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

برای شیخ صدوق بیش از دویست و پنجاه اثر علمی بر شمرده شده است.(184) که تنوع موضوع های این کتاب ها، حکایت از تبحر شیخ در زمینه های مختلف علوم اسلامی است. متاسفانه بیشتر آثار شیخ در اثر گذشت زمان و رخدادهای مختلف از بین رفته است.
شیخ صدوق در سال 381 هجری در شهر ری وفات یافت و در همین شهر مدفون شد. در سال 1238 هجری در دوران فتحعلی شاه در اثر سیل، قبر شیخ تخریب شد و رویت بدن و کفن تر و تازه و حنای روی ناخن ها بر عظمت مقام معنوی و علمی شیخ بیش از پیش افزود.(185)

[نصرالله عاشق خداومولا]

کتاب من لا یحضره که گاه از آن با عنوان من لا یحضر، یا فقیه یاد می شود، پس از کافی مهم ترین و معتبرترین جامع روایی شیعه است که در آن روایات مربوط به احکام آمده و در چهار جلد منتشر شده است.در من لا یحضره الفقیه مجموعا 5998 روایت در 666 باب آمده که از آن میان 3943 روایت مسند و 2055 روایت مرسل (فاقد سند) است.(186) ترتیب روایات کتاب من لا یحضر بر اساس ابواب فقهی است. به عنوان مثال او در نخستین باب از احکام آبها از طهارت و نجاست آنها سخن می گوید، آنگاه از احکام تخلی و سپس از ابوابی در زمینه غسل، تیمم و احکام اموات، وارد ابواب نماز می شود و سایر جلدهای من لا یحضر نیز بر همین اساس تنظیم شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شیخ صدوق در آغاز کتاب، انگیزه خود را از تألیف من لا یحضر این چنین تشریح کرده است:هنگامی که دست قضاء مرا به بلاد غربت و روستای ایلاق در شهر بلخ کشاند، شریف الدین ابو عبدالله معروف به نعمت از فرزندان امام موسی بن جعفر (علیه السلام) وارد آنجا شد با همنشینی او شادی ام استمرار یافت و با گفت و گو با او سینه ام فراخی گرفت و از مودت و دوستی با او بهره مند شدم... او از کتابی یادآور شد به نام من لا یحضر الطبیب که محمد بن زکریای رازی (طبیب) آن را فراهم ساخته بود - و گفت که در رشته خو کتاب کاملی است - از من خواست که برای او کتابی در زمینه فقه حلال و حرام، شرایع و احکام بنویسم تا از هر کتابی در این زمینه کفایت کند و نام آن را کتاب من لا یحضره الفقیه بگذارم.(187)

[نصرالله عاشق خداومولا]

از این مقدمه بر می آید که شیخ صدوق بنا بر درخواست دوست ایمانی اش - که بخاطر اخلاق حسنه به او ارادت ویژه داشته - به نام نعمت، به تدوین من لا یحضر به عنوان خودآموز فقهی پرداخت. و در من لا یحضر تنها روایاتی را آورد که مطابق با فتاوای او بوده است، چنان که خود در مقدمه آورده است: من بنا ندارم طبق عادت مصنفان، تمام روایات را بیاورم، بلکه تنها روایاتی را ذکر می کنم که طبق فتوای من است و آنها را صحیح می دانم.(188)شیخ صدوق در من لا یحضره الفقیه اسناد روایات را به استثنای آخرین راوی حذف کرده و طرق خود را به آن راویان در آخر کتاب در فصلی با عنوان مشیخه تدارک کرده است.
مولی محمد تقی مجلسی (مجلسی دوم) دو شرح عربی و فارسی به نام های: روضة المتقین فی شرح اخبار الائمه المعصومین علیهم السلام و لوامع صاحبقرانی، بر این کتاب دارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه، شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی (م 460)أبو جعفر محمد بن حسن طوسی ملقب به شیخ الطائفه در سال 385 در طوس خراسان چشم به جهان گشود.(189) از چگونگی تحصیل شیخ تا بیست و سه سالگی در ایران گزارش روشن تاریخی در دست نیست، اما با توجه به شکوفایی دانش های مختلف اسلامی در خراسان، قم، ری و نیز حاکمیت آل بویه و حمایت آنان از عالمان شیعی می توان حدس زد که او بخشی از تحصیلات خود را در شهر خود، یا سایر حوزه های درسی ایران فرا گرفته است شیخ در سال 408 هجری وارد بغداد شد.(190)
شهر بغداد به عنوان پایتخت عباسیان در دوران حضور شیخ مهم ترین مرکز علم و دانش جهان اسلام به شمار می رفته است. وجود کتابخانه های مهم و نیز حضور عالمان و صاحب نظران نحله های مختلف کلامی و فقهی و سایر عرصه های دینی در بغداد به غنای علمی و فرهنگی این شهر می افزود.
شیخ در طول چهل سال اقامت خود در محله کرخ بغداد که محله ای شیعه نشین بود، ضمن بهره گرفتن از دانش بزرگترین اساتید؛ هم چون شیخ مفید، مهم ترین آثار علمی خود را به رشته تحریر در آورد، تا آن که در سال 448 یا 449 پس از ناکام ماندن سعایت شیخ نزد خلیفه عباسی القائم بالله و بالا گرفتن ستیزه میان سنی های متعصب و شیعیان و حمله کور متعصبان به خانه شیخ و آتش زدن خانه و کتابخانه، شیخ طوسی به ناچار بغداد را رها و در نجف که در آن روزگار منطقه ای متروک بود رحل اقامت افکند.(191) حضور شیخ در نجف که تا پایان عمر حدود یازده سال به طول انجامید، باعث رویکرد عالمان و محدثان شیعه به این شهر و بنیان گذاری حوزه هزار ساله تشیع در این شهر شد که تا روزگار ما ادامه یافته است.
شیخ طوسی سرانجام در سال 460 هجری در نجف وفات یافت و طبق وصیت او در خانه مسکونی اش مدفون شد.(192)

