دوره رکود دانش های حدیثی شیعه

[نصرالله عاشق خداومولا]

دوره رکود دانش های حدیثی شیعهچنان که تاریخ حدیث شیعه نشان می دهد، پویایی و تلاش گسترده و همه جانبه برای ضبط، نگارش و تدوین احادیث از دوران ائمه (علیه السلام)، بویژه عصر صادقین (علیه السلام) تا دوران غیبت صغرا ادامه داشته، تا آن که کار تدوین کتب اربعه شکل می گیرد، اما با رحلت شیخ طوسی در سال 460 هجری و پایان این دوره فضایی سرد و خاموش بر حوزه های علمیه و محافل علمی شیعه حاکم می شود و کار چندان مهم و قابل ذکری در زمینه دانش حدیث و روایات انجام نمی گیرد. و غم انگیزتر آن که این دوران رکود تا سده دهم هجری ادامه می یابد و این در حالی است که فقه، یا کلام شیعی با چنین دوران رکود روبرو نبوده است.
به نظر می رسد غلبه فقه و اجتهاد در این دوران که بر خاسته از مکتب فقهی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی است و تکیه کمتر بر روایات از عوامل مهم این رکود بوده است.
در سده یازدهم و دوازدهم تا ظهور محمدون ثلاث دوم؛ یعنی محمدبن مرتضی فیض کاشانی، (م 1091) محمدبن حسن حر عاملی (م 1104) و علامه محمد باقر مجلسی (م 1111) حدیث با پویایی و حیات دوباره و مجددی روبرو می شود. و چنان که بیان شد عموم آثار حدیثی در زمینه های تکمیل، تبیین و تنظیم حدیث در این دوره و توسط همین بزرگان فراهم شد. بدون تردید احیاء نهضت اخباری گری، که پس از شیخ صدوق با افول دراز مدتی روبرو شد و در سده یازده جانی دوباره پیدا کرد، در حیات دوباره حدیث در فرهنگ شیعی بسیار مؤثر بوده است.
نیک می دانیم که فیض کاشانی، شیخ حر عاملی و علامه مجلسی اول و دوم از پرچمداران و مدافعان مکتب فکری اخباریان اند، البته این سه شخصیت علمی به عکس برخی از اخباریون افراطی دارای افکار معتدلی در رویکرد به احادیث بودند.
آنان با نگریستن در دوران پیش از خود و نیز دوران معاصر خویش دریافتند که در حوزه کلام و فقه شیعه دو مکتب فکری حاکم است. کلام شیعه به شدت از فلسفه مشاء ارسطویی، یا اشراق افلاطونی تاثر پذیرفته و کمتر از مایه های قرآنی و روایی بهره دارد. درست به همین خاطر است که علامه مجلسی یکی از انگیزه های خود برای تدوین دائرة المعارف شیعه؛ یعنی بحار الأنوار را رویکرد عالمان و محافل علمی و به مباحث فلسفی معرفی می کند(257) و فقه شیعه نیز از نگاه اخباریون به جای تکیه بر آیات، به ویژه روایات بیشتر به کنکاش های عقل و اجتهادهای ظنی متکی شده است. باز درست به همین خاطر است که مرحوم فیض در مقدمه وافی به شدت به نهضت اصولی گری و اعراض آنان از روایات می تازد.(258) و مرحوم شیخ حر عاملی در پایان وسائل الشیعه از مبانی فکری اخباریون دفاع می کند.
با رحلت علامه مجلسی کنکاش های حدیثی بار دیگر دچار افول و رکود می شود و آثار قابل توجهی ارائه نمی گردد. از جمله عوامل رکود بازار حدیث را می توان پایان پذیرفتن دوران حیات اخباریون با ظهور وحید بهبهانی (م 1280) دانست.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مرحوم وحید بهبهانی در عرصه مبارزه خود با اخباریون را آغاز کرد که مکتب اخباری گری تمام محافل علمی و حوزه های شیعی را در اختیار داشت، حتی گفته اند در این دوران اگر کسی کتاب فقهی در دست داشت آن را میان دستمالی پنهان می کرد.(259) با غلبه او بر اخباریان و حاکمیت علی الاطلاق مجتهدان بر حوزه ها، نهضت اخباریون باری دیگر دچار افول شد. هر چند با آمدن میرزا حسین نوری (1320) و شاگردان ایشان محدث قمی و علامه مامقانی (م 1351) و علامه شوشتری و آیة الله بروجردی و آیة الله خویی، بازار حدیث بار دیگر رونق گرفت و آثار روایی و رجالی خوبی ارائه شد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

