تدوین جوامع روایی(3)

[نصرالله عاشق خداومولا]

تدوین جوامع روایی(3)

مهم ترین و نقش آفرین ترین دوره در میان ادوار حدیثی اهل سنت، دوره دوم است که در آن جوامع روایی اهل سنت به عنوان میراث حدیثی آنان فراهم آمد؛ زیرا تمام ادوار پسین تا دوران معاصر به گونه ای متاثر از این دوره و کتابهای نگاشته شده در این دوره است. ظهور کتابهای حدیثی، همچون موطا مالک، مسند احمد بن حنبل، صحیح بخاری، صحیح مسلم و... مربوط به این دوره است.
اینک به بررسی این کتابها و مولفان آن می پردازیم:

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. موطأ مالک بن أنس (م 179)مالک بن انس در سال 93 هجری در مدینه به دنیا آمد و در سال 179 هجری در همین شهر چشم از جهان فرو بست.(343) او در مدینه از حضور اساتید و مشایخ حدیثی ناموری که جزء بزرگان تابعان بودند. همچون: ربیعة الرای، ابن شهاب زهری، زید بن أسلم، یحیی بن سعید انصاری و... بهره جست.(344) او هم چنین مدتی از محضر امام صادق (علیه السلام) بهره گرفت و پیوسته آن حضرت را به کثرت عبادت می ستود.(345) مالک یکی از ائمه چهارگانه فقه اهل سنت و بنیان گذار فقه مالکی است. تکیه بر سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و تا حدود زیادی پرهیز از رأی و قیاس از ویژگی های فقه اوست.(346)
مالک، کتاب موطا را در پاسخ به درخواست منصور عباسی نگاشت. شافعی چنین نقل می کند:
منصور در سال 148 هجری به مدینه آمد و مالک بن انس را طلبید و به او گفت: مردم در عراق دچار اختلاف شده اند از تو می خواهیم که کتابی برای مردم فراهم آوری تا باعث اجتماع و اتحاد مردم شود. مالک در پاسخ منصور - خلیفه عباسی - اقدام به تدوین موطا نمود.(347)

[نصرالله عاشق خداومولا]

او از میان صد هزار حدیث ده هزار روایت را انتخاب کرد و برای تنقیح روایات، پیوسته به آنها مراجعه می کرد و با محک قرآن و حدیث می سنجید تا آن که بالاخره شمار روایات به سه هزار روایت، تقلیل یافت.
از نگاه برخی از محققان اگر مالک فرصتی دیگر می یافت، در پی مراجعه مکرر همه روایات کتابش را حذف می کرد.(348)
مالک، پس از نگاشتن کتاب خود آن را بر فقهای مدینه عرضه کرد و بخاطر کوشش زیادی که در تنقیح و پیراسته ساختن کتاب خود به عمل آورد، نام آن را موطا گذاشت که به معنای کتاب منقح و آماده است.(349)
مالک خود گفته است:
پس از تالیف کتاب آن را بر هفتاد تن از فقهای مدینه عرضه کردم و چون همگی در محتوای کتاب با من موافقت داشتند آن را موطا (به معنای موافقت شده) نامیدم.(350)
کتاب موطا، کهن ترین کتاب روایی تدوین یافته اهل سنت است که در سده دوم نگاشته شده و به دست ما رسیده است. ابوریه به نقل از ابهری آورده است که مالک در این کتاب 1720 روایت آورده که از آن میان 600 حدیث مسند، 222 حدیث مرسل، 613 حدیث موقوف ( گفتار صحابه) و 285 روایت گفتار تابعان ( مقطوع) است.(351)

[نصرالله عاشق خداومولا]

