تدبر در قرآن{احادیث آیه ۲۲ از سوره ذاریات - تفسیر روایی اهل بیت علیهم ...}

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

آیه ۲۲ - سوره ذاریات





وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ [22]

و روزىِ شما در آسمان است و نيز آنچه شما وعده داده ‌مى‌شويد.



(ذاریات/ ۲۲)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- إِذَا فَرَغَ أَحَدُکُمْ مِنَ الصَّلَاهًِْ فَلْیَرْفَعْ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ لْیَنْصَبْ فِی الدُّعَاءِ فَقَالَ عَبْدُاللَّهِ‌بْنُ‌سَبَإ ٍ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ أَ لَیْسَ اللَّهُ فِی کُلِّ مَکَانٍ قَالَ بَلَی قَالَ فَلِمَ یَرْفَعُ الْعَبْدُ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ أَ مَا تَقْرَأُ وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ فَمِنْ أَیْنَ یُطْلَبُ الرِّزْقُ إِلَّا مِنْ مَوْضِعِهِ وَ مَوْضِعُ الرِّزْقِ وَ مَا وَعَدَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ السَّمَاءُ.

امام علی (علیه السلام)- هرگاه کسی از میان شما از نماز فارغ شود باید دست‌هایش را به‌سوی آسمان بلند کند و بکوشد و به دعا پردازد. عبداللّه‌بن‌سبا عرض کرد: «یا امیرالمؤمنین (علیه السلام)! مگر خداوند عزّوجلّ در همه جا حاضر نیست»؟ آن حضرت (علیه السلام) فرمود: «بلی»! گفت: «پس چرا بنده هنگام دعا دست‌هایش را به‌سوی آسمان بلند می‌کند»؟ آن حضرت (علیه السلام) فرمود: «مگر در قرآن این آیه را نمی‌خوانی: وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ؛ پس به این ترتیب روزی را جز از محلّی که آنجا واقع شده از کجا باید طلب کرد و محلّی که روزی و آنچه خداوند عزّوجلّ وعده فرموده همگی در آسمان است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۶ بحرالعرفان، ج۱۵، ص۱۴۲
(ذاریات/ ۲۲)



السّجّاد (علیه السلام)- ... وَاجْعَلْ مَا صَرَّحْتَ بِهِ مِنْ عِدَتِکَ فِی وَحْیِکَ وَ أَتْبَعْتَهُ مِنْ قَسْمِکَ {قِسْمِکَ} فِی کِتَابِکَ قَاطِعاً لِاهْتِمَامِنَا بِالرِّزْقِ الَّذِی تَکَفَّلْتَ بِهِ وَ حَسْماً لِلِاشْتِغَالِ بِمَا ضَمِنْتَ الْکِفَایَهًَْ لَهُ فَقُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ الْأَصْدَقُ وَ أَقْسَمْتَ وَ قَسَمُکَ الْأَبَرُّ الْأَوْفَی وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ ثُمَّ قُلْتَ فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ.

امام سجّاد (علیه السلام)- وعده و نویدی را که در وحی خود [آنچه به پیغمبرت فرستاده‌ای] تصریح و بیان کرده‌ای و در کتاب خویش [قرآن کریم] به‌دنبالش قسم و سوگند خود را آورده‌ای وسیله‌ی جداساختن کوشش ما و مشغول‌شدن به روزی که تو آن را تکفّل و ضمانت نموده‌ای قرارده پس گفته‌ای و گفتار تو حق و درست و راست‌ترین [گفته‌ها] است [که دروغ در آن راه ندارد] و قسم یاد کرده‌ای و قسم تو [از هر قسمی] راست‌تر و وفا (http://erfanvahekmat.com/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87/%D9%88%D9%81%D8%A7) کننده‌تر است؛ وَ فی السَّماءِ رِزقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ یعنی [اسباب]؛ آنگاه فرموده‌ای: فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْارْضِ انَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما انَّکُمْ تَنْطِقُونَ.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۶ بحرالعرفان، ج۱۵، ص۱۴۲




أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- اطْلُبُوا الرِّزْقَ فَإِنَّهُ مَضْمُونٌ لِطَالِبِهِ.

امام علی (علیه السلام)- روزی را بجویید زیرا آن برای جوینده‌اش ضمانت شده است و بدون کوشش به کسی روزی نمی‌دهند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۶ الإرشاد، ج۱، ص۳۰۳



(ذاریات/ ۲۲)

الصّادق (علیه السلام)- عَنْ هِشَامِ‌بْنِ‌الْحَکَم: ... قَالَ السَّائِلُ فَمَا الْفَرْقُ بَیْنَ أَنْ تَرْفَعُوا أَیْدِیَکُمْ إِلَی السَّمَاءِ وَ بَیْنَ أَنْ تَخْفِضُوهَا نَحْوَ الْأَرْضِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) ذَلِکَ فِی عِلْمِهِ وَ إِحَاطَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ سَوَاءٌ وَ لَکِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَ أَوْلِیَاءَهُ وَ عِبَادَهُ بِرَفْعِ أَیْدِیهِمْ إِلَی السَّمَاءِ نَحْوَ الْعَرْشِ لِأَنَّهُ جَعَلَهُ مَعْدِنَ الرِّزْق.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

امام صادق (علیه السلام)- هشام‌بن‌حکم گوید: ... [فرد زندیق] پرسید: «چه فرقی است میان اینکه دستان خود را به آسمان بالا برید یا به زمین پایین برید»؟ امام صادق (علیه السلام) فرمود: این در علم و احاطه و قدرت او مساوی و برابر است، ولی خداوند عزّوجلّ اولیا و بندگانش را امر فرموده دستان خود را رو به آسمان سمت عرش بالا برند، زیرا خداوند آن را معدن رزق قرار داده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۸ التوحیدللصدوق، ص۲۴۸

(ذاریات/ ۲۲)

الصّادق (علیه السلام)- وَ الَّذِی بَعَثَ جَدِّی (صلی الله علیه و آله) بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَیَرْزُقُ الْعَبْدَ عَلَی قَدْرِ الْمُرُوءَهًِْ وَ إِنَّ الْمَعُونَهًَْ لَتُنْزَلُ عَلَی قَدْرِ شِدَّهًِْ الْبَلَاءِ.

امام صادق (علیه السلام)- قسم به خداوندی که جدّم (صلی الله علیه و آله) را به حق، نبی مبعوث کرده، خداوند بنده را به‌اندازه‌ی مروّتی که دارد روزی می‌دهد و یاری و کمک، به‌اندازه‌ی سختی بلا فرود می‌آید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۸ بحرالعرفان، ج۱۵، ص۱۴۲



(ذاریات/ ۲۲)

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

الرّسول (صلی الله علیه و آله)- یَا عَلِیُّ‌إِنَّ الْیَقِینَ أَنْ لَا تُرْضِیَ أَحَداً عَلَی سَخَطَ اللَّهِ وَ لَا تَحْمَدَنَ أَحَداً عَلَی مَا آتَاکَ اللَّهُ وَ لَا تَذُمَّنَّ أَحَداً عَلَی مَا لَمْ یُؤْتِکَ اللَّهُ فَإِنَّ الرِّزْقَ لَا یَجُرُّهُ حِرْصُ حَرِیصٍ وَ لَا یَصْرِفُهُ کُرْهُ کَارِه.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ای علی (علیه السلام)! همانا یقین آن است که هیچ‌کس را بر خشم خدا خشنود نگردانی و کسی را بر آنچه خداوند به تو داده، ستایش ننمایی و احدی را بر آنچه که خداوند به تو نداده، مذمّت نکنی! پس رزق به‌سوی کسی که به آن حریص است، کشیده نمی‌شود و از کسی که به آن تمایل ندارد، روی بر نمی‌گرداند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۸ التوحیدللصدوق، ص۳۷۵



(ذاریات/ ۲۲)

الصّادق (علیه السلام)- إِنْ کَانَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ تَکَفَّلَ بِالرِّزْقِ فَاهْتِمَامُکَ لِمَا ذَا وَ إِنْ کَانَ الرِّزْقُ مَقْسُوماً فَالْحِرْصُ لِمَا ذَا.

امام صادق (علیه السلام)- اگر خدای متعال ضامن روزی است، غصّه‌خوردن چرا؟! اگر روزی تقسیم شده است، حرص و آز برای چه؟!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۸ التوحیدللصدوق، ص۳۷۶



(ذاریات/ ۲۲)

السّجّاد (علیه السلام)- عَنْ أَبِی حَمْزَهًَْ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْن (علیه السلام): ... مَا لِی أَرَاکَ کَئِیباً حَزِیناً أَ عَلَی الدُّنْیَا فَرِزْقُ اللَّهِ حَاضِرٌ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ.

امام سجّاد (علیه السلام)- ابوحمزه ثمالی از امام سجّاد (علیه السلام) روایت می‌کند که فرمود: برای چه تو را محزون و اندوهناک می‌بینم؟ آیا برای دنیا اندوهناک شده و حال آنکه دنیا اندوه و غمی ندارد؛ زیرا روزی را خدا برای بدکار و نیکوکار مقرّر فرموده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۸ الکافی، ج۲، ص۶۳



(ذاریات/ ۲۲)

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

الصّادق (علیه السلام)- کَفُّ الْأَذَی وَ قِلَّهًُْ الصَّخَبِ یَزِیدَانِ فِی الرِّزْق.

امام صادق (علیه السلام)- خودداری از اذیّت‌کردن [دیگران] و [از مال] حرام نخوردن، روزی را زیاد می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۸ التوحیدللصدوق، ص۴۶۰




(ذاریات/ ۲۲)

الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ أَرْزَاقَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُونَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْعَبْدَ إِذَا لَمْ یَعْرِفْ وَجْهَ رِزْقِهِ کَثُرَ دُعَاؤُهُ.

امام صادق (علیه السلام)- خدای عزّوجلّ روزی مؤمنان را از جایی‌که نمی‌پندارند، قرار داده و این بدان‌جهت است که وقتی بنده راه پیداکردن روزی خود را پیدا نکند، بسیار دعا می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۸ الکافی، ج۵، ص۸۴



(ذاریات/ ۲۲)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- اسْتُنْزِلَ الرِّزْق بِالصَّدَقَه.


امام علی (علیه السلام)- روزی را با صدقه بگشایید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۸ بحرالعرفان، ج۱۵، ص۱۴۲

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

آیه ۲۳ - سوره ذاریات

آیه فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ [23]

سوگند به پروردگار آسمان و زمين كه اين مطلب حق است! همان‌گونه كه شما سخن مى‌گوييد.

۱(ذاریات/ ۲۳)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- قوله فَو رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ إِنَّهُ لَحَقٌ هُوَ قِیَامُ الْقَائِم.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ؛ سوگند به پروردگار آسمان و زمین! که این مطلب حق است همان‌گونه که شما سخن می‌گویید، مقصود قیام قائم آل‌محمّد (است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۱۸ تأویل الآیات الظاهره، ص۵۹۶



آیه هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْراهِيمَ الْمُكْرَمِينَ [24]

آيا خبر مهمان‌هاى گرامى ابراهيم به تو رسيده ‌است؟!