[نصرالله عاشق خداومولا]

در میان اساتید شیخ، به دو چهره بسیار برجسته شیعه؛ یعنی شیخ مفید و سید مرتضی بر می خوریم که از آنان به عنوان ارکان امامیه یاد می شود. وسعت دانش این دو عالم فرزانه و عقل گرایی آنان و کثرت و عمق آثاری که از خود بر جای گذاشته اند، جای هیچ گونه تردیدی باقی نمی گذارد که شیخ جامعیت علمی خود را مرهون تربیت علمی چنین اساتید است. شیخ مدت 5 سال تا زمان وفات شیخ مفید؛ یعنی در سال 413 ملازم وی بود، پس از وفات شیخ مفید به درس سید مرتضی پیوست و تا پایان حیات سید؛ یعنی سال 436 ملازم او بود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شیخ طوسی از نظر جامعیت آثار و گستره موضوعات علمی در آنها منحصر به فرد است. نجاشی معاصر شیخ بیست و سه کتاب شیخ را برشمرده و خود شیخ در شرح حال خود بر چهل و یک کتاب اشاره می کند، اما در سایر منابع بیش از پنجاه اثر برای او بر شمرده شده است و احتمالا برخی از این آثار پس از تألیف فهرست و تدوین شرح حال، فراهم آمده است. افزون بر کتاب های تهذیب و استبصار، شیخ در زمینه کلام تلخیص الشافی، المفصح و الغیبة و در زمینه تفسیر کتاب تبیان، در زمینه فقه کتاب های نهایه، مبسوط و خلاف و در زمینه اصول، کتاب العدة و در زمینه رجال کتابهای فهرست و اختیار معرفة الرجال را نگاشت.(193)

[نصرالله عاشق خداومولا]