با توجه به قدمت این کتاب و پدیده استنساخ، نسخه های موطا دچار اختلاف شده است که شمار آن را تا سی نسخه گفته اند.(352) بنا به نقل سیوطی که خود از شارحان موطا است، مشهورترین نسخ موطا چهارده نسخته است که از میان آنها معروف ترین نسخه ها، عبارتند از: 1. نسخه یحیی بن یحیی؛ 2. نسخه محمد بن حسن شیبانی؛ 3. نسخه أبو مصعب زهری؛ 4. نسخه ابن وهب(353) و از میان آنها نسخه یحیی بن یحیی لیثی (م 234) را صحیح ترین نسخه دانسته اند.(354)
کتاب موطا بخاطر جایگاه علمی و فقهی مالک در میان اهل سنت - و نیز دقت مولف در نگارش - از احترام ویژه ای برخوردار است. شافعی معتقد است: صحیح ترین کتابها در زمین پس از قرآن، موطا مالک است.(355) و دهلوی کتاب موطا و صحیح بخاری و مسلم را در بالاترین سطح اعتبار می شناسد.(356)
عالمان اهل سنت بر موطا مالک شرح هایی نگاشته اند که از جمله آنها می توان به شروح ذیل اشاره کرد: دو شرح مطول و مختصر جلال الدین سیطوی بر موطا به نام های: 1. کشف المغطأفی شرح الموطا 2. تنویر الحوالک فی شرح و موطأ مالک و شرح عبد الباقی زرقانی از عالمان مصری در سده یازدهم.
کتاب موطا مالک بخاطر آوردن روایات مرسل، و نیز جانبداری از مکتب نقل گرایان در برابر مکتب عقل گرایان عراق و... مورد نقل قرار گرفته است.(357)
موطا مالک دارای 3091 روایت و در دو جلد منتشر شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. مسند احمد بن حنبل (م 241)احمد بن حنبل که از نظر نسب از مردم مرو خراسان به شمار می رود، در سال 164 هجری در بغداد به دنیا آمد. و در سال 341 در همین شهر چشم از جهان فرو بست.(358) او تحصیل خود را در این شهر دنبال کرد و برای فراگیری دانش بیشتر به شهرهای مختلف؛ همچون مدینه، بصره، کوفه و... مسافرت نمود و از درس اساتید و مشایخ حدیث؛ هم چون وکیع، سفیان بن عیینیه، هشیم بن بشیر، قاضی ابو یوسف، شافعی و... بهره جست(359) احمد بن حنبل بنیان گذار فقه حنبلی و یکی از امامان چهارگانه فقه اهل سنت است. او بنا به نقل ابن ندیم، 13 کتاب به رشته تحریر در آورد که المسند و العلل مهم ترین آنها به شمار می روند.(360)
او بخاطر اعتقاد به قدیم بودن قرآن،، از سوی مامون و بویژه معتصم عباسی متحمل تازیانه و زندان شد، اما پس از حاکمیت متوکل و پایان بخشیدن به حاکمیت علمی معتزله، از جایگاه احترام آمیز ویژه ای برخوردار شد و عقاید و فقه او به سرعت انتشار یافت.(361)

[نصرالله عاشق خداومولا]

با توجه به این که در اواخر سده دوم، گرایش ویژه ای به مسند نویسی در میان محدثان پدیدار شد و کسانی؛ همچون سلیمان بن جارود طیالسی (م 204)؛ عبیدالله بن موسی (م 213)؛ عثمان بن ابی شیبه (م 239)؛ به مسند نویسی روی آوردند، احمد بن حنبل با توجه به گستردگی روایاتی که به آنها دست یافته بود، اقدام به تدوین مسند نمود.
او روایات مسند را از میان هفتصد و پنجاه هزار روایت انتخاب کرد و پیوسته به نوشتن و گردآوری آنها در برگه هایی که حکم چرکنویس داشت اقدام کرد. سپس بخاطر احساس پایان یافتن عمر آنها را بر فرزندان و نزدیکان خود خواند و پیش از پالایش و ویرایش آنها از دنیا رفت. آنگاه فرزندش عبدالله و نیز شاگردش قطیعی روایاتی بر آن افزودند و مسند به صورت کنونی درآمد.(362)
شمار روایات مسند بر اساس چاپ های اخیر انجام شده 27718 (بر اساس چاپ دار الفکر) یا 27519 (بر اساس چاپ دار الحدیث) است.
المسند الاحمد فیما یتعلق بمسند أحمد از ابن جزری و عقود الزبرجد علی مسند الامام احمد از سیوطی از شرح های مسند ابن حنبل اند.(363)

[نصرالله عاشق خداومولا]

مسند ابن حنبل در بوته نقد

به رغم آن که احمد بن حنبل از اعتبار مسند خود دفاع کرده و گفته است: من این کتاب را به عنوان راهنمای مسلمانان تدوین کردم که اگر مردم در سنتی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اختلاف کردند به آن مراجعه کنند و اگر در آن نیافتند، باطلش انگارند.(364) اما بر این کتاب نقدهایی وارد شده است، از جمله:
1. کتاب مسند در زمان حیات مولف و با نظارت خود او تکمیل و تنقیح نشد. فزونی هایی که توسط فرزند ابو عبدالله و نیز شاگردش ابوبکر قطیعی انجام گرفته، شاهد آن است. این امر از اتقان کتاب می کاهد، بویژه آن که گفته اند در زیادات قطیعی احادیث موضوع نیز راه یافته است.(365)
2. از آنجا که احمد بن حنبل خود تصریح می کند، که ما به عکس روایات حلال و حرام (احکام) در روایات فضائل تسامح می کنیم و در صحت سند سخت گیری روا نمی داریم.(366) از اعتبار این دست از روایات کاسته می شود؛ زیرا همین تسامح عملا به انعکاس روایات مجعول می انجامد.
بر این اساس شماری از صاحب نظران همچون زین الدین عراقی بر وجود روایات ضعیف در مسند احمد بن حنبل و تا حدودی روایات مجعول پای فشرده اند.(367)