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

۱(ذاریات/ ۲۴)
الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَتَعَوَّذُ مِنَ الْبُخْلِ فَقَالَ نَعَمْ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ فِی کُلِ صَبَاحٍ وَ مَسَاءٍ وَ نَحْنُ نَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ مِنَ الْبُخْلِ یَقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ سَأُخْبِرُکَ عَنْ عَاقِبَهًِْ الْبُخْلِ إِنَّ قَوْمَ لُوطٍ کَانُوا أَهْلَ قَرْیَهًٍْ أَشِحَّاءَ عَلَی الطَّعَامِ فَأَعْقَبَهُمُ الْبُخْلُ دَاءً لَا دَوَاءَ لَهُ فِی فُرُوجِهِمْ فَقُلْتُ وَ مَا أَعْقَبَهُمْ فَقَالَ إِنَّ قَرْیَهًَْ قَوْمِ لُوطٍ کَانَتْ عَلَی طَرِیقِ السَّیَّارَهًِْ إِلَی الشَّامِ وَ مِصْرَ فَکَانَتِ السَّیَّارَهًُْ تَنْزِلُ بِهِمْ فَیُضِیفُونَهُمْ فَلَمَّا کَثُرَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ ضَاقُوا بِذَلِکَ ذَرْعاً بُخْلًا وَ لُؤْماً فَدَعَاهُمُ الْبُخْلُ إِلَی أَنْ کَانُوا إِذَا نَزَلَ بِهِمُ الضَّیْفُ فَضَحُوهُ مِنْ غَیْرِ شَهْوَهًٍْ بِهِمْ إِلَی ذَلِکَ وَ إِنَّمَا کَانُوا یَفْعَلُونَ ذَلِکَ بِالضَّیْفِ حَتَّی یَنْکُلَ النَّازِلُ عَنْهُمْ فَشَاعَ أَمْرُهُمْ فِی الْقَرْیَهًِْ وَ حَذِرَهُمُ النَّازِلَهًُْ فَأَوْرَثَهُمُ الْبُخْلُ بَلَاءً لَا یَسْتَطِیعُونَ دَفْعَهُ عَنْ أَنْفُسِهِمْ مِنْ غَیْرِ شَهْوَهًٍْ لَهُمْ إِلَی ذَلِکَ حَتَّی صَارُوا یَطْلُبُونَهُ مِنَ الرِّجَالِ فِی الْبِلَادِ وَ یُعطُونَهُمْ عَلَیْهِ الْجُعْلَ ثُمَّ قَالَ فَأَیُّ دَاءٍ أَدْأَی مِنَ الْبُخْلِ وَ لَا أَضَرُّ عَاقِبَهًًْ وَ لَا أَفْحَشُ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ أَبُو بَصِیرٍ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَهَلْ کَانَ أَهْلُ قَرْیَهًِْ لُوطٍ کُلُّهُمْ هَکَذَا یَعْمَلُونَ فَقَالَ نَعَمْ إِلَّا أَهْلُ بَیْتٍ مِنْهُمْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ تَعَالَی فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فِیها مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَبَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) إِنَّ لُوطاً لَبِثَ فِی قَوْمِهِ ثَلَاثِینَ سَنَهًًْ‌یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ یُحَذِّرُهُمْ عَذَابَهُ وَ کَانُوا قَوْماً لَا یَتَنَظَّفُونَ مِنَ الْغَائِطِ وَ لَا یَتَطَهَّرُونَ مِنَ الْجَنَابَهًِْ وَ کَانَ لُوطٌ ابْنَ خَالَهًِْ إِبْرَاهِیمَ وَ کَانَتِ امْرَأَهًُْ إِبْرَاهِیمَ سَارَهًُْ أُخْتَ لُوطٍ وَ کَانَ لُوطٌ وَ إِبْرَاهِیمُ نَبِیَّیْنِ مُرْسَلَیْنِ مُنْذِرَیْنِ وَ کَانَ لُوطٌ رَجُلًا سَخِیّاً کَرِیماً یَقْرِی الضَّیْفَ إِذَا نَزَلَ بِهِ وَ یُحَذِّرُهُمْ قَوْمَهُ قَالَ فَلَمَّا رَأَی قَوْمُ لُوطٍ ذَلِکَ مِنْهُ قَالُوا لَهُ إِنَّا نَنْهَاکَ عَنِ الْعَالَمِینَ لَا تقری {تَقْرِ} ضَیْفاً یَنْزِلُ بِکَ إِنْ فَعَلْتَ فَضَحْنَا ضَیْفَکَ الَّذِی یَنْزِلُ بِکَ وَ أَخْزَیْنَاکَ فَکَانَ لُوطٌ إِذَا نَزَلَ بِهِ الضَّیْفُ کَتَمَ أَمْرَهُ مَخَافَهًَْ أَنْ یَفْضَحَهُ قَوْمُهُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ لِلُوطٍ عَشِیرَهًٌْ قَالَ وَ لَمْ یَزَلْ لُوطٌ وَ إِبْرَاهِیمُ یَتَوَقَّعَانِ نُزُولَ الْعَذَابِ عَلَی قَوْمِهِمْ فَکَانَتْ لِإِبْرَاهِیمَ وَ لِلُوطٍ مَنْزِلَهًٌْ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی شَرِیفَهًٌْ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی کَانَ إِذَا أَرَادَ عَذَابَ قَوْمِ لُوطٍ أَدْرَکَتْهُ مَوَدَّهًُْ إِبْرَاهِیمَ وَ خُلَّتُهُ وَ مَحَبَّهًُْ لُوطٍ فَیُرَاقِبُهُمْ فَیُؤَخِّرُ عَذَابَهُمْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَلَمَّا اشْتَدَّ أَسَفُ اللَّهِ عَلَی قَوْمِ لُوطٍ وَ قَدَّرَ عَذَابَهُمْ وَ قَضَی أَنْ یُعَوِّضَ إِبْرَاهِیمَ مِنْ عَذَابِ قَوْمِ لُوطٍ بِغُلَامٍ علیهم {عَلِیمٍ} فَیُسَلِّیَ بِهِ مُصَابَهُ بِهَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ فَبَعَثَ اللَّهُ رُسُلًا إِلَی إِبْرَاهِیمَ یُبَشِّرُونَهُ بِإِسْمَاعِیلَ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ لَیْلًا یَفْزَعُ مِنْهُمْ وَ خَافَ أَنْ یَکُونُوا سُرَّاقاً فَلَمَّا رَأَتْهُ الرُّسُلُ فَزِعاً مَذْعُوراً فَقالُوا سَلاماً قَالَ سَلَامٌ إِنَّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ قالُوا لا تَوْجَلْ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ عَلِیمٍ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) وَ الْغُلَامُ الْعَلِیمُ هُوَ إِسْمَاعِیلُ‌بْنُ‌هَاجَر َ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ لِلرُّسُلِ أَ بَشَّرْتُمُونِی عَلی أَنْ مَسَّنِیَ الْکِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ قالُوا بَشَّرْناکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطِینَ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ فَما خَطْبُکُمْ بَعْدَ الْبِشَارَهًِْ قالُواإِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ قَوْمِ لُوطٍ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْماً فَاسِقِینَ لِنُنْذِرَهُمْ عَذَابَ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ لِلرُّسُلِ إِنَّ فِیها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیها لَنُنَجِّیَنَّهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِینَ إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنا إِنَّها لَمِنَ الْغابِرِینَ قَالَ فَلَمَّا جاءَ آلَ لُوطٍ الْمُرْسَلُونَ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ قالُوا بَلْ جِئْناکَ بِما کانُوا فِیهِ قَوْمُکَ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ یَمْتَرُونَ وَ أَتَیْناکَ بِالْحَقِ لِتُنْذِرَ قَوْمَکَ الْعَذَابَ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ یَا لُوطُ إِذَا مَضَی لَکَ مِنْ یَوْمِکَ هَذَا سَبْعَهًُْ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیهَا بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ إِذَا مَضَی نِصْفُ اللَّیْلِ وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَکَ إِنَّهُ مُصِیبُها ما أَصابَهُمْ وَ امْضُوا مِنْ تِلْکَ اللَّیْلَهًِْ حَیْثُ تُؤْمَرُونَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقَضَوْا ذلِکَ الْأَمْرَ إِلَی لُوطٍ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الثَّامِنِ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ قَدَّمَ اللَّهُ تَعَالَی رُسُلًا إِلَی إِبْرَاهِیمَ یُبَشِّرُونَهُ بِإِسْحَاقَ وَ یُعَزُّونَهُ بِهَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ یَعْنِی ذَکِیّاً مَشْوِیّاً نَضْجاً فَلَمَّا رَأی إِبْرَاهِیمُ أَیْدِیَهُمْ لا تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً قالُوا لا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمِ لُوطٍ وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَبَشَّرُوهَا بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ فَضَحِکَتْ یَعْنِی فَتَعَجَّبَتْ مِنْ قَوْلِهِمْ قالَتْ یا وَیْلَتی أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلِی شَیْخاً إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عَجِیبٌ قالُوا أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللهِ رَحْمَتُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَلَمَّا جَاءَتْ إِبْرَاهِیمَ الْبِشَارَهًُْ بِإِسْحَاقَ وَ ذَهَبَ عَنْهُ الرَّوْعُ أَقْبَلَ یُنَاجِی رَبَّهُ فِی قَوْمِ لُوطٍ وَ یَسْأَلُهُ کَشْفَ الْبَلَاءِ عَنْهُمْ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا إِبْراهِیمُ أَعْرِضْ عَنْ هذا إِنَّهُ قَدْ جاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَ إِنَّهُمْ آتِیهِمْ عَذَابِی بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ مِنْ یَوْمٍ مَحْتُومٍ غَیْرُ مَرْدُود.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