دوره ششم: دوره شکوفایی دانش های حدیثیپس از دوران رکود دانش های حدیثی که در تاریخ اهل سنت در سده های دهم تا چهاردهم و در تاریخ حدیث شیعه از سده پنجم تا سده دهم و نیز در سده دوازدهم و سیزدهم اتفاق افتاد، از سده چهاردهم تا دوران کنونی، رویکردی کاملا جدید و پویا به حدیث و دانش های آن و نیز نقد و بررسی کلیه آثار حدیثی بر جای مانده از گذشتگان ظهور کرده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

محورهای اساسی دوره شکوفایی دانش های حدیثیمحورهای اساسی این رویکرد نوین را در بندهای ذیل می توان خلاصه کرد:


1. بررسی عمیق و نقادانه تاریخ حدیثموضوع ممانعت از کتابت و تدوین حدیث، انگیزه ها و سودها، یا زیان های آن برای محدثان پیشین اهل سنت امری متروک و تمام شده تلقی شد و کمتر در کتاب ها طرح گردید، اما در دوران متأخراین پرسش که براستی ممانعت چه انگیزه هایی داشته و چه پیامدهایی را به دنبال آورده مورد بحث و بررسی عمیق تر قرار گرفت. برخی از حدیث پژوهان معاصر اهل سنت پذیرفته اند که ممانعت از کتابت و تدوین حدیث زیان هایی؛ هم چون گسترش دامنه وضع و جعل در روایات را به همراه داشته است.(260)
از سوی دیگر حدیث و دانش های حدیثی در برخی از شهرها؛ هم چون بغداد، نیشابور، ری، کوفه، بصره، مکه، مدینه و... از رونق و شکوفایی بیشتر و کامل تری برخوردار بود، به گونه ای که غالب تحقیقات حدیثی در این شهرها انجام می گرفت و بسیاری از طالبان فراگیری حدیث به این شهرها کوچ می کردند.
از سوی دیگر نوعی خاص از نگرش های حدیثی بخاطر حضور فرهیختگان و حدیث شناسان خاص بر این شهرها حاکم بود، نظیر نگرش نقل گرایی در مدینه و عقل گرایی در کوفه. بدین ترتیب حوزه های و مکاتب حدیثی عملا در تاریخ حدیث شکل گرفت.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. محدود شدن حوزه مطالعات حدیثیدر ادوار اولیه و مبانی تاریخ حدیث به آثاری؛ هم چون مقدمه ابن صلاح و مقباس الهدایه مامقانی بر می خوریم که بیشتر مباحث علوم حدیث در آنها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. بیشترآثار حدیثی پیش از دوران معاصر چنین است، اما در دوران معاصر همسو با روند تحقیق در سایر عرصه های علمی، مباحث حدیثی به صورت جزئی و محدود و در چارچوب موضوعی خاص، دنبال شده است. مباحثی از قبیل علل الحدیث، ناسخ و منسوخ در حدیث، اسباب صدور حدیث و... از جمله مباحثی است که آثار مستقلی در بررسی آنها ارائه شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. نقد و پالایش روایات،پیش از این به جوامع روایی و اصول حدیثی، با قداست ویژه ای نگریسته شده و کمتر محققی به خود اجازه می داد که به نقد و پالایش آنها بپردازد؛ زیرا خود را با انبوهی از اعتراض ها روبرو می دید، اما در دوران معاصر تا حدودی این قداست نگری مطلق کنار گذاشته شده و پاره ای از حدیث پژوهان به نقد و پالایش جوامع حدیثی پرداخته اند.
آثار زیادی که در میان آثار حدیثی اهل سنت در زمینه نقد حدیث، مبانی و معیارهای آن در دهه های اخیر نگاشته شده، و نیز برخی آثار حدیثی شیعه نشان گر چنین رویکرد گسترده ای است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

4. تدوین فرهنگ ها و فهرست های حدیثی،بسیاری از محققان حدیث پژوه در سده اخیر کوشیده اند تا با تنظیم فرهنگ ها و فهرست ها راه مراجعه و استفاده بهتر و سریع تر به منابع روایی را هموار سازند. برخی از این فرهنگ ها موضوعی و برخی نیز واژه ای است.
نخستین فرهنگ واژه ای توسط گروهی از خاور شناسان تحت عنوان المعجم المفهرس لألفاظ الصحاح السته برای تسهیل در مراجعه به جوامع اولیه حدیثی اهل سنت فراهم آمد. معجم المفهرس لألفاظ بحار الأنوار، معجم المفهرس لألفاظ الکتب الأربعة، الکاشف لألفاظ نهج البلاغة و.. از نمونه کارهای فهرست نویسی در میان محققان شیعی است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