[نصرالله عاشق خداومولا]

محمود ابو ریه پس از نقل دیدگاه های صاحب نظران درباره مسند چنین آورده است:
این ها نقطه نظرات عالمان نامداری بوده که ذکر آنها را درباره مسند احمد مناسب دیدم و همین مقدار برای معرفی مسند و ارزش و اعتبار آن بسنده است و نشان می دهد، به عکس آنچه مشهور است، مسند جزء منابعی است که نمی توان به آن اعتماد، یا استدلال کرد و حکم آن بسان سایر مسانید است.(368)

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. صحیح محمد بن اسماعیل بخاری (م 256)ابو عبدالله محمد بن اسماعیل بخاری در سال 194 هجری در بخارا به دنیا آمد. او بخشی از تحصیلات خود را در موطن خود دنبال کرد، و از آنجا که پدرش پس از درگذشت، ثروت زیادی برای او به ارث گذاشت او با استفاده از این ثروت برای تکمیل معلومات و استفاده از مشایخ حدیث به شهرهای مشهور در خراسان، عراق، حجاز و شام مسافرت نمود.(369) او بخاطر حفظ احادیث زیاد و تبحر در زمینه حدیث شناسی مورد تکریم عالمان عصر خود قرار گرفت. او از اساتید و مشایخ بزرگ عصر خود همچون: ابو زرعه رازی، احمد بن حنبل، یحیی بن معین و اسحاق بن راهویه حدیث آموخت.(370)
بخاری پس از مسافرت های مکرر، در سال 256 به زادگاه خود بازگشت و در سال 256 هجری در خرتنگ یکی از روستاهای سمرقند وفات یافت.(371)
بخاری خود درباره انگیزه فراهم آوردن صحیح گفته است: روزی نزد استاد خود اسحاق بن راهویه بودیم که گفت: چه می شد اگر کتاب مختصری درباره سنت صحیح رسول اکرم فراهم می کردید. این امر در دلم نشست و شروع به گردآوری جامع روایی صحیحی نمودم و صحیح خود را از میان ششصد هزار روایت گرد آورد.(372)
او می گفت: من صد هزار حدیث صحیح و صد هزار حدیث غیر صحیح را در حفظ دارم(373) و این امر نشان گر کثرت روایات در عصر بخاری و نیز ضعیف و جعلی بودن بسیاری دیگر از روایات است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ابن حجر درباره انگیزه بخاری معتقد است:
چون بخاری مسانید را ملاحظه کرد، به این نتیجه رسید که روایات صحیح و ضعیف در آنها درهم آمیخته، به گونه ای که تمییز میان آنها برای همگان میسر نیست، از این رو تصمیم گرفت از میان هزاران حدیث، احادیث صحیح را گردآوری کند تا برای کسی جای تردید نماند.(374)
بخاری بر اساس شرائطی روایات خود را انتخاب کرد که عبارتند از: اتصال سند تا طبقه صحابه، عدالت و ضابطه بودن راویان. او گرچه بر این شرائط تصریح نکرده، اما این شرائط از شیوه او در کتاب قابل برداشت است.(375)
او نگارش کتاب خود را در حرم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آغاز کرد و برای تکمیل کار، شانزده سال در بصره و شهرهای دیگر درنگ نموده و سپس آن را در زادگاه خود به پایان رسانده است.
می گویند: او برای انتخاب هر حدیث، اول غسل می کرد، آنگاه استخاره می نمود، سپس دو رکعت نماز به جای می آورد.(376)

[نصرالله عاشق خداومولا]

بنا به قرائنی بخاری کتاب خود را بر احمد بن حنبل، یحیی بن معین، علی بن مدینی و شماری دیگر از محدثان عرضه کرد و آنان به استثنای چهار حدیث بر صحت سایر روایات گواهی دادند.(377)
بخاری خود از حجیت و صحت روایات صحیح خود دفاع کرده و گفته است: این کتاب میان من و خدایم حجت است. من جز حدیث صحیح در آن نیاورده ام.(378)
صحیح بخاری در میان عالمان اهل سنت از جایگاه بس ممتازی برخوردار است، به گونه ای که آن را تالی تلو قرآن و صحیح ترین کتابها، صحیح بخاری است.(379)
ابن حجر در مقدمه شرح خود بر صحیح بخاری در فصلی از اصح بودن صحیح بخاری در زمینه حدیث دفاع کرده است.(380)
نووی می نویسد: علماء به یکصدا معتقداند که صحیح ترین کتابها پس از قرآن صحیح بخاری و صحیح مسلم است و امت همگی این دو کتاب را پذیرفته اند و کتاب بخاری در مقایسه با صحیح مسلم صحیح تر و فائده اش بیشتر است.(381) ذهبی نیز شبیه چنین سخنی را ابراز کرده است.(382)
از این عبارت ها که از زبان مشهورترین عالمان و محدثان اهل سنت ارائه شده می توان برداشت کرد که همگان صحیح بخاری را پس از قرآن معتبرترین کتاب می شناسند و از صحیح مسلم در مرتبه سوم یاد می کنند.
صحیح بخاری بنا به تحقیق فواد عبدالباقی دارای 7563 روایت است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