امام باقر (علیه السلام)- ابوبصیر گوید: از امام باقر (علیه السلام) پرسیدم: «آیا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از بخل به خدا پناه می‌برد»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «بلی، ای ابومحمّد! هر صبح و هر شب ما هم از بخل به خدا پناه می‌بریم». خداوند می‌فرماید: کسانی که از بخل و حرص نفس خویش باز داشته شده‌اند رستگارانند!. (حشر/۹)». از عاقبت و سرانجام بخل تو را آگاه خواهم کرد، قوم لوط (علیه السلام) از دیاری بودند که بر غذا و طعام حریص بودند. سرانجام بخل آن‌ها را دچار دردی ساخت که هیچ درمانی برای درد آن‌ها که همان لواط بود پیدا نمی‌شد. پرسیدم: «عاقبت کار آن‌ها چه شد»؟ فرمود: «سرزمین قوم لوط (علیه السلام) در سر راه کاروان‌هایی بود که به شام و مصر می‌رفتند و کاروان بر آن‌ها فرود می‌آمد، از کاروانیان پذیرایی می‌کردند. وقتی که مهمانان آن‌ها زیاد شدند، آن‌ها از بخل و پستی به تنگ آمدند. بخل آن‌ها را به‌جایی کشاند که وقتی برای آن‌ها مهمان می‌آمد، بدون اینکه تمایلی به او داشته باشند او را رسوا و بی‌آبرو می‌کردند. این کار را چنان با مهمانان مرد انجام دادند که مهمانان به سرزمین آن‌ها نمی‌آمدند. در نتیجه، این کار در بین خودشان سرایت پیدا کرد. مهمانان زن هم از آنان دوری جستند. این‌گونه بود که بخل در میان آن‌ها دردی را به‌جا گذاشت که نمی‌توانستند آن را از خودشان دور کنند بدون اینکه به آن کار تمایلی داشته باشند. تا آنجا که انجام این کار را از مردان سرزمین خود طلب می‌کردند و در قبال انجام آن کار پاداش و یا پول می‌دادند». سپس فرمود: «کدام درد است که از بخل دردناک‌تر باشد و سرانجام آن زیان‌بارتر و در نزد خداوند عزّوجلّ زشت‌تر»؟ به حضرت (علیه السلام) گفتم: «جانم فدای تو! آیا همه‌ی افراد سرزمین لوط (علیه السلام) این کار را انجام می‌دادند»؟ فرمود: «بلی! به‌جز یک خانواده‌ی مسلمان. آیا کلام خداوند متعال را نشنیده‌ای که فرمود: فَأَخْرَجْنَا مَن کَانَ فِیهَا مِنَ المُؤْمِنِینَ فَمَا وجَدْنَا فِیهَا غَیْرَ بَیْتٍ مِّنَ المُسْلمِینَ سپس امام باقر (علیه السلام) فرمود: «لوط (علیه السلام) مدّت سی سال در میان قوم خود زندگی کرد. آن‌ها را به عبادت خداوند عزّوجلّ دعوت می‌کرد و آن‌ها را از عذاب خدا می‌ترسانید. امّا آن‌ها نه از غائط (مدفوع) طهارت می‌جستند و نه از جنابت. لوط (علیه السلام) پسر خاله ابراهیم (علیه السلام) بود و زن ابراهیم (علیه السلام) ساره، خواهر لوط (علیه السلام) بود. لوط (علیه السلام) و ابراهیم (علیه السلام) دو پیامبری بودند که به پیامبری فرستاده شده بودند و مردم را از کارهای ناشایست می‌ترساندند. لوط (علیه السلام) مرد بخشنده و دست‌ودل‌بازی بود و اگر مهمانی به نزد او می‌آمد او را گرامی می‌داشت و آن‌ها را از قوم خودش برحذر می‌داشت. وقتی قوم لوط (علیه السلام) این عمل را در او دیدند، به او گفتند: مگر ما تو را از جهانیان نهی نکردیم [و نگفتیم کسی را به میهمانی نپذیر]؟. (حجر/۷۰) اگر این کار را بکنی آن مهمانی را که به نزد تو آمده است رسوا می‌کنیم و تو را خوار می‌سازیم. این بود که اگر مهمانی نزد لوط (علیه السلام) می‌آمد او موضوع را پنهان می‌کرد، مبادا که قومش مهمان او را رسوا سازند. دلیلش این بود که لوط (علیه السلام) در میان آن قوم خویشاوندانی نداشت». امام باقر (علیه السلام)فرمود: «لوط (علیه السلام) و ابراهیم (علیه السلام) همواره منتظر نزول عذاب بر قوم لوط (علیه السلام) بودند. ابراهیم (علیه السلام) و لوط (علیه السلام) در نزد خداوند عزّوجلّ دارای جایگاه آبرومندی بودند. هروقت خداوند عزّوجلّ می‌خواست قوم لوط (علیه السلام) را دچار عذاب سازد، دوستی و مهربانی ابراهیم (علیه السلام) و محبّت لوط (علیه السلام) شامل حال آن قوم می‌شد و از آنان محافظت می‌کرد و عذاب آن‌ها را به تأخیر می‌انداخت». امام باقر (علیه السلام) فرمود: «وقتی که تأسّف خداوند بر قوم لوط (علیه السلام) زیاد شد، تصمیم گرفت که آن‌ها را دچار عذاب سازد و به ابراهیم (علیه السلام) در عوض عذاب قوم لوط (علیه السلام) فرزند دانایی ببخشد تا با آن به خاطر مصیبت نابودی قوم لوط (علیه السلام) تسلّّی خاطر پیدا کند. آنگاه فرستادگانی را به نزد ابراهیم (علیه السلام) فرستاد تا او را به وجود اسماعیل (علیه السلام) بشارت دهند. ایشان شبانه به نزد او رفتند. ابراهیم (علیه السلام) از آن‌ها ترسید. و ترسید که آن‌ها دزد باشند. وقتی فرستادگان او را نالان و ترسان یافتند، به او سلام دادند. در جواب آن‌ها گفت: گفت: «ما از شما بیمناکیم»! گفتند: «نترس، ما تو را به پسری دانا بشارت می‌دهیم»!. (حجر/۵۳۵۲) امام باقر (علیه السلام) فرمود: «آن جوان همان اسماعیل (علیه السلام) فرزند هاجر (سلام الله علیها) است. آنگاه ابراهیم (علیه السلام) به آن فرستادگان گفت: «آیا به من [چنین] بشارت می‌دهید با اینکه پیر شده‌ام؟! به چه چیز بشارت می‌دهید»؟! گفتند: «تو را به حق بشارت دادیم از مأیوسان مباش»!. (حجر/۵۵۵۴) آنگاه ابراهیم (علیه السلام) گفت: «پس از مژده‌دادن چه کار دیگری دارید»؟ گفتند: «قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ به‌سوی قوم لوط (علیه السلام)آن‌ها قوم فاسدی بودند. فرستاده شدیم تا آن‌ها را از عذاب پروردگار جهانیان برحذر داریم». امام باقر (علیه السلام) فرمود: «ابراهیم (علیه السلام) به آن فرستادگان گفت: «بدانید که لوط (علیه السلام) در میان آن قوم است». آن‌ها گفتند: در این آبادی لوط است! گفتند: «ما به کسانی که در آن هستند آگاه‌تریم! او و خانواده‌اش را نجات می‌دهیم جز همسرش که در میان قوم [گنهکار] باقی خواهد ماند. (عنکبوت/۳۲) حضرت (علیه السلام) فرمود: هنگامی‌که فرستادگان [خدا] به سراغ خاندان لوط آمدند. [لوط] گفت: «شما گروه ناشناسی هستید»! گفتند: «ما همان چیزی را برای تو آورده‌ایم که آن‌ها [کافران] در آن تردید داشتند. (حجر/۶۳۶۱) که قوم تو در آن [در عذاب خدا] شک داشتند. «یَمْتَرُونَ وَ أَتَیْناکَ بِالحَقِ؛ در آن تردید داشتند [آری]، ما مأمور عذابیم! ما واقعیّت مسلّمی را برای تو آورده‌ایم و راست می‌گوییم!. (حجر/۶۴۶۳) تا قوم خود را از عذاب خدا بترسانی و «وَ إِنَّا لَصادِقُونَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ؛ و راست می‌گوییم! پس، خانواده‌ات را با خود بردار. (حجر/۶۵۶۴)». ای لوط (علیه السلام)! از امروز وقتی هفت روز و هفت شب «بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ؛ در اواخر شب. (حجر/۶۵)». آنگاه که شب به نیمه رسید در تاریکی شب با خانواده‌ات از اینجا برو و هیچ‌یک از شما پشت‌سرش را نگاه نکند مگر همسرت، که او هم به همان بلایی که آن‌ها گرفتار می‌شوند، گرفتار خواهد شد. (هود/۸۱) و در آن شب به آن جایی که به شما دستور داده شده است سفر کنید. امام باقر (علیه السلام) فرمود: و انجام ذلِکَ الْأَمْرَ را به لوط (علیه السلام) ابلاغ کردند و گفتند: صبحگاهان، همه‌ی آن‌ها ریشه‌کن خواهند شد. (حجر/۶۶) امام باقر (علیه السلام) فرمود: «وقتی سپیده صبح روز هشتم فرا رسید خداوند عزّوجلّ فرستادگانی را نزد ابراهیم (علیه السلام) فرستاد تا تولّد اسحق (علیه السلام) را به او بشارت دهند و نابودی قوم لوط (علیه السلام) را تسلیت گویند و این کلام خداوند است که می‌فرماید: فرستادگان ما [فرشتگان] برای ابراهیم بشارت آوردند گفتند: «سلام!» [او نیز] گفت: «سلام»! و طولی نکشید که گوساله بریانی [برای آن‌ها] آورد. [امّا] هنگامی‌که دید دست آن‌ها به آن نمی‌رسد [و از آن نمی‌خورند، کار] آن‌ها را زشت شمرد و در دل احساس ترس نمود. به او گفتند: «نترس! ما به‌سوی قوم لوط فرستاده شده‌ایم»! و همسرش ایستاده بود، [از خوشحالی] خندید پس او را بشارت به اسحاق، و بعد از او یعقوب دادیم. (هود/۷۱۶۹) دست‌هایشان به غذا دراز نمی‌شود آنان را ناشناس یافت و از ایشان ترسی بر دل گرفت. گفتند: «مترس! ما به‌سوی قوم لوط (علیه السلام) فرستاده شده‌ایم و زن او که ایستاده بود خندید. پس وی را به اسحاق (علیه السلام) و از پی اسحاق (علیه السلام) به یعقوب (علیه السلام) مژده دادیم. زن ابراهیم (علیه السلام) خندید یعنی از حرف آن‌ها تعجّب کرد: گفت: «ای وای بر من! آیا من فرزند می‌آورم درحالی‌که پیر زنم، و این شوهرم پیر مردی است؟! این راستی چیز عجیبی است»! گفتند: «آیا از فرمان خدا تعجّب می‌کنی؟! این رحمت خدا و برکاتش بر شما خانواده است چرا که او ستوده و والا است»!. (هود/۷۳۷۲) امام باقر (علیه السلام) فرمود: «وقتی که مژده‌ی به دنیا آمدن اسحاق (علیه السلام) به ابراهیم (علیه السلام) داده شد و ترسش ریخت، شروع کرد به صحبت‌کردن با خداوندش درباره‌ی قوم لوط (علیه السلام) و از خداوند درخواست کرد که عذاب را از آن‌ها دور سازد. آنگاه خداوند عزّوجلّ فرمود: ای ابراهیم! از این [درخواست] صرف نظر کن، که فرمان پروردگارت فرا رسیده و به‌طور قطع عذاب [الهی] به سراغ آن‌ها می‌آید. (هود/۷۶) (یعنی پس از طلوع خورشید در یک روز معیّن، غَیْرُ مَرْدُودٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۲۰ علل الشرایع، ج۲، ص۵۴۹/ البرهان
۲(ذاریات/ ۲۴)

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

الباقر (علیه السلام)- أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) سَأَلَ جَبْرَئِیلَ کَیْفَ کَانَ مَهْلِکُ قَوْمِ لُوطٍ فَقَالَ إِنَّ قَوْمَ لُوطٍ کَانُوا أَهْلَ قَرْیَهًٍْ لَا یَتَنَظَّفُونَ مِنَ الْغَائِطِ وَ لَا یَتَطَهَّرُونَ مِنَ الْجَنَابَهًِْ بُخَلَاءَ أَشِحَّاءَ عَلَی الطَّعَامِ وَ إِنَّ لُوطاً لَبِثَ فِیهِمْ ثَلَاثِینَ سَنَهًًْ وَ إِنَّمَا کَانَ نَازِلًا عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ مِنْهُمْ وَ لَا عَشِیرَهًٌْ لَهُ وَ لَا قَوْمٌ وَ إِنَّهُ دَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ إِلَی الْإِیمَانِ بِهِ وَ اتِّبَاعِهِ وَ نَهَاهُمْ عَنِ الْفَوَاحِشِ وَ حَثَّهُمْ عَلَی طَاعَهًِْ اللَّهِ فَلَمْ یُجِیبُوهُ وَ لَمْ یُطِیعُوهُ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا أَرَادَ عَذَابَهُمْ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رُسُلًا مُنْذِرِینَ عُذْراً نُذْراً فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ أَمْرِهِ بَعَثَ إِلَیْهِمْ مَلَائِکَهًًْ لِیُخْرِجُوا مَنْ کَانَ فِی قَرْیَتِهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَمَا وَجَدُوا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَأَخْرَجَهُمْ مِنْهَا وَ قَالُوا لِلُوطٍ أَسْرِ بِأَهْلِکَ مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَهًِْ‌اللَّیْلَه� �ًَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ وَ امْضُوا حَیْثُ تُؤْمَرُونَ فَلَمَّا انْتَصَفَ اللَّیْلُ سَارَ لُوطٌ بِبَنَاتِهِ وَ تَوَلَّتِ امْرَأَتُهُ مُدْبِرَهًًْ فَانْقَطَعَتْ إِلَی قَوْمِهَا تَسْعَی بِلُوطٍ وَ تُخْبِرُهُمْ أَنَّ لُوطاً قَدْ سَارَ بِبَنَاتِهِ وَ إِنِّی نُودِیتُ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ لَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ یَا جَبْرَئِیلُ حَقَّ الْقَوْلُ مِنَ اللَّهِ بِحَتْمِ عَذَابِ قَوْمِ لُوطٍ فَاهْبِطْ إِلَی قَرْیَهًِْ قَوْمِ لُوطٍ وَ مَا حَوَتْ فَاقْلَعْهَا مِنْ تَحْتِ سَبْعِ أَرَضِینَ ثُمَّ اعْرُجْ بِهَا إِلَی السَّمَاءِ فَأَوْقِفْهَا حَتَّی یَأْتِیَکَ أَمْرُ الْجَبَّارِ فِی قَلْبِهَا وَ دَعْ مِنْهَا آیَهًًْ بَیِّنَهًًْ مِنْ مَنْزِلِ لُوطٍ عِبْرَهًًْ لِلسَّیَّارَهًِْ فَهَبَطْتُ عَلَی أَهْلِ الْقَرْیَهًِْ الظَّالِمِینَ فَضَرَبْتُ بِجَنَاحِیَ الْأَیْمَنِ عَلَی مَا حَوَی عَلَیْهِ شَرْقِیُّهَا وَ ضَرَبْتُ بِجَنَاحِیَ الْأَیْسَرِ عَلَی مَا حَوَی عَلَیْهِ غَرْبِیُّهَا فَاقْتَلَعْتُهَا یَا مُحَمَّدُ مِنْ تَحْتِ سَبْعِ أَرَضِینَ إِلَّا مَنْزِلَ لُوطٍ آیَهًًْ لِلسَّیَّارَهًِْ ثُمَّ عَرَجْتُ بِهَا فِی خَوَافِی جَنَاحِی حَتَّی أَوْقَفْتُهَا حَیْثُ یَسْمَعُ أَهْلُ السَّمَاءِ زُقَاءَ دُیُوکِهَا وَ نُبَاحَ کِلَابِهَا فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ نُودِیتُ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ یَا جَبْرَئِیلُ اقْلِبِ الْقَرْیَهًَْ عَلَی الْقَوْمِ فَقَلَبْتُهَا عَلَیْهِمْ حَتَّی صَارَ أَسْفَلُهَا أَعْلَاهَا وَ أَمْطَرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ حِجارَهًًْ مِنْ سِجِّیلٍ مُسَوَّمَهًًْ عِنْدَ رَبِّکَ وَ ما هِیَ یَا مُحَمَّدُ مِنَ الظَّالِمِینَ مِنْ أُمَّتِکَ بِبَعِیدٍ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَا جَبْرَئِیلُ وَ أَیْنَ کَانَتْ قَرْیَتُهُمْ مِنَ الْبِلَادِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ کَانَ مَوْضِعُ قَرْیَتِهِمْ فِی مَوْضِعِ بُحَیْرَهًِْ طَبَرِیَّهًَْ الْیَوْمَ وَ هِیَ فِی نَوَاحِی الشَّامِ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَ رَأَیْتَکَ حِینَ قَلَبْتَهَا عَلَیْهِمْ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ مِنَ الْأَرَضِینَ وَقَعَتِ الْقَرْیَهًُْ وَ أَهْلُهَا فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ وَقَعَتْ فِیمَا بَیْنَ بَحْرِ الشَّامِ إِلَی مِصْرَ فَصَارَتْ تُلُولًا فِی الْبَحْر.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