کتاب تهذیب الاحکام دارای 13988 روایت است که در 393 باب و 23 کتاب شامل طهارت تادیات تنظیم شده و در ده جلد چاپ و منتشر شده است.(194)
با توجه به عنوان کتاب و طبق توضیح شیخ طوسی، استاد ایشان، یعنی شیخ مفید دارای کتابی است به نام المقنعه که شیخ مفید در این کتاب ابتدا اصول عقاید و سپس آراء و فتاوای فقهی خود را بدون ذکر استنادات روایی، یا بحث های استدلالی، منعکس ساخته است. از سوی دیگر شیخ طوسی در آغاز جوانی؛ یعنی 25 سالگی که هم زمان با آغاز ورود او به بغداد است، با مشکل تعارض روایات شیعه که باعث طعنه مخالفان بود، روبرو شده و خود را مسئول رفع تعارض روایات و دفع این طعنه دیده و برای این کار کتاب استاد خود را مناسب دیده است. و شیخ زمانی تألیف تهذیب را آغاز کرد که 25 سال، یا 26 سال بیشتر نداشت.(195) در حقیقت تهذیب، شرح روایی بر کتاب مقنعه است؛ یعنی او مستندات روایی گفتار استاد خود در این کتاب را ذکر می کند، همان گونه که وسائل الشیعه مرحوم شیخ حر عاملی شرح روایی بر کتاب فقهی شرائع الاسلام محقق حلی است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شیخ طوسی در آغاز تهذیب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این چنین شرح داده است.برخی از دوستان به من یادآور شدند، که احادیث اصحاب ما دچار اختلاف، تباین، و تضاد است، به گونه ای که حتی روایتی نیست، مگر آن که در برابر آن روایتی ضد آن قرار دارد و هیچ حدیثی از تعارض سالم نمانده است و این امر باعث شدیدترین و بزرگ ترین طعنه های مخالفان علیه ما شده است، از این رو پرداختن به شرح کتابی که در بر گیرنده تأویل، روایات مختلف و احادیث متعارض باشد، از مهم ترین وظائف دینی و مایه تقرب به خداوند است.(196)
از این سخن شیخ طوسی برمی آید که انگیزه او از تألیف تهذیب ارائه راههای جمع میان روایات است؛ زیرا تعارض روایات از نظر او افزون بر آن که باعث طعنه و سرزنش مخالفان شده، باعث تردید، بلکه انحراف برخی از شیعیان نیز شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ویژگی ها و امتیازات تهذیب الاحکام

1. تهذیب از نظر انعکاس شمار زیادی از روایات فروع و نیز عدم انحصار در ذکر روایات، مطابق با معیارهای پذیرش (چنان که کلینی چنین بنایی، داشت)، یا روایات مطابق با فتوا (که شیوه شیخ صدوق است) نسبت به کافی، من لا یحضر و حتی استبصار از جامعیت بیشتری برخوردار است.
2. ارائه نسبتا کامل روایات موافق و مخالف، با صرف نظر از نوع سازشی که شیخ میان آنها برقرار می کند، به فقیه، یا هر حدیث پژوهی این امکان را می دهد که برای استنباط هر حکمی با همه جوانب صدور و مفاد روایات آشنا شود و با بینش عمیق تر به کند و کاو بپردازد. افزون بر آن، انعکاس وسیع چنین روایاتی ما را با پدیده تقیه، ارائه پاسخ ها مطابق با سطح مخاطبان، قبض و بسط ائمه علیهم السلام در طرح مباحث، اشتباه راویان در نقل به معنای روایات و... آشنا می سازد.
3. با توجه به جامعیت علمی شیخ طوسی و بهره گیری در شیوه های تعامل خود با روایات از دانش اساتید ناموری؛ همچون شیخ مفید و سید مرتضی، چگونگی برخورد او با روایات و تأویل یا جمع عرفی، تجربه های عملی کارآمدی را در پیش روی هر حدیث پژوهی می گشاید، هر چند همه تأویل ها و جمع های او مورد پذیرش نباشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

4. الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، شیخ طوسی (م 460)دومین کتاب روایی شیخ طوسی که از نظر اعتبار به عنوان چهارمین کتاب در میان کتب اربعه شناخته شده، کتاب استبصار است. شیخ، استبصار را در سه جلد فراهم آورد، جلد اول و دوم در زمینه عبادات و جلد سوم در زمینه عقود و ایقاعات و سایر أبواب فقه است.(197) که در چاپ های کنونی در چهار جلد منتشر شده است. این کتاب طبق شمارش مولف دارای 925 باب و 5511 حدیث است.(198) چنان که شیخ طوسی خود در مقدمه کتاب آورده، استبصار را پس از تألیف تهذیب و بنا به درخواست گروهی از عالمان فراهم آورده است. شیخ انگیزه خود از تالیف استبصار را چنین بیان کرده است:
چون دیدم گروهی از اصحاب در کتاب بزرگ ما موسوم به تهذیب الاحکام و روایاتی که ما در زمینه حلال و حرام در آن گرد آورده ایم را نگریسته و آن کتاب را در برگیرنده بیشترین مسائل فقه در أبواب احکام دانسته اند، تمایل یافتند به احادیث مختلف آن به صورت جداگانه و مختصر نیز دست یابند....(199)
بر اساس این گفتار کتاب استبصار در حقیقت نوعی تلخیص تهذیب الاحکام است. شیخ طوسی در ادامه سخن خود پس از آن که می گوید: این کار؛ یعنی گردآوری روایات مخالف و جمع میان آنها کاری بی سابقه است، چنین آورده است:
من در هر باب تحت فتوای خود، روایات مربوط به آن را ذکر می کنم، سپس روایات مخالف آن را می آورم و راه جمع میان آنها را بیان می کنم و تا آنجا که جمع ممکن باشد از طرح روایت پرهیز می کنم. و در آغاز کتاب به بخشی از قرائنی که می توان به کمک آنها برخی از روایات را بر برخی دیگر ترجیح داد اشاره می کنم.(200)
شیخ با تقسیم روایات به دو دسته متواتر و غیر متواتر، روایات غیر متواتر را بر دو دسته دانسته است: یک دسته روایاتی که همراه با قرینه هستند، از نگاه ایشان این دست از روایات بسان متواتر، مفید علم اند. آنگاه برخی از قرائن؛ همچون موافقت با ظاهر قرآن، دلیل عقل و... را برمی شمرد.
دسته دوم روایات آحاد فاقد قرینه اند. از نظر شیخ به این دسته از روایات در صورتی می توان عمل کرد که معارض نداشته باشند. اما اگر معارض داشته باشد می بایست با آن ها طبق قوانین تعادل و تراجیح عمل کرد.(201)
شیخ در استبصار نیز بسان تهذیب اسناد روایات به استثنای آخرین راوی را حذف کرده آنگاه در مشیخه طرق خود را به روات احادیث تبیین نموده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