عوامل اعتبار صحیح بخاری نزد عالمان اهل سنت

به نظر می رسد عوامل ذیل در برخورداری صحیح بخاری از اعتباری بس رفیع نزد عالمان اهل سنت نقش داشته است:
1. قدمت کتاب؛ چنان که بیان شد پیش از صحیح بخاری دو کار برجسته در زمینه گردآوری احادیث انجام گرفت که عبارت بودند از: موطا مالک و مسند احمد بن حنبل.
موطا مالک بخاطر فقدان جامعیت و برخورداری از صبغه اجتهادی و نیز مسند احمد بن حنبل به خاطر برخورداری از روایات ضعیف و موضوع! چنان که تبیین شد! نتوانستند از جایگاه ممتاز صحیح بخاری برخوردار باشند. بنابراین باید اذعان کرد که صحیح بخاری جامع ترین و در عین حال متقن ترین کتابی است که در دیرپاترین تاریخ تدوین حدیث؛ یعنی در نیمه اول سده سوم فراهم آمد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. محتوای صحیح؛ کسانی که بخاری را تا سرحد تالی تلو قرآن بالا برده و آن را پس از کتاب الهی اصح کتب معرفی کرده اند با مراجعه میدانی به روایات صحیح دریافته اند که کتاب صحیح همان رنگ و بویی را دارد که آنان طالب اند! او نه بسان احمد بن حنبل روایات فضایل اهل بیت علیهم السلام را آورده و نه مثل حاکم نیشابوری چندان دم از محبت خاندان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) زده است و نه هم چون جارالله زمخشری به مذهب اعتزال گرایشی نشان می دهد. وقتی بخاری پس از غسل، استخاره و نماز چنان زیبا روایات مربوط به تاریخ اسلام و خلفاء را می چیند که نه سیخ بسوزد و نه کباب - و بر پیشانی طرفداران مکتب خلفاء، چین و شکنی ننشیند - چرا کتاب او اصح کتب شناخته نشود!

[نصرالله عاشق خداومولا]

صحیح بخاری و نقدها

به رغم دفاع بخاری از صحت روایات صحیح خود و نیز تاکید بسیاری از عالمان اهل سنت بر اصح بودن صحیح بخاری پس از قرآن، نقدهای قابل توجهی بر این کتاب شده است:

الف) ضعف های سندی صحیح بخاری

با آن که درباره روایاتی که بخاری در صحیح آورده، گفته شده است: کل من روی عنه البخاری فقد جاوز القنطرة؛ هر کس که بخاری از او نقل کرده باشد از پل (جرح و تعدیل رجالیان) گذشته است.(383) اما واقعیت نشان می دهد که او از افراد فاسق و فاجر، خارجی و ناصبی، و دین به دنیا فروخته؛ هم چون، عمرو بن عاص، مروان بن حکم، ابو سفیان، معاویه، مغیرة بن شعبه، عبدالله بن عمرو بن عاص، نعمان بن بشیر! که تا آخرین لحظه ملازم معاویه و فرزندش یزید بود و در تمام جرائم آنان شرکت داشت! ابو هریره، عبدالله بن عمر، ابو موسی اشعری، عبدالله بن زبیر، عمران بن حطان - که از روسای خوارج و از خطبای آنان بود - عروة بن زبیر، عکرمه - حامل انتشار مذهب خوارج و ابا ضیه در مغرب - و... روایات فراوانی نقل کرده است. اما از افراد صادق و سرچشمه معارف اسلامی و معلم فرهنگ غنی اسلام و حدیث، یا اصلا حدیث نقل نکرده و یا اگر هم نقل کرده نسبت به دیگران بسیار ناچیز و کم است. مثلا از ابو هریره که سال به سال مصاحب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بود 446 حدیث، از عبدالله بن عمر 270 حدیث، از عائشه 242 حدیث، و از ابوموسی اشعری 57 حدیث و از انس بن مالک بیش از 200 حدیث نقل کرده، ولی از علی (علیه السلام) که باب مدینة العلم بود 19 حدیث و از زهرا دختر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تنها یک حدیث نقل کرده است و از دیگر اهل بیت و علویین و از امام حسن (علیه السلام) که هم سن عبدالله بن زبیر بود، و زیدبن علی که دارای مسند و امام فرقه زیدیه است و امام صادق (علیه السلام) که بیشترین سهم را در ترویج فرهنگ اسلامی در دانشگاه مدینه پس از پدر بزرگوارش امام باقر (علیه السلام) داشت و امام کاظم و امام رضا (علیه السلام) که از نظر دانش و معرفت اسلامی شهره آفاقند، و امام جواد و امام هادی که هم عصر او بودند و هر کدام مرجع علوم، معارف و حدیث اسلامی به شمار می آمدند، حتی یک حدیث نقل کرده است.(384)