امام باقر (علیه السلام)- رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از جبرئیل پرسید: «هلاکت قوم لوط (علیه السلام) چگونه اتّفاق افتاد»؟ جبرئیل گفت: «قوم لوط (علیه السلام) اهل سرزمینی بودند که نه از غائط (مدفوع) طهارت می‌جستند و نه از جنابت و بر غذا و طعام نیز حریص و بخیل بودند». لوط (علیه السلام) مدّت سی سال با آن‌ها زندگی کرد. برای آن قوم فرستاده شده بود امّا از خود آن قوم نبود و اقوام و خویشاوندی هم در میان آن‌ها نداشت. لوط (علیه السلام) آن‌ها را دعوت کرد تا به خداوند عزّوجلّ ایمان بیاورند و از او پیروی نمایند و آن‌ها را از کارهای زشت بازداشت و آن‌ها را تشویق می‌کرد که از خداوند متعال اطاعت نمایند. امّا به او جواب مثبت ندادند و از او اطاعت نکردند، وقتی خداوند متعال خواست که آن‌ها را دچار عذاب سازد فرستادگانی را به نزد آن‌ها فرستاد تا آن‌ها را بدون هیچ عذر و بهانه‌ای بترساند. وقتی از دستورات او سرپیچی کردند فرشتگانی را به‌سوی آن‌ها فرستاد تا مؤمنان را از آن سرزمین بیرون ببرند. امّا آن‌ها جز یک خانواده‌ی مسلمان ندیدند و همان‌ها را از آنجا بیرون بردند و به لوط (علیه السلام) گفتند: «در تاریکی شب خانواده‌ات را از این سرزمین بیرون ببر و هیچ‌کس از شما نباید برگردد و به آنجایی بروید که به شما دستور داده شده است». وقتی شب به نیمه رسید لوط (علیه السلام) با دخترانش حرکت کرد. امّا زن او برگشت و به نزد قوم خود آمد و از لوط (علیه السلام) بدگویی کرد و به قومش خبر داد که لوط (علیه السلام) با دختران خود رفته است. در هنگام سپیده‌ی صبح بود که از جانب عرش به من گفته شد: «ای جبرئیل! از جانب خداوند مقرّر شده است که قوم لوط (علیه السلام) دچار عذاب حتمی شوند. پس به‌سوی قوم لوط (علیه السلام) و اطراف آن برو و آن‌ها را از زیر هفت زمین ریشه‌کن ساز و سپس آن‌ها را به اوج آسمان ببر و آن‌ها را در آنجا نگه‌دار تا امر خداوند در چگونگی سرنگونی آن‌ها فرا رسد. امّا یک نشانه‌ی گویا از منزل لوط (علیه السلام) در آنجا بگذار تا عبرتی برای کاروانیان باشد». آنگاه من به سرزمین ظالمان و اهل آن فرود آمدم و با بال راست خود بر شرق آن سرزمین ضربه زدم و با بال چپ خود به غرب آن در ضربه وارد کردم و آن را ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! از ریشه از زیر هفت زمین برکندم؛ به‌جز منزل لوط (علیه السلام) که آن را برای عبرت کاروانیان به‌جا گذاشتم. سپس آن را در زیر پرهای بال خود قرار دادم و به آسمان بردم؛ آنجایی که ساکنان آسمان صدای خروس‌های آن سرزمین و پارس‌کردن سگان آن را می‌شنیدند و آن را در آنجا نگه داشتم. وقتی خورشید طلوع کرد از جانب عرش ندا آمد که: «ای جبرئیل! آن سرزمین را بر سر آن قوم واژگون ساز». آن را بر سرشان واژگون ساختم به‌طوری که پایین آن در بالای آن قرار گرفت و خداوند هم سنگ‌های سجّیل را که از جانب خداوند دارای نشان و علامت هستند بر آن‌ها بارید. ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! این عذاب از ظالمان قوم تو هم به دور نیست. آنگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسید: «ای جبرئیل! سرزمین آن‌ها در کجای زمین قرار داشت»؟ جبرئیل پاسخ داد: «سرزمین آن‌ها در جایی بود که امروز دریاچه‌ی مازندران قرار دارد و آن در اطراف شام است». آنگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او گفت: «آیا می‌دانی وقتی آن را واژگون ساختی آن سرزمین و افراد آن در کجای زمین قرار گرفتند»؟ جواب داد: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! در دریای مدیترانه به طرف مصر که به‌صورت تپّه‌هایی در داخل دریا درآمده‌اند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۲۴ علل الشرایع، ج۲، ص۵۵۰/ البرهان
۳(ذاریات/ ۲۴)
الصّادقین (علیها السلام)- إِنَّ الْمَلَائِکَهًَْ لَمَّا جَاءَتْ فِی هَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ قالُوا إِنَّا مُهْلِکُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَهًِْ قَالَتْ سَارَهًُْ عَجِبْتُ مِنْ قِلَّتِهِمْ وَ کَثْرَهًِْ أَهْلِ الْقَرْیَهًِْ فَقَالَتْ وَ مَنْ یُطِیقُ قَوْمَ لُوطٍ فَبَشَّرُوهَا بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ فضحکت {فَصَکَّتْ} وَجْهَها وَ قالَتْ عَجُوزٌ عَقِیمٌ وَ هِیَ یَوْمَئِذٍ ابْنَهًُْ تِسْعِینَ سَنَهًًْ وَ إِبْرَاهِیمُ یَوْمَئِذٍ ابْنُ عِشْرِینَ وَ مِائَهًِْ سَنَهًٍْ فَجَادَلَ إِبْرَاهِیمُ‌عَنْهُمْ وَ قالَ إِنَّ فِیها لُوطاً قَالَ جَبْرَئِیلُ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیها فَزَادَهُ إِبْرَاهِیمُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یا إِبْراهِیمُ أَعْرِضْ عَنْ هذا إِنَّهُ قَدْ جاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَ إِنَّهُمْ آتِیهِمْ عَذابٌ غَیْرُ مَرْدُودٍ قَالَ وَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ لَمَّا أَتَی لُوطاً فِی هَلَاکِ قَوْمِهِ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ وَ جاءَهُ قَوْمُهُ یُهْرَعُونَ إِلَیْهِ قَامَ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی الْبَابِ ثُمَّ نَاشَدَهُمْ فَقَالَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تُخْزُونِ فِی ضَیْفِی ... قالُوا أَ وَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعالَمِینَ ثُمَّ عَرَضَ عَلَیْهِمْ بَنَاتِهِ نِکَاحاً قَالُوا ما لَنا فِی بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُرِیدُ قَالَ فَمَا مِنْکُمْ رَجُلٌ رَشِیدٌ قَالَ فَأَبَوْا فَقَالَ لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّهًًْ أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ قَالَ وَ جَبْرَئِیلُ یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ فَقَالَ لَوْ یَعْلَمُ أَیُّ قُوَّهًٍْ لَهُ ثُمَّ دَعَاهُ فَأَتَاهُ فَفَتَحُوا الْبَابَ وَ دَخَلُوا فَأَشَارَ إِلَیْهِمْ جَبْرَئِیلُ بِیَدِهِ فَرَجَعُوا عُمْیَاناً یَلْتَمِسُونَ الْجِدَارَ بِأَیْدِیهِمْ یُعَاهِدُونَ اللَّهَ لَئِنْ أَصْبَحْنَا لَا نَسْتَبْقِی أَحَداً مِنْ آلِ لُوطٍ قَالَ لَمَّا قَالَ جَبْرَئِیلُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ قَالَ لَهُ لُوطٌ یَا جَبْرَئِیلُ عَجِّلْ قَالَ نَعَمْ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ عَجِّلْ قَالَ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا لُوطُ اخْرُجْ مِنْهَا أَنْتَ وَ وُلْدُکَ حَتَّی تَبْلُغَ مَوْضِعَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّ حُمُرِی ضِعَافٌ قَالَ ارْتَحِلْ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَارْتَحَلَ حَتَّی إِذَا کَانَ السَّحَرُ نَزَلَ إِلَیْهَا جَبْرَئِیلُ فَأَدْخَلَ جَنَاحَهُ تَحْتَهَا حَتَّی إِذَا اسْتَعْلَتْ قَلَبَهَا عَلَیْهِمْ وَ رَمَی جُدْرَانَ الْمَدِینَهًِْ بِحِجَارَهًٍْ مِنْ سِجِّیلٍ وَ سَمِعَتِ امْرَأَهًُْ لُوطٍ الْهَدَّهًَْ فَهَلَکَتْ مِنْهَا.

امام باقر و امام صادق ( وقتی فرشتگان برای نابودی قوط لوط (علیه السلام) آمدند، گفتند: «ما اهل این سرزمین را نابود خواهیم کرد و ساره، زن ابراهیم (علیه السلام) که از تعداد آن‌ها و زیادی اهل آن دیار در تعجّب بود، لب به سخن گشود و گفت: «چه کسی از پس قوم لوط (علیه السلام) برمی‌آید»؟ فرشتگان او را به تولّد اسحاق (علیه السلام) و پس از او به یعقوب (علیه السلام) مژده دادند. او به‌صورت خود سیلی زد و گفت: «من پیرزنی نازا هستم». او درآن‌موقع زنی نود ساله بود و ابراهیم (علیه السلام) در آن‌موقع یکصدوبیست سال داشت. ابراهیم (علیه السلام) در آن روز با فرشتگان مجادله کرد و گفت: «لوط (علیه السلام) در میان آن قوم است». جبرئیل گفت: «ما از همه بهتر می‌دانیم که چه کسی در میان آن قوم است». ابراهیم (علیه السلام) حرف دیگری زد. آنگاه جبرئیل گفت: «ای ابراهیم (علیه السلام)! از این موضوع بگذر. فرمان خداوند صادر شده است و عذاب غیرقابل برگشتی در انتظار آن‌ها است». حضرت (علیه السلام) فرمود: «وقتی جبرئیل برای نابودی قوم لوط (علیه السلام) به نزد او رفت قوم لوط (علیه السلام) بر او وارد شدند. آن‌ها با عجله و اضطراب به نزد او رفته بودند. لوط (علیه السلام) از جایش بلند شد و برای جلوگیری از ورود آن‌ها دستش را بر آستانه‌ی در گذاشت و به آن‌ها قسم داد و گفت: «از خدا بترسید و در پیش مهمانانم مرا خوار نسازید». گفتند: «آیا ما تو را از پذیرش دیگران منع نکرده‌ایم»؟ سپس دختران خود را برای ازدواج به آن‌ها پیشنهاد کرد. گفتند: «ما درباره‌ی دختران تو هیچ حقّی نداریم و تو می‌دانی که ما چه می‌خواهیم». لوط (علیه السلام) گفت: «آیا هیچ‌کس در میان شما عاقل نیست»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «امّا آن‌ها نپذیرفتند». لوط (علیه السلام) گفت: «کاش زور من به شما می‌رسید و یا اینکه به‌جای محکمی پناه می‌بردم». جبرئیل به آن‌ها نگاه می‌کرد و گفت: «کاش لوط (علیه السلام) می‌دانست که او چه قدرتی دارد». سپس لوط (علیه السلام) را صدا زد و لوط (علیه السلام) نزد او آمد. آن‌ها در را باز کردند و داخل شدند. آنگاه جبرئیل با دست خود به آن‌ها اشاره کرد و درحالی‌که کور شده بودند، برگشتند و برای رفتن با دست‌هایشان دیوار را لمس می‌کردند و به خدا قسم می‌خوردند که اگر بینایی خود را به‌دست آورند، هیچ‌یک از خاندان لوط (علیه السلام) را باقی نخواهند گذاشت. حضرت (علیه السلام) فرمود: «وقتی جبرئیل گفت: ما فرستادگان پروردگار تو هستیم، لوط (علیه السلام) به او گفت: «ای جبرئیل! بشتاب». گفت: «بلی»! دوباره گفت: «ای جبرئیل! عجله کن». جبرئیل گفت: «زمان عذاب آن‌ها هنگام صبح می‌باشد. آیا صبح نزدیک نیست»؟ سپس جبرئیل گفت: «ای لوط (علیه السلام)! تو و فرزندت از این سرزمین خارج شوید تا به مکان فلان‌وفلان برسید». لوط (علیه السلام) گفت: «ای جبرئیل! الاغ من ضعیف است». گفت: «کوچ کن (برو)». وقتی هنگام سحر شد، جبرئیل بر آن سرزمین فرود آمد و بالش را در زیر آن قرار داد و آن را بالا برد آنگاه واژگون ساخت و دیوارهای شهر را با سنگ‌هایی از سجّیل سنگباران کرد. زن لوط (علیه السلام) صدای فرو ریختن دیوارها را شنید و از شدّت صدای آن هلاک شد و مرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۲۶ علل الشرایع، ج۲، ص۵۵۱/ البرهان
۴(ذاریات/ ۲۴)
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَطِیَّهًَْ أَخِی أَبِی الْعُرَامِ قَالَ: ذَکَرْتُ لِأَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) الْمَنْکُوحَ مِنَ الرِّجَالِ فَقَالَ لَیْسَ یُبْلِی اللَّهُ بِهَذَا الْبَلَاءِ أَحَداً وَ لَهُ فِیهِ حَاجَهًٌْ إِنَّ فِی أَدْبَارِهِمْ أَرْحَاماً مَنْکُوسَهًًْ وَ حَیَاءُ أَدْبَارِهِمْ کَحَیَاءِ الْمَرْأَهًِْ قَدْ شَرِکَ فِیهِمُ ابْنٌ لِإِبْلِیسَ یُقَالُ لَهُ زَوَالٌ فَمَنْ شَرِکَ فِیهِ مِنَ الرِّجَالِ کَانَ مَنْکُوحاً وَ مَنْ شَرِکَ فِیهِ مِنَ النِّسَاءِ کَانَتْ مِنَ الْمَوَارِدِ وَ الْعَامِلُ عَلَی هَذَا مِنَ الرِّجَالِ إِذَا بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَهًًْ لَمْ یَتْرُکْهُ وَ هُمْ بَقِیَّهًُْ سَدُومَ أَمَا إِنِّی لَسْتُ أَعْنِی بِهِمْ بَقِیَّتَهُمْ أَنَّهُ وَلَدُهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ مِنْ طِینَتِهِمْ قَالَ قُلْتُ سَدُومُ الَّتِی قُلِبَتْ قَالَ هِیَ أَرْبَعُ مَدَائِنَ سَدُومُ وَ صَرِیمُ وَ لَدْمَاءُ وَ عُمَیْرَاءُ قَالَ فَأَتَاهُنَّ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) وَ هُنَّ مَقْلُوعَاتٌ إِلَی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَهًِْ فَوَضَعَ جَنَاحَهُ تَحْتَ السُّفْلَی مِنْهُنَّ وَ رَفَعَهُنَّ جَمِیعاً حَتَّی سَمِعَ أَهْلُ سَمَاءِ الدُّنْیَا نُبَاحَ کِلَابِهِمْ ثُمَّ قَلَبَهَا.