با این توضیح می توان گفت که استبصار از جهات ذیل همسان با تهذیب الأحکام است:
الف. تنظیم کتاب بر اساس کتاب مقنعه شیخ مفید؛
ب. حذف اسناد روایات و تدارک آنها در مشیخه؛
ج. کوشش برای رفع تعارض میان روایات و ارائه جمع میان آنها.
تفاوت استبصار با تهذیب از این جهت است که شیخ طوسی در تهذیب تمام روایات موافق گفتار شیخ مفید در مقنعه را به صورت مبسوط ذکر می کند، آنگاه پس از ذکر روایات مخالف به ارائه راه جمع می پردازد، اما در استبصار خود را ملزم به نقل عبارت های مقنعه نمی بیند و در هر مسأله تنها بخشی از روایات موافق را ذکر می کند، اما روایات مخالف را به طور کامل می آورد و می کوشد به صورت مبسوطتر و متقن تر به رفع تعارض میان آنها بپردازد. از این جهت استبصار به کتابی اصولی نزدیک شده است. و بدین خاطر آن را بخاطر برخورداری از مباحث علمی متقین برای خواص عالمان مفیدتر دانسته اند.(202)
ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار از علامه مجلسی، غایة المرام از سید نعمة الله جزائری، از جمله شرح های تهذیب و جلاء الابصار فی شرح الاستبصار از شیخ عبدالرضا طفیلی از جمله شرح های استبصار است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

روایات کتب اربعه از نگاه اخباریون و اصولیونمیان اصولیون و اخباریون درباره میزان صحت روایات اربعه اختلاف است.
اخباریون بر صحت و قطعیت روایات کتب اربعه پای فشردند، در حالی که اصولیون معتقد به صحت و قطعیت روایات آنها هستند. در میان اخباریون محمد امین استرآبادی که بنیان گزار این گرایش فکری در سده های اخیر به شمار می رود، با گشودن فصلی در کتاب الفوائد المدنیه دوازده دلیل بر صحت روایات کتب اربعه آورده است.(203) فیض کاشانی نیز در مقدمه وافی از صحت روایات آنها دفاع کرده است.(204) و مرحوم شیخ حر عاملی در فائده نهم از فوائد طرح شده در پایان کتاب وسائل الشیعه بیست و دو وجه برای اثبات مدعای خود ذکر کرده است.(205)

[نصرالله عاشق خداومولا]