[نصرالله عاشق خداومولا]

علامه شرف الدین می نویسد:
از همه زشت تر آن که بخاری در صحیح خود به ائمه أهل بیت علیهم السلام احتجاج نکرده است؛ زیرا هیچ روایتی را از صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی، زکی عسکری (علیه السلام)، در حالی که معاصر آنان بود نقل نکرد، چنان که از حسن بن حسن، زید بن علی بن حسین، یحیی بن زید، نفس زکیه... و نه دیگر بزرگان عترت طاهره و گل های باغ زهرا؛ بسان عبد الله بن حسن و علی بن جعفر عریضی و دیگران، هیچ حدیثی نقل نکرده است. و حتی یک حدیث از سبط اکبر و ریحانه پیامبر اکرم و سرور جوانان بهشت حسن مجتبی (علیه السلام) نیاورده است، در حالی که گفتار پرچمدار خوارج که بیشترین دشمنی را با اهل بیت علیهم السلام داشت؛ یعنی عمران بن حطان را آورده است، همو که در تمجید ابن ملجم و ضربت زدن او به علی (علیه السلام) چنین سروده است:
یا ضربة من تقی ما اراد - بها الا لیبلغ من ذی العرش رضوانا
چه ضربتی بود از آن پرهیزکار! که از آن جز رسیدن به رضایت خداوند هدفی نداشت.
انی لأذکره یوما فأحسبه - او فی البریة عند الله میزانا
روزی او (ابن ملجم) را به یاد آوردم و می پندارم که سنگین ترین میزان نزد خداوند از آن اوست.(385)
علامه محمد حسن مظفر در کتابی تحت عنوان: الافصاح عن رجال احوال الصحاح از 368 راوی نام می برد که حداقل به استناد دو تن از رجالیان معروف اهل سنت به شدت مورد طعن و ضعف قرار گرفته اند.(386)
گذشته از عالمان شیعی، صحیح بخاری از جهت ذکر راویان ضعیف، از سوی بزرگان اهل سنت نیز مورد انتقاد قرار گرفته است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ابن حجر می گوید: حفاظ در یکصد و ده حدیث بخاری تشکیک کرده و آنها را فاقد صحت می دانند و هشتاد تن از چهارصد راویانی که منحصرا در صحیح بخاری آمده تضعیف شده اند. او خود در مقدمه جلد دوم شرح خود بر بخاری، اسامی چهارصد تن از راویان ضعیف و علت ضعف آنها را از نگاه رجالیان آورده است.(387)
حافظ زین الدین عراقی پس از ذکر سخن محمد بن طاهر که گفت: - بخاری و مسلم شرط کرده اند، تنها روایاتی که وثاقت راویان آن اتفاق نظر بوده و تا صحابی مشهور متصل است را آورده اند - می گوید: این سخن، سخن درستی نیست؛ زیرا نسایی گروهی از راویان بخاری و مسلم، یا هر کدام از آنان را تضعیف کرده است.(388)
بدرالدین عینی می گوید: در صحیح بخاری گروهی ذکر شده اند که برخی از رجالیان متقدم آنان را تضعیف کرده اند.(389)

[نصرالله عاشق خداومولا]