امام صادق (علیه السلام)- عطیه برادر ابوالعرام گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «مردان نیازمند به لواط چه کسانی هستند»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «خداوند عزّوجلّ هیچ‌یک از مردان را به این بلا و مصیبت دچار نساخته است که به آن نیاز داشته باشند. در پشت آن‌ها رحم‌های واژگونه و رطوبت قرار داده است. دُبُر آن‌ها به قُبُل زن می‌ماند. ابلیس فرزندی دارد به نام زوال که در این کار با مردان شریک می‌شود. اگر مردان در این کار با او شریک شوند، منکوح و اهل لواط به حساب می‌آیند و اگر زنان با او در این کار شراکت کنند، عقیم و نازا می‌شوند. مردانی که این کار را انجام می‌دهند اگر به سن چهل سالگی برسند دیگر آن کار را ترک نمی‌کنند و آن‌ها بازماندگان سدوم هستند. امّا منظورم از بازماندگان سدوم این نیست که آن‌ها فرزندان او هستند بلکه از طینت و سرشت آن‌ها هستند». گفتم: «سدوم همان است که شهر بر سر آن‌ها خراب شد»؟ فرمود: «سدوم متشکّل از چهار شهر است؛ سدوم، صدیم، لدنا، و عسیرا». فرمود: «جبرئیل بر آن‌ها وارد شد. وقتی که آن‌ها را تا عمق زمین‌های هفت‌گانه واژگون کرد، بال خود را در زیر پایین‌ترین قسمت شهر قرار داد و همه‌ی آن‌ها را بلند کرد و بالا برد تا جایی که اهالی آسمان اوّل، صدای پارس‌کردن سگان آن‌ها را می‌شنیدند سپس آن را واژگون کرد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۲۶ الکافی، ج۵، ص۵۴۹/ البرهان
۵(ذاریات/ ۲۴)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- قِیلَ: لِأَنَّ أَضْیَافَ الْکِرَامِ مُکْرَمُونَ وَ کَانَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) أَکْرَمَ النَّاسِ وَ أَظْهَرَهُمْ قُوَّهًًْ وَ سَمَّاهُمْ ضَیْفاً مِنْ غَیْرِ أَنْ أَکَلُوا مِنْهُ طَعَامَهُ لِأَنَّهُمْ دَخَلُوا مَدْخَلَ الْأَضْیَافِ؛ وَ اخْتُلِفَ فِی عَدَدِهِمْ فَقِیلَ: کَانُوا إِثْنَیْ عَشَرَ مَلَکاً.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- چون مهمانان انسان‌های بزرگوار، بزرگوارند از این‌جهت در آیه فرمود: مهمان‌های بزرگوار ابراهیم و ابراهیم (علیه السلام) بزرگوارترین مردم و نیرومندترین آن‌ها بود و خداوند آن‌ها را با اینکه از غذای او (ابراهیم (علیه السلام)) نخوردند مهمان نامید زیرا آن‌ها مانند یک مهمان بر او وارد شدند و در تعداد آن‌ها اختلاف شده است، گفته شده: «آن‌ها دوازده فرشته بودند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۲۸ بحرالعرفان، ج۱۵، ص۱۴۴
۶(ذاریات/ ۲۴)
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَ أَرْبَعَهًَْ أَمْلَاکٍ فِی إِهْلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ کَرُوبِیلَ فَمَرُّوا بِإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ هُمْ مُعْتَمُّونَ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ فَلَمْ یَعْرِفْهُمْ وَ رَأَی هَیْئَهًًْ حَسَنَهًًْ فَقَالَ لَا یَخْدُمُ هَؤُلَاءِ إِلَّا أَنَا بِنَفْسِی وَ کَانَ صَاحِبَ ضِیَافَهًٍْ فَشَوَی لَهُمْ عِجْلًا سَمِیناً حَتَّی أَنْضَجَهُ ثُمَّ قَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ فَلَمَّا وَضَعَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ رَأی أَیْدِیَهُمْ لا تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ حَسَرَ الْعِمَامَهًَْ عَنْ وَجْهِهِ فَعَرَفَهُ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) فَقَالَ أَنْتَ هُوَ قَالَ نَعَمْ وَ مَرَّتْ سَارَهًُْ امْرَأَتُهُ فَبَشَّرَهَا بِإِسْحاقَ (علیه السلام) وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ فَقَالَتْ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَأَجَابُوهَا بِمَا فِی الْکِتَاب.

امام صادق (علیه السلام)- خداوند متعال برای نابودکردن قوم لوط (علیه السلام) چهار فرشته با نام‌های جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و کرّوبیل برانگیخت. آن‌ها درحالی‌که عمّامه بر سر داشتند بر ابراهیم (علیه السلام) گذر کردند و بر او درود فرستادند. ابراهیم (علیه السلام) آن‌ها را نشناخت ولی نمود نیکویی در ایشان یافت لذا پیش خود چنین گفت: «خدمت به ایشان را جز من شایسته نیست». ابراهیم (علیه السلام) میهمان دوست بود پس گوساله‌ی فربهی برای آن‌ها بریان کرد تا پخت و آن را پیش‌روی ایشان نهاد. پس چون گوساله را در برابر آن‌ها گذاشت، دید که دست آن‌ها به گوساله نمی‌رود. پس آن‌ها را ناشناس تشخیص داد و از آن‌ها هراسی در دلش افتاد. جبرئیل که چنین دید عمّامه از چهره برگرفت و ابراهیم (علیه السلام) او را به‌جای آورد و گفت: «تو همانی»؟ جبرئیل گفت: «آری»! دراین‌وقت ساره همسر ابراهیم (علیه السلام) از پیش آن‌ها گذشت و جبرئیل او را به آمدن اسحاق (علیه السلام) بشارت داد و از پی اسحاق (علیه السلام) هم به یعقوب (علیه السلام) نویدش داد. دراین‌هنگام ساره همان سخنی را که خداوند عزّوجلّ از او نقل‌کرده گفت و آن‌ها هم همان پاسخی را بدو دادند که در قرآن آمده.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۲۸ الکافی، ج۵، ص۵۴۶



آیه ۲۵ - سوره ذاریات
آیه إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ [25]

درآن‌زمان كه بر او وارد شدند و گفتند: «سلام بر تو»! او گفت: «سلام بر شما كه گروهى ناآشناييد»!

۱(ذاریات/ ۲۵)
الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی حَمْزَهًَْ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا قَضَی عَذَابَ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) وَ قَدَّرَهُ أَحَبَّ أَنْ یُعَوِّضَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) مِنْ عَذَابِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) بِغُلامٍ عَلِیمٍ لِیُسَلِّیَ بِهِ مُصَابَهُ بِهَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) قَالَ فَبَعَثَ اللَّهُ رُسُلًا إِلَی إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) یُبَشِّرُونَهُ بِإِسْمَاعِیلَ (علیه السلام) قَالَ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ لَیْلًا فَفَزِعَ مِنْهُمْ وَ خَافَ أَنْ یَکُونُوا سُرَّاقاً فَلَمَّا رَأَتْهُ الرُّسُلُ فَزِعاً مَذْعُوراً قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ إِنَّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ قالُوا لا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ عَلِیمٍ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) وَ الْغُلَامُ الْعَلِیمُ هُوَ إِسْمَاعِیلُ (علیه السلام) مِنْ هَاجَرَ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) لِلرُّسُلِ أَ بَشَّرْتُمُونِی عَلی أَنْ مَسَّنِیَ الْکِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ قالُوا بَشَّرْناکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطِینَ قَالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) لِلرُّسُلِ فَما خَطْبُکُمْ بَعْدَ الْبِشَارَهًِْ قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ قَوْمِ لُوطٍ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْماً فَاسِقِینَ لِنُنْذِرَهُمْ عَذَابَ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ قالَ إِبْرَاهِیم (علیه السلام) إِنَّ فِیها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیها لَنُنَجِّیَنَّهُ وَ أَهْلَهُ‌إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنا إِنَّها لَمِنَ الْغابِرِینَ ... .

امام باقر (علیه السلام)- ابوحمزه ثمالی گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «وقتی خداوند بلند مرتبه و متعال عذاب قوم لوط (علیه السلام) را مقدّر و حتمی ساخت، دوست داشت که در عوض آن به ابراهیم (علیه السلام) پسری دانا ارزانی دارد تا بدین وسیله او را در مصیبتی که با نابودی قوم لوط (علیه السلام) بر او وارد شده بود، تسلیت بخشد». حضرت فرمود: «از این رو خداوند، فرستادگانی را نزد ابراهیم (علیه السلام) فرستاد تا به او اسماعیل (علیه السلام) را مژده دهند. آنان شبانه بر او وارد شدند؛ از این رو از آنان ترسید و بیم آن داشت که دزد باشند. وقتی فرستادگان الهی او را هراسان و پریشان دیدند سلام گفتند. ابراهیم (علیه السلام) سلام گفت و فرمود: «ما از شما بیمناکیم». گفتند: «نترس که ما تو را به پسری دانا مژده می‌دهیم». امام باقر (علیه السلام) فرمود: «مقصود از آن پسر دانا، اسماعیل پسر هاجر است. ابراهیم (علیه السلام) به آن فرستادگان فرمود: گفت: «آیا به من (چنین) بشارت می‌دهید با اینکه پیر شده‌ام؟! به چه چیز بشارت می‌دهید؟! گفتند: «تو را به حق بشارت دادیم از مأیوسان مباش!»، (حجر/۵۵۵۴) ابراهیم (علیه السلام) به آنان فرمود: «کار دیگرتان پس از مژده دادن چیست»؟ گفتند: «ما به سوی گروه مجرمان یعنی قوم لوط (علیه السلام) که قومی فاسق بودند، فرستاده شده‌ایم تا آنان را از عذاب پروردگار جهانیان بیم دهیم». امام باقر (علیه السلام) فرمود: «ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «در این آبادی لوط است!» گفتند: «ما به کسانی که در آن هستند آگاهتریم! او و خانواده‌اش را نجات می‌دهیم جز همسرش که در میان قوم (گنهکار) باقی خواهد ماند. (عنکبوت/۳۲)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۲۸ بحارالأنوار، ج۱۲، ص۱۷۰/ العیاشی، ج۲، ص۱۵۲
۲(ذاریات/ ۲۵)
الباقر (علیه السلام)- فَلَمَّا اشْتَدَّ أَسَفُ اللَّهِ عَلَی قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) وَ قَدَّرَ عَذَابَهُمْ وَ قَضَی أَنْ یُعَوِّضَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) مِنْ عَذَابِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) بِغُلَامٍ علیهم {عَلِیمٍ} فَیُسَلِّیَ بِهِ مُصَابَهُ بِهَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) فَبَعَثَ اللَّهُ رُسُلًا إِلَی إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) یُبَشِّرُونَهُ بِإِسْمَاعِیلَ (علیه السلام) فَدَخَلُوا عَلَیْهِ لَیْلًا یَفْزَعُ مِنْهُمْ وَ خَافَ أَنْ یَکُونُوا سُرَّاقاً فَلَمَّا رَأَتْهُ الرُّسُلُ فَزِعاً مَذْعُوراً فَقالُوا سَلاماً قَالَ سَلَام.