هم چنین محدث بحرانی در مقدمه کتاب فقهی الحدائق الناضرة نه دلیل برای این مدعا ارائه کرده است.(206)
اهم دلایل اخباریون بر صحت روایات کتب اربعه بدین شرح است:
1. ما می دانیم که بسیاری از اصحاب و راویان ائمه (علیه السلام)، از جمله اصحاب اجماع بسش از سیصد سال برای بر گرفتن احکام و ثبت روایاتی که از آنان می شنیدند و نیز عرضه مکتوبات خود بر ائمه (علیه السلام) عمر صرف کردند، این کار تا زمان صاحبان کتب اربعه استمرار یافت.
در حقیقت کتب اربعه بر یک میراث روایی مکتوب و برگرفته از روایات ثبت شده از مجالس ائمه (علیه السلام) متکی است.(207)
2. صاحبان کتب اربعه در مقدمه کتاب هایشان از صحت روایات کتاب خود دفاع کرده اند.
کلینی کتابش را برای رهایی از حیرت و سرگردانی در فهم دین تنظیم کرد. پیداست که با ارائه روایات صحیح چنین کاری میسر است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مرحوم صدوق به صحت روایات کتاب من لایحضر و مطابقت آنها با فتاوای خود تصریح کرده و شیخ طوسی نیز بخاطر چنین باوری حتی روایاتی که ظاهرا دارای سند ضعیفی هستند را آورده است.(208)
3. از تتبع کتب رجال و احوال پیشینیان به دست می آید که اصول و کتب مورد اعتماد در زمان صاحبان کتب اربعه وجود داشته و آنان کتاب های خود را با استفاده از این اصول و کتب مورد اعتماد در زمان صاحبان کتب اربعه وجود داشته و آنان کتاب های خود را با استفاده از این اصول فراهم ساختند... و اگر آنان در جوامع خود روایاتی را از این اصول ذکر می کردند که جای شک و تردید داشت، آنها را با علامت هایی مشخص می کردند و الا راهنمای به حق به شمار نمی آمدند، چنان که شیخ طوسی در کتاب عده و نیز آغاز استبصار گفته است: هر حدیثی که بدان عمل می شود بر گرفته از اصولی است که بر صحت نقل آن اجماع وجود دارد.(209) در برابر اصولیون به رغم اذعان به جایگاه بلند کتب اربعه و اعتبار آنها به عنوان مهم ترین و محکم ترین منابع روایی شیعه، قطعیت تمام روایات این کتاب را نمی پذیرد و دلایل ارائه شده را کافی نمی دانند.
آنان معتقداند تکیه داشتن کتب اربعه بر نگاشته های روایی به معنای اتقان و استواری کتب اربعه است، به صحت تمام روایات آنها؛ زیرا نمی توان با قاطعیت تمام روایات اصول اربعمأة که تکیه گاه کتب اربعه است را صحیح دانست. گواه مدعا حضور راویان کذاب، جعال و حتی ملحد در میان اصحاب ائمه است که گاه روایات جعلی را در نگاشته های خود، یا مکتوبات دیگران ثبت می کردند.
امام صادق (علیه السلام) در این زمینه فرموده است: خداوند مغیرة بن سعید را لعنت کند... او بر پدرم دروغ می بست.(210)

[نصرالله عاشق خداومولا]

و در جای دیگر امام (علیه السلام) فرمود: مغیرة بن سعید از روی عمد بر پدرم دروغ می بست و کتب اصحاب پدرم را می گرفت و یاران او خود را در میان یاران پدرم پنهان می کردند و کتب اصحاب پدرم را گرفته به دست مغیره می رساندند و او مطالب کفر آمیز و الحادی را در لابلای روایات جای می داد و آنها را به پدرم مستند می کرد، آنگاه کتاب ها را به صاحبانش بر می گرداند تا میان شیعه پخش کنند.(211)
و ائمه برخی از همین راویان دروغین را مورد لعن و نفرین قرار داده اند.(212)
در مورد گواهی صاحبان کتب اربعه باید گفت که اولا: این گواهی تنها به صراحت از سوی شیخ صدوق ارائه شده است. ثانیا: با فرض پذیرش چنین ادعایی نا آنان را از ارائه عامدانه و آگاهانه روایات غیر صحیح پیراسته می دانیم، اما این سخن به معنای عدم راهیافت روایات ضعیف از روی سهو و اشتباه نیست.
به عبارت دیگر اذعان به صحت روایات از نگاه آنان مبتنی بر اجتهاد آنان است و این اجتهاد اگر برای خود آنان حجت باشد، برای ما حجت نیست.(213)
گذشته از ناتمام بودن دلائل اخباریون، وجود شمار قابل توجهی از راویان ضعیف و حتی جاعل حدیث در سلسله اسناد روایات کتب اربعه و نیز وجود روایاتی که مخالف معیارهایی؛ هم چون قرآن، یا سنت معتبر، یا عقل صحیح، یا تاریخ، یا علم و... است و عدم پذیرش بخشی از روایات از سوی صاحبان کتب اربعه؛ اختلاف متنی روایات و... بهترین گواه برای قطعی نبودن روایات کتب اربعه است.(214)