ب. ضعف هایی محتوایی صحیح بخاری

گذشته از اشکالهای پیش گفته، مهم ترین نقد بر صحیح بخاری انعکاس روایاتی است که از هر جهت با فرهنگ و آموزه های قرآن و اهل بیت علیهم السلام حتی از دیدگاه برخی از صاحب نظران اهل سنت مخالفت است. از سوی دیگر قداست و جایگه رفیع این کتاب در میان جامعه دینی اهل سنت باعث شد تا این روایات مورد استناد و اعتنای بسیاری از پژوهشگران قرار گیرد.
بدون تردید اگر مدعی باشیم که صحیح بخاری در شکل دهی به بسیاری از اندیشه های ناصواب کلامی و فقیهی و دور ساختن امت اسلامی از فرهنگ ناب اسلامی و قرآنی به عنوان مهم ترین منعب روایی، بیشترین نقش را داشته است، سخنی از روی گزاف نخواهد بود.
صحیح بخاری در بُعد توحید، از خدایی یاد می کند که دارای جسم، اعضاء و جوارح و قابل رویت است و مانند موجودات عادی، محل اعراض و صفات قابل زوال است. و در بعد نبوت از پیامبرانی یاد می کند که دروغ می گویند، غذای حرام می خورند، زن باره اند، برای فرار از مرگ، چشم عزرائیل را می کنند، با حال جنابت نماز می خوانند، اشتباه کار و فراموش خاطراند، در نبوت خود تردید دارند، مورد سحر ساحران قرار می گیرند... . و در ابعاد دیگر، قرآن را تحریف شده معرفی می کند. مباشرت با حائض را جائز می شمرد و غنا را مباح معرفی می کند.(390)

[نصرالله عاشق خداومولا]

الکواکب الدراری از شمس الدین کرمانی (م 786)، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری از ابن حجر عسقلانی (م 852)؛ و عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری از بدر الدین عینی (م 855) از مهم ترین شرح های صحیح بخاری به شمار می روند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

4. صحیح مسلم بن حجاج قشیری (م 261)ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری در سال 204 هجری در نیشابور به دنیا آمد و در سال 261 هجری در همین شهر وفات یافت.(391) وی تحصیل خود را در زادگاه خود پی گرفت و سپس برای تکمیل علم آموزی خود به شهرهای مختلف در عراق، حجاز، شام و مصر مسافرت کرد. او حدیث را از محضر اساتید نامداری؛ مانند یحیی بن یحیی، احمد بن حنبل، اسحاق بن راهویه و محمد بن اسماعیل بخاری فرا گرفت.(392)
وسعت دانش او در زمینه روایات و نیز پرکاری اش باعث شد که بزرگانی؛ همچون احمد بن سلمه و ابو عیسی ترمذی که در حدیث همپای او به شمار می رفتند، از او دانش حدیث فرا گیرند.(393)
نووی شماری از کتابهای مسلم را بر شمرده است.(394)
محمد بن ماسرجی می گوید: از مسلم شنیدم گفت: کتاب صحیح را از میان سیصد هزار حدیث که خود شنیدم، فراهم آوردم.(395)
صحیح مسلم پس از صحیح بخاری معتبرترین کتاب نزد اهل سنت است. و بنا به نقل ابن کثیر عالمان در غرب جهان اسلام و ابو علی نیشابوری در شرق جهان اسلام صحیح مسلم را حتی بر صحیح بخاری ترجیح می دهند.(396)
شمار روایات صحیح مسلم 7275 روایت و با حذف مکررات 3018 روایت است.
شرح صحیح مسلم بن حاج از نووی (م 677). الدیباج علی صحیح مسلم بن الحجاج از جلال الدین سیوطی (م 911) از مهمترین شرح های صحیح مسلم اند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مقایسه ای میان صحیح مسلم با صحیح بخاری

گرچه مسلم نیز بسان بخاری روایات را در صورت برخورداری از شرائطی، صحیح دانسته و در کتاب خود آورده است، اما در برخی از شرائط با بخاری هماهنگ نیست. مثلا بخاری در نقل حدیث همزمانی راوی با شیخ حدیث و ملاقات آن دو را شرط می داند، اما مسلم همزمانی را کافی دانسته و ملاقات را لازم نمی داند. از سوی دیگر ملاکهای توثیق از نگاه بخاری و مسلم یکسان نیست. بدین خاطر مسلم روایات برخی از روایان را آورده که بخاری از ذکر آنها اجتناب کرده است.
از سوی دیگر صحیح مسلم را از جهاتی که بیشتر به ساختار و چینش روایات مربوط است بر صحیح بخاری ترجیح داده اند هر چند بخاری از جهت غوص در دانش حدیث و گسترش آگاهی در این زمینه و نیز بهره مندی بیشتر از بزرگان حدیث بر مسلم برتری دارد، چنان که مقام استادی او بر مسلم، برتری او را تقویت کرده است.(397)

[نصرالله عاشق خداومولا]