امام باقر (علیه السلام)- وقتی در اثر کثرت انجام گناه غضب حقّ تعالی بر قوم لوط (علیه السلام) شدید شد و بر آن‌ها عذاب مقدّر فرمود و وقتی ابراهیم (علیه السلام) از حکم الهی به عذاب قوم لوط (علیه السلام) مطّلع شد سخت محزون و اندوهگین گردید و پروردگار مهربان به منظور تسلّی خاطر پیامبرش (علیه السلام) و اینکه آن حضرت (علیه السلام) را از غم و اندوه بیرون آورد فرشتگانی را به رسالت نزد آن حضرت (علیه السلام) فرستاد که به او بشارت دهند به‌زودی فرزندی دانا به وی عنایت خواهد شد و حضرت اسماعیل (علیه السلام) را به او خواهد داد فرشتگان بر ابراهیم (علیه السلام) شب داخل شدند، آن حضرت (علیه السلام) ترسید و پنداشت که دزدان به خانه‌اش آمده‌اند، رسولان وقتی فزع و وحشت آن حضرت (علیه السلام) را دیدند و گفتند: «سلام بر تو»! او گفت: «سلام بر شما».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۳۰ علل الشرایع، ج۲، ص۵۴۹/ العیاشی، ج۲، ص۲۴۴
۳(ذاریات/ ۲۵)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- فَدَعَا عَلَیْهِمْ لُوطٌ (علیه السلام) فَبَیْنَا إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) قَاعِدٌ فِی مَوْضِعِهِ الَّذِی کَانَ فِیهِ وَ قَدْ کَانَ أَضَافَ قَوْماً وَ خَرَجُوا وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ شَیْءٌ فَنَظَرَ إِلَی أَرْبَعَهًِْ نَفَرٍ قَدْ وَقَفُوا عَلَیْهِ لَا یُشْبِهُونَ النَّاسَ فَقالُوا سَلاماً فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) سَلَامٌ فَجَاءَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) إِلَی سَارَهًَْ فَقَالَ لَهَا قَدْ جَاءَنِی أَضْیَافٌ لَا یُشْبِهُونَ النَّاسَ فَقَالَتْ مَا عِنْدَنَا إِلَّا هَذَا الْعِجْلُ فَذَبَحَهُ وَ شَوَاهُ وَ حَمَلَهُ إِلَیْهِمْ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- لوط (علیه السلام) نیز مجبور شد تا آن‌ها را مورد نفرین خویش قرار دهد. از طرفی ابراهیم (علیه السلام) در همان نزدیکی مشغول ضیافت میهمانان خویش بود. روزی دیده‌اش بر چهار نفر افتاد که شباهتی به انسان‌ها نداشتند. امّا آن‌ها سلام دادند و آن حضرت (علیه السلام) نیز پاسخ آن‌ها را داد و سپس به نزد ساره آمده و گفت: «تعدادی میهمان داریم امّا به انسان‌ها نمی‌مانند». ساره گفت: «در منزل جز این گوساله را نداریم بهتر است آن را ذبح نموده و برای آن‌ها کباب نمایی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۳۰ بحارالأنوار، ج۱۲، ص۱۵۶
۴(ذاریات/ ۲۵)
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَ أَرْبَعَهًَْ أَمْلَاکٍ فِی إِهْلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ کَرُوبِیلَ فَمَرُّوا بِإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ هُمْ مُعْتَمُّونَ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ فَلَمْ یَعْرِفْهُمْ وَ رَأَی هَیْئَهًًْ حَسَنَهًًْ فَقَالَ لَا یَخْدُمُ هَؤُلَاءِ إِلَّا أَنَا بِنَفْسِی وَ کَانَ صَاحِبَ ضِیَافَهًٍْ فَشَوَی لَهُمْ عِجْلًا سَمِیناً حَتَّی أَنْضَجَهُ ثُمَّ قَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ فَلَمَّا وَضَعَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ رَأی أَیْدِیَهُمْ لا تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةًً فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ حَسَرَ الْعِمَامَهًَْ عَنْ وَجْهِهِ فَعَرَفَهُ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) فَقَالَ أَنْتَ هُوَ قَالَ نَعَمْ وَ مَرَّتْ سَارَهًُْ امْرَأَتُهُ فَبَشَّرَهَا بِإِسْحاقَ (علیه السلام) وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ (علیه السلام).

امام صادق (علیه السلام)- خداوند متعال برای هلاک قوم لوط (علیه السلام) چهار فرشته فرستاد: جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و کروبیل و این‌ها عمّامه بسته از کنار ابراهیم (علیه السلام) گذر کردند و بر او سلام دادند. و [ابراهیم] آن‌ها را نشناخت و وضع زیبایی در آن‌ها دید و گفت: «خودم باید به آن‌ها خدمت کنم مهمان‌نواز بود، یک گوساله‌ی فربه برای آن‌ها سر برید و پخت و نزد آن‌ها برد و چون در مقابل آن‌ها نهاد و هنگامی که دید دست آن‌ها به آن نمی‌رسد (و از آن نمی‌خورند، کار) آن‌ها را زشت شمرد؛ و در دل احساس ترس نمود. چون جبرئیل این وضعیّت را دید عمّامه از رو و از سر برداشت و ابراهیم (علیه السلام) او را شناخت». گفت: «تو او هستی»، گفت: «آری»! و زنش ساره گذر کرد و او را به اسحاق (علیه السلام) و پس از او به یعقوب (علیه السلام) مژده داد و گفت: آنچه را خدا در قرآن فرموده و آن‌ها پاسخش دادند به آنچه در قرآن است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۳۰ الکافی، ج۵، ص۵۴۶/ نورالثقلین
۵(ذاریات/ ۲۵)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- قَوْمٌ مُنْکَرُونَ أَیْ قَالَ فِی نَفْسِهِ: هَؤُلَاءِ قَوْمٌ لَا نَعْرِفُهُمْ. وَ ذَلِکَ أَنَّهُ ظَنَّهُمْ مِنَ الْإِنْسِ وَ لَمْ یَعْرِفْهُمْ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- قَوْمٌ مُنْکَرُون؛ یعنی با خودش گفت: «این‌ها قومی هستند که آن‌ها را نمی‌شناسیم». و این به خاطر این است که گمان می‌کرد آن‌ها انسان هستند و آن‌ها را نشناخته است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۵، ص۱۳۲ بحرالعرفان، ج۱۵، ص۱۴۴

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

4- شیوه های تدبّر در قرآن
از آنجا که قرآن طبیب است و ما بیمار و از آنجا که قرآن طعام روح است و ما نیازمند آن؛ و از آنجا که حالات و اوضاع روحی در شرایط مختلف و اوقات شب و روز متفاوت می باشد؛ در برخورد با قرآن و تدبّر در آن، گاه نیازمند «سماع قرآن» هستیم و گاه «طالب قرائت» آن، از این رو، «تدبر در قرآن» از دو طریق «سماع یا قرائت قرآن» صورت می گیرد. (1)
تدبّر از طریق سماع قرآن به «شیوه استماع و انصات» و از طریق قرائت به «شیوه ترتیل» حاصل می شود:
«إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ». (اعراف/ 204) (هرگاه قرآن خوانده شود پس به آن گوش فرا دهید و ساکت باشید شاید که مورد رحمت- الهی- قرار گیرید).
«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا». (مزمل/ 4) (و قرآن را به شیوه ترتیلی مخصوص، تلاوت نما).
«استماع» گوش فرا دادن بهمراه پذیرش، و «انصات» سکوت توأم با تمرکز فکر و آرامش باطنی، می باشد. «ترتیل»، پیروی و تبعیّت لفظی و معنوی از چینش خاص آیات و سیر فکری و روحی در فضای آن، می باشد. (2)
ص: 34
________________________________________
1- 1. در بخش اوّل مقدمه گذشت: ألا من اشتاق إلی اللّه فلیستمع کلام اللّه- إذا أحبّ أحدکم أن یحدّث ربّه فلیقرأ القرآن در بحث «جهر و اخفات در قرائت» و بخش «ترتیل در لفظ»، بحثی خواهد آمد.
2- 2. در مقدمه دو فصل «شیوه ترتیل و شیوه استماع و انصات» بحثی مبسوط در توضیح این اصطلاحات خواهد آمد.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

شیوه مستمر و عمده در امر تدبر، شیوه «ترتیل» می باشد که در رأس برنامه های خودسازی پیامبر و یارانش در سوره مزّمل مطرح گشته است که هم مقام خلوت و أنس فردی را نظر دارد و هم در حضور مؤمنین می تواند مطرح باشد، لیکن شیوه «استماع و انصات» مقام حضور در جمع مؤمنین را نظر دارد که با قرائت آیات توسط یکفرد، دیگران باید به «استماع و انصات» بپردازند.
علاوه بر آن، اوضاع و حالات روحی، گاه اقتضاء می کند که انسان بجای «شیوه ترتیل»، «شیوه استماع و انصات» را برگزیند؛ همانگونه که این روش را در عملکرد رسول خدا صلی الله علیه و آله مشاهده می کنیم که گاه به یکی از أصحاب می فرمودند قرآن بخواند تا او استماع کند (1) چرا که در آن شرایط، تأثیر «استماع و انصات» بیش از «ترتیل» می باشد حتی گاه شرایط روحی بگونه ای است که انسان صرفا باید «استماع» کند و گاه بر عکس، نیازمند «شیوه ترتیل» می باشد، از این رو، باید با توجّه به اوضاع نفسانی خود و با توجّه شرایط خارجی یکی از آن دو شیوه را برگزید؛ البته گاه فقط شیوه ای خاص ضرورت می یابد:
الف: وقتی که در تنهایی بسر می بریم تنها «شیوه ترتیل» امکان پذیر است.
ب: وقتی در جمع قرار گرفته ایم و کسی قرآن را قرائت می نماید «شیوه استماع و انصات» مطرح خواهد بود.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

باید به این نکته توجه کرد که «شیوه ترتیل» بنوعی «شیوه استماع و انصات» را در بردارد چرا که در واقع قاری دو کار را با هم انجام می دهد: یکی قرائت قرآن و شنواندن آن به دیگری، دو دیگر اینکه، آیات را با تمرکز باطنی به گوش دل خود می رساند، و سرزمین وجود خویش را قبل از تأثیر بر دیگران، تحت تشعشعات قرآن قرار می دهد.
ص: 35
________________________________________
1- 1. در بحث ترتیل در لفظ بخش زیبایی صوت قرآن در مسأله جهر و اخفات توضیحاتی آمده است.
بر اساس توضیح فوق روایتی جامع در تفسیر آیه «یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ ...»، تلاوت راستین را همان تلاوت به «شیوه ترتیل»، و سپس همان جریان «تدبر در آیات» معرفی می نماید: (1) «فی قوله تعالی: یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ: یرتّلون آیاته و یتفهّون معانیه و یعملون بأحکامه و یرجون وعده و یخشون عذابه و یتمثّلون قصصه و یعتبرون أمثاله و یأتون أوامره و یجتنبون نواهیه؛ و ما هو- و اللّه- بحفظ آیاته و سرد حروفه و تلاوة سوره و درس أعشاره و أخماسه، حفظوا حروفه و أضاعوا حدوده، و إنّما هو تدبّر آیاته یقول اللّه تعالی:
«کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ ...». (امام صادق) (میزان الحکمه، ج 8، ص 84) (در سخن خداوند که می فرماید: «... یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ ...» که به شیوه ترتیل آیاتش را می خوانند و معانیش را فهم می کنند و به احکام آن عمل می نمایند و امید به وعده الهی دارند و از عذابش در خوف و هراس بسر می برند و قصص آن را مجسم می بینند و از مثلهایش عبرت می گیرند، اوامرش را اجرا می کنند و از محرماتش دوری می گزینند؛ و آن- بخدا قسم- صرفا با حفظ آیات و چینش منظم حروف و تلاوت سوره ها و تحقیق یک دهم و یک پنجم قرآن حاصل نمی شود- آنان حروفش را حفظ و حدودش را تباه کردند-، و جز این نیست که آن (حق تلاوت) همان تدبر در آیاتش می باشد؛ چرا که خداوند
ص: 36
________________________________________
1- 1. در مقدمه بخش ترتیل در لفظ، روایات ترتیل بهمراه بحثی مبسوط، آمده است.
می فرماید: «آن کتابی بسیار با عظمت- که آن را بسویت فرو فرستادیم- و بسیار پر خیر و برکت است تا که در آیاتش تدبر نمایند).