5. احیاء آثار پیشینیان،آثار حدیثی که پیشینیان برای ما به یادگار گذاشته اند در بر گیرنده عمیق ترین و گسترده ترین مباحث و دانش ها در زمینه علوم حدیث است که نشان از همت والا و کوشش خستگی ناپذیر آنان دارد. بخشی از این آثار در اثر رخدادهای خواسته و ناخواسته طبیعی و فتنه های اجتماعی و آتش سوزی ها از بین رفته است. و بخشی دیگر که به دست ما رسیده به دو گونه است:
1. شمار زیادی از آثار به صورت نسخه های خطی در کتابخانه های شخصی و عمومی نگاهداری می شود.
2. و شماری نیز که به چاپ رسیده فاقد کیفیت مطلوب و لبریز از خطاهای چاپی است. گذشته از آن، خطوط ریز و در هم تنیده و قطع رحلی کتابها گاه ده ها جلد را در دو، یا سه جلد جای داده کار مطالعه و استفاده از این منابع را با دشواری زیادی همراه می سازد.
در دو سده اخیر، بویژه سده کنونی کوشش قابل تقدیری از سوی اشخاص و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی برای احیاء آثار حدیثی گذشتگان در زمینه احیای نسخه های خطی و نیز چاپ مجدد کتاب ها با کیفیتی مطلوب همراه با مقدمه تحقیق و تخریج مصادر و منابع کتاب انجام گرفته است. در تحقیق کتابهای منتشر شده، محققان کتاب غالبا در مقدمه به معرفی مولف کتاب، آثار علمی، اساتید و شاگردان او می پردازند. آنگاه شیوه مولف در تدوین کتاب و نیز جایگاه کتاب از نگاه سایر محققان را روشن می سازند و ضمن معرفی نسخه های مورد استفاده، شیوه کار خود را نیز تبیین می کنند. این مقدمه ها خود از منابع سرشار برای شناخت آثار و شرح حال مولفان به شمار می روند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

6. رویکرد خاور شناسان به مباحث حدیث پژوهی،مستشرقان در سده کنونی، یا بخاطر تحصیل در رشته های اسلام شناسی در دانشگاه های امریکایی و اروپایی، یا بخاطر حضور در کشورهای اسلامی در قالب رایزنی های فرهنگی در زمینه های مختلف اسلام شناسی و حدیث پژوهی به تحقیق و بررسی پرداخته و آثار قابل توجهی از خود به جای گذاشته اند.
گرچه در میان خاور شناسان چهره هایی؛ همچون گلدزیهر مغرضانه وارد عرصه حدیث پژوهی شده و اشکال هایی به تاریخ اهل سنت و جوامع آنها - که باعث ناخشنودی محققان معاصر اهل سنت شده - وارد کرده است،(261) اما بخشی از تحقیقات آنان مفید و راهگشا بوده است، چنان که نخستین فهرست واژه ای جوامع حدیثی اهل سنت توسط گروهی از همین خاورشناسان تدوین و عرضه شد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

7. به خدمت گرفتن رایانه در عرصه حدیث پژوهی،پیدایش رایانه در چند دهه اخیر پدیده مبارکی بود که افزون بر خدمات بس بزرگ و گسترده در آبادانی دنیای مردم و تنظیم روابط اجتماعی و تعامل جهانی، در زمینه علم و دانش و تحقیقات نیز فوائد زیادی را به همراه داشته است. جهان اسلام گرچه پدید آورنده تکنولوژی رایانه نبوده است، اما به زودی با اذعان به کار آیی این پدیده نوین، از آن در عرصه های مختلف دین و اسلام پژوهی و از جمله حدیث پژوهی استفاده کرده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ظهور انواع نرم افزارهای حدیثی در میان اهل سنت و شیعه، که بنا به سلیقه پدیدآورندگانش بخشی از متون جوامع روایی، کتب علوم حدیث، منابع رجالی و... را در بر داشته و راه مراجعه و استفاده از این منابع را در زمانی بس کوتاه میسر ساخته و نیز پیدایش پایگاه های حدیثی در شبکه جهانی اینترنت از نشانه های حضور گسترده رایانه در عرصه حدیث پژوهی است.
ظهور مراکز آموزشی و پژوهشی در زمینه دانش حدیث، انتشار فصلنامه های پژوهشی در زمینه علوم و دانش های حدیثی و... از نمونه های دیگر رویکرد جدید و گسترده در عرصه حدیث پژوهی است.