5. سنن ابی داود سلیمان بن اشعث سجستانی (م 275)ابو داود سلیمان بن اشعث ازدی سجستانی در سال 202 هجری به دنیا آمد و در سال 275 هجری در بصره وفات یافت.(398) او برای فراگیری حدیث به شهرهای خراسان، شام، مصر و حجاز مسافرت کرد و در نهایت تا پایان عمر در بصره رحل اقامت افکند. او فقه و حدیث را نزد احمد بن حنبل و صفوان بن صالح، قتیبة بن سعید و اسحق بن راهویه فرا گرفت.(399)
گفته اند که ترمذی، نسایی، صاحبان سنن و ابو عوانه اسفرائینی از او حدیث سماع کرده اند.(400) و او را امام محدثان در عصر خود دانسته اند.(401) ابو داود دارای آثار مختلف علمی، از جمله کتاب المسائل است که در آن به پرسش های احمد بن حنبل پاسخ گفته است.
ابو داود به دنبال آن بود تا احادیثی را گردآورد که برای استدلال فقهاء به کار می آمد و احکام از آنها استنباط می شد، بر این اساس کتاب سنن خود را فراهم آورد. ابوبکر بن داسه یکی از راویان سنن از ابو داود این سخن را نقل کرده است: از روایات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پانصد هزار روایت نگاشتم و از میان آنها 4800 حدیث انتخاب کردم و روایات صحیح و نزدیک به صحیح را در آن آورد.(402) او کتاب خود را پس از نگارش به رویت احمد بن حنبل رسانده و او کتابش را مورد تأیید قرار داد.(403)
بدین خاطر کتاب سنن ابو داود از اعتبار زیادی برخوردار بوده و پس از صحیح بخاری و مسلم در مرتبه سوم قرار دارد.
خطابی می گوید: در علم حدیث بسان سنن ابو داود نگاشته نشده است.(404) مشهورترین راویان سنن عبارتند از: ابو سعید بن اعرابی، ابو علی لؤلؤی، ابوبکر بن داسه. و کتاب سنن بنا به روایت ابو علی لؤلؤی انتشار یافته است(405) شمار روایات سنن ابو داود بر اساس چاپ دارالسلام 5274 روایت است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

6. سنن محمد بن عیسی ترمذی (م 279)ابو عیسی محمد بن عیسی ترمذی در سال 209 هجری در روستای بوغ از روستاهای شهر ترمذ در کنار رود جیحون(406) به دنیا آمد و در سال 279 هجری در همین شهر وفات یافت. او حدیث را از مشایخ حدیث؛ همچون قتیبة ابن سعید، اسحاق بن راهویه و ابو مصعب زهری فرا گرفت و برای طلب حدیث به شهرهای مختلف؛ از جمله خراسان، عراق، حجاز و بغداد مسافرت نمود.(407) آنگاه به زادگاه خود بازگشت و کتاب سنن را در همین شهر نگاشت. برخی گفته اند که او در پایان عمر نابینا شد لذا به او لقب ضریر داده اند.(408) وی دارای حافظه و هوش سرشاری بود. او نخستین کسی است که اصطلاح حسن را برای آن دسته از احادیثی که یک درجه از صحیح کمتر است را باب کرد. پیش از او حدیث تنها به صحیح و ضعیف تقسیم می شد.(409)

[نصرالله عاشق خداومولا]

دانستنی است که این کتاب دارای دو نام مشهور است: 1. جامع ترمذی؛ 2. سنن ترمذی. و نام نخست آن در میان حدیث پژوهانی؛ همچون سمعانی، مزی، ذهبی، عسقلانی و... مشهور است.
از نظر البانی این عنوان از آن جهت بر این کتاب زیبنده است که او در کتابش فوائد و علومی را آورده که حتی در صحیح بخاری و سایر کتب یافت نمی شود.(410)
برخی نیز؛ همچون چلپی در کشف الظنون و احمد شاکر بر آن عنوان: الجامع الصحیح گذاشته اند،(411) ترمذی چنان که خود گفته است کتابش را پس از نگارش بر محدثان حجاز، عراق و خراسان عرضه کرد و آنان کتابش را مورد تأیید قرار دادند.(412) و در تمجید از آن گفته اند: من کان فی بته هذا الکتاب فکأنما نبی یتکلم؛ هر کس در خانه اش سنن ترمذی باشد، گویا پیامبری در خانه دارد.(413)
سنن ترمذی بر اساس چاپ دار السلام 3956 روایت است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