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

در تفسیر امام از آیه شریفه می بینیم، تلاوت بحق، به ترتیل در آیات، معنی شده است؛ بیانات بعدی شرح و بسط ترتیل و آثار آن می باشد، در انتهای روایت صریحا تلاوت بحق، همان تدبر در آیات معرفی شده است، بنابراین: «تلاوت راستین»، همان جریان «تدبّر در آیات» و این خود، همان «تلاوت به شیوه ترتیل» خواهد بود. (1)

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

5- زمینه ها و کلیدهای (شرایط) تدبّر در قرآن
اشاره
تدبّر در آیات نیازمند زمینه های مناسبی می باشد تا در بستر آن «تدبّر» صورت پذیرد. شناخت و اعتراف به شأن قرآن و موقعیت خود در برابر قرآن، قدم اوّل در پیدایش زمینه مناسب می باشد، قدم بعدی در زمینه سازی، «زمانها و جایگاههای مناسب تدبّر» خواهد بود.
پس از زمینه سازی، نوبت به تحصیل «شرایط تدبّر» می رسد که این شرایط، همان «کلیدهای تدبّر در قرآن» می باشند و سه جنبه علمی، روحی و عملی را دربرمی گیرند.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

این شرایط و کلیدها در دو مرتبه مطرح می باشند:
الف- کلیدها و شرایط عامّ تدبّر:
که نیازی به تحصیل ابزار و کلیدهای خاص تدبّر نیست، بلکه صرف ترجمه آیات بهمراه شرایط عام، جهت «تدبّر در آیات» کفایت می کند و این حداقل شرایطی است که اجازه می دهد همه اقشار مردم در این سطح، بتوانند در امر «تدبّر در آیات» شرکت نمایند.
ص: 37
________________________________________
1- 1. در بحث قبل گفتیم شیوه ترتیل بنوعی «شیوه استماع و انصات» را در بردارد از این رو در روایت سخنی از آن بمیان نیامده است، و در واقع آنکه قرآن را به شیوه ترتیل، تلاوت نماید هنگام شنیدن قرآن، همان شیوه را در قالب استماع و انصات بکار خواهد بست.
ب- شرایط و کلیدهای خاص تدبّر:
که مرتبه فقه و تفسیر آیات را نظر دارد و طبعا علاوه بر شرایط عام، شرایطی خاص را طلب می کند.
این مرتبه از سطح توده های مردمی بالاتر بوده جنبه تخصصّی بخود می گیرد، و به تناسب، هر سه گروه علماء، اولیاء و معصومین را شامل می شود که خود مراتبی را در میان خود، دارا می باشند. (1)
این شرایط و کلیدها بطور ضمنی، «آفتهای تدبّر در قرآن» را نیز مطرح می نمایند.
نقصان در تحصیل شرایط عام یا خاص، ما را از تدبّر لازم در سطح مطلوب، محروم خواهد نمود.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

6- اصول اساسی تدبر در قرآن

علاوه بر فراگیری زمینه ها و کلیدهای تدبر، قبل از آشنایی با شیوه های تدبر، شخص متدبر به اصولی نیازمند است که در پرتو آن با دیدی روشن نه مشوب به قرآن بنگرد تا مسیر کاربرد شیوه ها در آیات برایش هموار گردد.
این اصول اساسی، برگرفته از هدایتها و آموزشهای معصوم علیه السلام می باشد که بدون آموزش آن، خطر فرو غلطیدن در ورطه تفسیر به رأی و انحراف در برداشتها، متدبر در قرآن را تهدید می کند؛ این اصول اساسی، در دو بخش «محتوای قرآن» و «شخص متدبّر» مطرح است که تحت دو عنوان «اصول حاکم بر محتوای قرآن» و «اصول حاکم بر متدبر قرآن» مطرح گشته است.
مجموع این اصول اساسی، هفده اصل می باشد که هر یک را دارای اصولی فرعی می باشد. که جمعا به حدود پنجاه اصل می رسد.
ص: 38
________________________________________
1- 1. در بحث کلیدها و بحث ترتیل توضیحاتی در این زمینه آمده است.
علاوه بر این اصول، اصلهای دیگری نیز مطرح است که عمدتا جزء فروعات این هفده اصل اساسی خواهد بود.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

7- تاریخچه اجمالی تدبّر در قرآن
(1)
در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله ، اصحاب راستین حضرت با درک شأن قرآن که نسخه درمان فردی و اجتماعی است نه کتاب قرائت؛ شب و روزشان را با قرآن سپری می کردند و آیات را همچون مرهمی بر زخمهای جان خود نهاده، از شفایش بهره جسته، بنور قرآن جانشان را منوّر می گرداندند.
این جریان فکری و روحی ملکوتی به رهبری و ارشاد رسول خدا صلی الله علیه و آله و تبیین و توضیح حضرت، بهمراه ارائه الگوی عملی آیات به پیش می رفت.
قرائت آیات و حفظ آن، تدبر در آیات و عمل به آن، جریانی عمومی گشته، وجودهایی عاشق ارزشهای الهی و پاکباخته و جانباز در راه خدا می پرورید، بگونه ای که بسیاری، حافظ قرآن و عامل به آن گشته، تعلیم تازه مسلمانان را بر عهده گرفتند و به هنگام جنگ سر از پا نشناخته لباس رزم، پوشیده پا در رکاب، عازم جبهه جنگ شدند.
بموازات پیشرفت انقلاب اسلامی پیامبر صلی الله علیه و آله و نزدیک شدن به اواخر عمر شریف حضرت، بعلت غزوات و سریّه های بی شمار، بتدریج شمار بسیاری از این پاکباختگان، شربت شهادت نوشیدند و به دیدار خدا شتافتند؛ کار بجایی رسید که برای حفظ هسته های فرهنگی و اعتقادی انقلاب، آیه معروف «نفر» نازل گشت:
«وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً ...». (توبه/ 122)
ص: 39
________________________________________
1- 1. برای توضیحات این بخش رجوع کنید به المیزان، ج 5، ص 283- 271، بحث تاریخ تفکر مسلمین و موقعیّت قرآن در آن.
(مؤمنین نبایستی همگی عازم جبهات شوند).

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

در پی این دستور اکید، رسالت عظیم هجرت برای «تفقّه در دین» جهت انذار مردم، با لحنی سرزنش آمیز توأم با تشویق، اعلام گردید:
«فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ». (توبه/ 122) (پس چرا از هر گروه از مؤمنین، دسته ای- سوی مدینه- عزم سفر نمی بندند تا که در امر دین به درک گسترده و عمیق دست یابند و (در پی آن) وقتی بسوی قومشان بازگشتند آنان را آگاهی بخشند و از عواقب انحراف از مسیر، هشدارشان دهند، و شاید که متوجه شوند و احساس خطر کرده، مراقبت لازم را- در فکر و روح و خانه و جامعه شان- بکار گیرند).
با وجود این دستور اکید، ضرورتهای زمان و طبیعت انقلاب عظیم اسلامی، بهمراه شوق فراوان به شهادت، بسیاری از اصحاب راستین را به جبهه کشاند و سردارانی فقیه همچون حمزه سید الشهداء، جعفر طیّار، زید بن حارثه و بسیاری دیگر شربت شهادت نوشیدند و عده ای هم در جریان کوچهای تبلیغی به شهادت رسیدند. (1)
انقلاب به پیش می رفت که رحلت پیامبر عظیم الشأن اسلام فرا رسید و جریان سقیفه پیش آمد؛ جریان سقیفه با قطع ارتباط بین مقام عصمت و قرآن در سطح جامعه اسلامی و اعلان بی نیازی به تفسیر و تبیین قرآن، توسط علی علیه السلام (معصوم زمان) و سردادن شعار «حسبنا کتاب الله»، ضربه سنگین و هولناکی بر پیکر جامعه نوپای اسلامی وارد کرد و جریان انس با قرآن و تدبّر در آن را به انحراف کشاند.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

با دستور أکید منع نقل و کتابت حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله (2)، زاویه مسیر انحرافی، بیشتر
ص: 40
________________________________________
1- 1. ر ک: سبحانی، فروغ ابدیت، ج 2، ص 89- 81 و ص 300- 287.
2- 2. در بخش کلیدها، مبحث تاریخ حدیث و تفسیر، توضیحاتی آمده است.
گشته به سرعت آن افزوده شد؛ کار بجایی رسید که به جهت پیش آمدن مشکلات فراوان اعتقادی و اجرایی و لزوم تفسیر قرآن برای حلّ معضلات حکومت پهناور اسلامی، علمای یهودی و مسیحی بظاهر مسلمان همچون «کعب الأحبار» و «تمیم داری» بر کرسی تبیین و تفسیر قرآن تکیه زدند و در مساجد و در تریبونهای قبل از خطب نماز جمعه بر اساس «تورات و انجیل و تلمود (تفسیر عظیم تورات جعلی)» به شرح و توضیح آیات پرداختند و با تربیت «ابو هریره ها» جریان انحرافی تفسیر قرآن را براه انداختند، (1) قرآنی که دیگر ارتباطش را با معصوم، در سطح جامعه قطع کرده بودند، ارتباطی که بارها و بارها خصوصا در اواخر عمر، پیامبر عظیم الشأن بر لزوم آن تأکید کرده، ضامن هدایت شمرده بود:
«إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی، ما إن تمسّکتم بهما لن تضّلوا أبدا و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض». (حدیث متواتر) ظهور بدعتها و پیروی از هواهای نفسانی و دنیا طلبی روز افزون، فتنه های عظیمی را بوجود آورد. (2)

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

حضرت علی علیه السلام در محراب عبادت به شهادت رسید، امام حسن علیه السلام از حکومت بر کنار و سپس مسموم گردید و فاجعه عظیم کربلا پیش آمد؛ حادثه کربلا در حقیقت حرکتی الهی بود تا که از مسخ یکباره حقیقت اسلام توسط خلفاء جلوگیری کند و جریانی اصیل را در برابر جریان انحرافی در میان مردم پدید آورد؛ این هدف بزرگ با شهادت امام حسین علیه السلام و یاران پاکباخته و فداکاری زینب کبری علیها السلام و پیگیری آن
ص: 41
________________________________________
1- 1. ر ک: علامه بزرگوار مرتضی عسگری: یکصد و پنجاه صحابی دروغین، عبد الله بن سبا، نقش عایشه در تاریخ اسلام و ... نقش ائمه در احیاء دین، ج 6 و 7.
2- 2. «إنّما بدء وقوع الفتن أهواء تتّبع و أحکام تبتدع». (نهج، خ 50).
توسط ائمه معصومین خصوصا امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام محقق گشت. (1)

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

لکن این جریان نسبت به وسعت کشورهای اسلامی و مبارزه مستمر خلفاء با آن نمی توانست همه توده ها را زیر پوشش خود قرار دهد، از این رو توده هایی عظیم از مردم، از مکتب وحی و أهل بیت بی خبر مانده در مسیر انحرافی بریده از معصوم قرار گرفتند.
بعد از ائمه معصومین، در دوره غیبت حضرت مهدی علیه السلام علمای راستین، پرچم هدایت مردم را به نیابت از معصوم علیه السلام بر دوش گرفتند و به حفظ و تحقیق در آثار اهل بیت و نشر آن پرداختند؛ لیکن بواسطه ضیق و فشار سلاطین و خلفای جور، عمده وجهه همّتشان به توجه و پرداختن به احکام عملی و توضیح و تفسیر آیات الأحکام محدود گشت و بعد از شیخ طوسی و شاگردش شیخ طبرسی صاحبان «تبیان و مجمع البیان»، تفسیر مهّمی تا قرون أخیر عرضه نشد و جریان انس و تدبّر در قرآن به رکود جدّی کشیده شد و فقاهت و اجتهاد در دایره محدودی ادامه یافت؛ در جریان نهضت اخباریگری روایات ذیل آیات در سه تفسیر «نور الثقلین (عبد علی حویزی) و البرهان (شیخ یوسف بحرانی) و صافی (ملا محسن فیض کاشانی)» جمع آوری شد، لیکن کاری جدی در حوزه تدبّر در آیات صورت نگرفت، تا آنکه دست تقدیر الهی بزرگمردی از سلاله پاک پیامبر را برانگیخت تا نهضت عظیمی را در فهم و تدبّر در قرآن، براه اندازد این بزرگوار «علامه سید محمد حسین طباطبایی»، صاحب «تفسیر المیزان» بود.
مقدمه چینی این نهضت را مجاهد مصلح «سید جمال الدین اسد آبادی» بر عهده
ص: 42
________________________________________
1- 1. فخر رازی در تفسیر کبیر، ذیل سوره کوثر، امام باقر و امام صادق علیه السلام را از برکات کوثر عطاء شده به رسول خدا صلی الله علیه و آله می داند.
داشت و این او بود که صلای «بازگشت به قرآن» را در عالم اسلام بلند کرد و در پی آن شاگردش «شیخ عبده و یارانش» در شمال آفریقا و «اقبال لاهوری» در هند و پاکستان و سپس «علامه طباطبایی، آقای طالقانی، دکتر شریعتی (1) و شهید مطهری» این راه را ادامه دادند.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