7. سنن احمد بن شعیب نسایی (م 303)ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب نسایی در سال 215 هجری در شهر نساء از شهرهای قدیم ایران ما بین سرخس و مرو و ابیورد متولد شد. او در سال 303 هجری در پی مضروب شدن در شام مجروح و سپس در مکه از دنیا رفت و میان صفا و مروه مدفون شد.(414) او نزد بزرگانی همچون، اسحاق بن راهویه (م 237)؛ حصین بن منصور، عیسی بن حماد و... دانش آموخت.(415)
او نسبت به اهل بیت علیهم السلام محبت ویژه داشت. لذا برخی او را به تشیع نسبت داده اند.(416) او کتابی به نام خصائص در فضائل امیرالمومنین دارد و خود می گوید: وقتی وارد شام شدم مردم آن سامان را منحرف از علی (علیه السلام) یافتم، از این رو به نگارش این کتاب روی آوردم تا باعث هدایت آنان شود.(417) گویند: پس از تالیف این کتاب شامیان از او خواستند تا کتابی درباره فضائل معاویه بنویسد، اما نسایی گفت: چه بنویسم درباره کسی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره او فرمود: لا اشبع الله بطنه؛ خداوند شکمش را سیر نکند. آنان با شنیدن این سخن او را مورد هجوم قرار داده و پس از ضرب و شتم از شهر بیرون کردند، که همین حادثه به فوت او در مکه انجامید.(418)

[نصرالله عاشق خداومولا]

نسایی در آغاز، کتاب مفصلی درباره احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فراهم ساخت و آن را: السنن الکبری نامید و در آن روایات صحیح، حسن و ضعیف را گردآورد و هنگامی که آن را به امیر رمله تقدیم کرد او از نسایی پرسید: آیا همه روایات سنن صحیح است؟ نسایی پاسخ داد: در این کتاب احادیث صحیح، حسن و روایای نزدیک به آنها را گرد آورده ام. امیر رمله به او گفت: احادیث صحیح را از آن استخراج کن. نسایی در پی این درخواست به تلخیص و استخراج احادیث صحیح السنن الکبری پرداخت و نام آن را السنن المجتبی گذاشت که همان سنن معروف اوست، که از آن به السنن الصغیر نیز یاد می شود و از طریق ابن سنی روایت شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

با توجه به ضابطه و متقن بودن نسایی و اعمال شرائط سخت تر از بخاری و مسلم در انتخاب روایات، سنن او در ردیف صحاح سته به عنوان کتاب معتبر شناخته شد. به گونه ای که برخی آن را بخاطر صح روایات و تنظیم ابواب فقهی همتای سنن ابو داود، یا در مرتبه ای پس از آن دانسته اند.(419)
نسایی از روایان ضعیف، روایات بس اندکی نقل کرده است. با این حال این کثیر معتقد است: در سنن نسایی راویان مجهول و مجروح و نیز روایات ضعیف، معلل و منکر آمده است.(420)
از جمله اشکالات سنن نسایی تکرار بیش از حد روایات در آن است که از این جهت در میان صحاح سته منحصر به فرد است. به عنوان مثال روایت نیت شانزده بار در کتاب او تکرار شده است.(421)
در سنن نسایی 5761 روایت آمده است.(422)

[نصرالله عاشق خداومولا]

8. سنن ابن ماجه قزوینی (م 273)ابو عبدالله محمد بن یزید ابن ماجه ربعی قزوینی در سال 207 یا 209 هجری تولد و در سال 273 هجری وفات یافت. او برای تکمیل دانش حدیثی خود به شهرهای مختلف علمی آن روزگار؛ از قبیل بغداد، کوفه، بصره، شام، حجاز و ری مسافرت کرد و از مشایخ بزرگ، همچون: علی بن محمد طنافسی، مصعب بن عبدالله زبیری، و... علوم حدیث را فرا گرفت.(423)
او دارای کتابی در تفسیر قرآن و کتابی درباره تاریخ قزوین است.(424) اما مهم ترین اثر او کتاب سنن است که در زمینه ابواب فقهی (طهارت تادیات) در دو جلد نگاشته و در میان صحاح سته اهل سنت به عنوان آخرین کتاب از نظر اعتبار شناخته شده است. البته غالبا مولفان مالکی به جای سنن ابن ماجه، موطأ مالک را به عنوان کتاب معتبر در میان صحاح سته می شناسند.(425) گذشته از طرفداران مذهب مالکی، شماری از صاحب نظران؛ هم چون ابن اثیر جز ری، موطا مالک را بر سنن ابن ماجه ترجیح داده و برخی دیگر سنن دارمی را از سنن ابن ماجه برتر می دانند.(426)
سنن ابن ماجه دارای 4341 حدیث است که حدود 3002 حدیث آن در پنج کتاب دیگر از میان صحاح آمده و از میان روایات باقیمانده تنها 428 حدیث به عنوان روایت صحیح شناخته شده است.(427)
سیوطی برخی از راویان احادیث سنن را اشخاص متهم به کذب و سرقت حدیث دانسته و معتقد است: این دست از احادیث از طریق دیگر نیز نقل شده است.(428)
مصباح الزجاجه از سیوطی و کفایة الحجاجة از سندی از جمله شرح های سنن ابن ماجه اند.