علاوه بر ظهور و جلوه گری عظیم «المیزان» تفاسیری ارزشمند همچون «پرتوی از قرآن و تفسیر نوین» و اخیرا «تفسیر نمونه» پا به عرصه وجود گذاشتند و راه را برای انس و تدبّر امت اسلامی خصوصا شیعه هموار نمودند.
انقلاب اسلامی ایران به رهبری عبد صالح ابر مرد دوران معاصر، «حضرت امام خمینی»، شتاب بیشتری به این نهضت بازگشت به قرآن بخشیده، طلیعه انقلابی عظیم تر را نوید می دهد.
در این عصر پرچم نهضت انس و تدبّر در قرآن را شاگرد خلف علامه طباطبایی، استاد معظم «آیت الله جوادی آملی» عهده دار می باشند.
امید آنکه در بستر این نهضت با برکت، امت اسلامی خصوصا ایران اسلامی، جلوه گر کننده هر چه بیشتر عظمت اسلام و قرآن گردند و دستورات قرآن تابلوی اندیشه و گفتار و کردار مؤمنین قرار گیرد.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

یادمان نرود که «سنت معصوم علیه السلام »، قرین «قرآن» بوده مکمّل و مفسر آن می باشد و معنی «بازگشت به قرآن»، بازگشت به فرهنگ اهل بیت علیهم السلام را با خود بهمراه دارد و این «دو ثقل میراث پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله » از هم جدا نخواهند شد تا که در کنار حوض کوثر بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شوند. (2)
ص: 43
________________________________________
1- 1. شریعتی بازگشت به قرآن را در میان روشنفکران و دانشگاهیان مطرح نمود، اینکه تا چه موفق بود بحثی مستقل را می طلبد؛ در صفحه 40 اشارتی آمده است در بحث (تفسیر برأی و جریان علم زدگی).
2- 2. اشاره به حدیث متواتر ثقلین که متن آن قبلا گذشت.

[فاطمه سادات*خادمه بانوی محشر*]

در اینجا باید متذکر شد که مقصود ما از تاریخچه تفکر و تدبّر در قرآن، تاریخ تفسیر به معنی مصطلح نیست بلکه سخن از جریان تدبر در قرآن، در میان مسلمین می باشد؛ جریانی که اهلش را به شور و حرکت و حضور در صحنه های زندگی اجتماعی می کشاند و از بی تفاوتی و غفلت از سرنوشت سیاسی- اجتماعی خود، برحذر می دارد.
از این رو حتّی تفسیر تبیان و مجمع البیان بیانگر این جریان نیست، بلکه حرکتی است در برابر تفسیر نویسی اهل سنت، تا نشان دهد شیعه از حیث تفسیر نویسی توان بالایی دارد؛ همچنانکه کتب فقهی شیخ همچون خلاف و مبسوط در جهت ردّ سخنان مخالفین نوشته شد، دلیل روشن این مطلب، تأثر شدید تفسیر نویسی تبیان و مجمع البیان از روش برخورد اهل سنت با قرآن می باشد که تفسیری، حاوی علوم مختلف قرآنی است نه یک تفسیری که با مشکلات و مسائل زمانه درگیر شده راه حلی را برای آنها ارائه دهد و جریانی فکری- تربیتی همچون صدر اسلام در مردم پدید آورد؛ به گفته علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان، کار حوزه های علمیه تشیع و تسنّن به جایی رسید که یک طلبه علوم دینیّه ممکن بود تمام علوم دینی را فرا گیرد و بپایان رساند و حتی به درجه اجتهاد رسد و لیکن هرگز قرآن را نخواند و با آن مرتبط نباشد؛ از این روست که کتب تفسیر قبل از آنکه به عنوان هدایت مردم و ایجاد جریان تفکر سالم در میان آنان باشد، جهت دفاع از عقیده و مرام حق یا باطل مفسّر به رشته تحریر در می آمد؛ این است که در دوره های مختلف تاریخ مسلمین، تفسیرها رنگ جریانات حاکم بر حوزه های علمی و جوّ اجتماعی را به خود گرفته است نه اینکه مسلمین بواسطه بهره مندی از تدبّر در قرآن، جریانی اجتماعی را ایجاد کنند؛ در اوائل بعد از رحلت پیامبر بعلت هجوم افراطی به احادیث پیامبر و تقدس پیدا کردن صحابه، قرآن از مجرای نقلیات مورد توجّه واقع گشت بدون اینکه به صحت و سقم آن عنایت شود.
ص: 44
در ادامه این جریان با اوج گرفتن بحثهای اختلاف قرائتها و شور و هیجان فراوان در این زمینه قرآن بدان سو کشیده شد، بطوری که تلاوت راستین همان هنرنمایی در قرائت قرآن به انواع قرائتها تلقی گشت؛ در روایتی که در بحث قبل گذشت امام صادق علیه السلام با قسم و تأکید این نوع تلقی را رد می کند و این نشان می دهد تا چه حد تدبّر در قرآن به بیراهه رفته بود «و ما هو- و اللّه- بحفظ آیاته و سرد حروفه و تلاوة سوره و درس أعشاره و أخماسه حفظوا حروفه و ضیّعوا حدوده ...» با اوج گرفتن بحثهای لغوی و نحوی بر اساس قرائتهای مختلف، برخورد با قرآن جنبه ادبی افراطی را به خود گرفت تا اینکه از قرن چهارم به بعد تعادلی میان بحثهای قرائت، اعراب و لغت و معنی آیات حاصل آمد که جلوه اش را در تفسیر مجمع البیان می بینیم لیکن بهرحال فهم قرآن از طریق اقوال بر تفاسیر، حکومت غالب داشت؛ از این دوره به بعد جریانهای کلامی و تفسیرها به مذاق مذهب خویش خودنمایی کرد که «تنزیه القرآن عن المطاعن» قاضی عبد الجبار معتزلی، «کشاف» زمخشری و سپس «تفسیر کبیر» فخر رازی از آن جمله می باشد در کنار این جریان، تفسیرهای اشاری و باطنی از قرآن، متأثر از رشد جریان تصوّف و عرفان جلوه گر شد که تفسیر خواجه عبد الله انصاری، محی الدین عربی، روزبهان بقلی و عبد الرزاق کاشانی را می توان بعنوان نمونه برشمرد علاوه بر آن تفسیرهای فقهی متناسب با مذاق هر مذهبی پدید آمد که تفاسیر احکام القرآن جصاص، ابن عربی، قرطبی و محقق اردبیلی از آن جمله می باشند.
در طول این جریان تفاسیر همواره جریان تدبر راستین قرآن توسط علمای ربّانی تداوم داشته، بذر معرفت و ایمان را در وجودهای مستعد می پروراند که سید بن طاووس، سید بحر العلوم، ملا فتح علی سلطان آبادی، سید علی آقا قاضی طباطبایی، علامه طباطبایی و حضرت امام خمینی را می توان نام برد؛ مرحوم آقای حکیم در کتاب حقائق الاصول بمناسبتی از تفسیر اعجاب آور مرحوم ملا فتح علی سلطان آبادی در
ص: 45
تفسیر آیه 7 سوره حجرات یاد می کند (1) که در مدت یکماه، هر روز حقیقتی از حقایق این آیه شریفه را جلوه گر می ساخت که باعث بهت و حیرت مراجع بزرگ و علمای طراز اوّلی بود که در خدمت تفسیرش نشسته بودند؛ این بزرگواران همان حاملین برجسته قرآن می باشند که حضرت علی علیه السلام در خلال سخن با کمیل از آنان سخن بمیان می آورد، آنان که به نور علم الهی جانشان منوّر گشته، به دفاع از دین خدا و تربیت نیروهای مستعد همت می گماشتند:
«اللّهمّ بلی لا تخلو الأرض من قائم للّه بحجّة إمّا ظاهرا مشهورا و امّا خائفا مغمورا، لئلّا تبطل حجج اللّه و بیّناته، و کم ذا و أین اولئک؟ أولئک- و اللّه- الأقلّون عددا و الأعظمون عند اللّه قدرا، یحفظ اللّه بهم حججه و بیّناته حتّی یودعوها نظراءهم و یزرعوها فی قلوب أشباههم، هجم بهم العلم علی حقیقة البصیرة و باشروا روح الیقین، و استلانوا ما أستعوره المترفون و أنسؤا بما استوحش منه الجاهلون و صحبوا الدّنیا بأبدان أرواحها معلّقة بالمحلّ الأعلی، أولئک خلفاء اللّه فی أرضه و الّدعاة إلی دینه، آه آه شوقا إلی رؤیتهم!». (نهج، ک 147) (بار خدایا آری زمین هرگز از بپا دارندگان حجت الهی به خاطر خدا خالی نمی ماند چه ظاهر مشهور باشند و چه خائف و در خفا بسر برند تا اینکه حجتها و بینات الهی از میان نرود.
و آنان چه تعداد می باشند و در کجا بسر می برند؟ آنان بخدا قسم از نظر عدد کمترین و از نظر مقام و عظمت در پیشگاه الهی در بالاترین رتبه قرار دارند که خدا بواسطه
ص: 46
________________________________________
1- 1. حقائق الاصول، ج 1، ص 95؛ از جمله این علماء، آقایان آیت الله نایینی، سید اسماعیل صدر، حاجی نوری و سید حسن صدر بودند.
آنان حجتها و بینات خود را حفظ می نماید تا آنکه آنها را در وجود شاگردانی نظیر خود به ودیعت می گذارند و در دلهای افرادی مشابه خود، آنها را زراعت می نمایند، علم و یقین بر اساس بینایی حقیقی یکباره بر آنان هجوم آورده است و هم آغوش روح یقین گشته اند و آسان شمرده اند آنچه را که اهل خوشگذرانی سخت و دشوار تلقّی می نمایند و انس گرفته اند به آنچه که جاهلان از آن به وحشت در آمده اند و دنیا را با بدنهایی هم صحبت شدند که ارواح آنها به ملکوت اعلی معلق گشته بود، آنان خلفای الهی در زمین و دعوت کنندگان حقیقی به دین خدا می باشند آه آه که چقدر مشتاق دیدار آنان می باشم!).
8- روش تحقیق و منابع بحث
با اعتقاد و تجربه اینکه قرآن خود راه و رسم و شیوه های انس و تدبّرش را توضیح می دهد، مکرّر در مکرّر همه قرآن مورد مطالعه و تحقیق و بررسی واقع گشت، این مطالعه و تحقیق، زمینه ها و تجربه هایی را از بیست سال پیش تاکنون، با خود بهمراه داشت که بر اثر انس با قرآن و برخورد با اساتید فن و تفاسیر معتبر حاصل آمده بود.
در این مطالعه و تحقیق، آیات مرتبط به بحث یادداشت و سپس تک تک مورد تدبر واقع گردید در این امر جهت مشخص کردن ترجمه دقیق آیات و مفاهیم آن، بارها و بارها به کتب لغت و تفاسیر معتبر مراجعه شد؛ سپس مباحث آیات، بشکلی خام دسته بندی و منظم گردید؛ در پی آن منابع روایی مورد نظر مشخص گردید، این منابع عمدتا «بحار الأنوار» ج 92، 93، «اصول کافی» ج 2، کتاب فضل قرآن، «وسایل الشیعه» ج 4 کتاب قراءة القرآن، «مستدرک الوسایل» ج 4 کتاب قراءة القرآن «میزان الحکمه» ج 8 تحت عنوان قرآن، «کنز العمال» جلدهای مختلف آن، «تفسیر
ص: 47
نور الثقلین»، «در المنثور» و بحثهای روایی تفسیر «المیزان» در ذیل آیات، بودند؛ این منابع در کنار منابع فرعی دیگر بارها مورد مطالعه و یادداشت قرار گرفت، و بر اساس طرحی که از روایات و آیات استفاده شده بود تنظیم گشت؛ این طرح در پی سه بار بحث و مشورت مکرر با اساتید بزرگوار، منقّح گردید و با دو بار تجدید نظر در کلّیت طرح و تجدید نظر مکرر در جزئیات بحث، بشکل کنونی در آمد؛ در این تحقیق عمده نظر به قرآن و روایات می باشد، از این رو تا قبل از مطالعه قرآن و روایات و تفاسیر و تنظیم طرح به کتب و رساله های مستقل در بحث رجوع نگشت تا مبادا ذهنیّت آنان در فهم منابع و طرح و تنظیم مباحث، اثر گذارد و در نتیجه، تفکر آزاد در قرآن و احادیث را سلب نماید.
بعد از مطالعه و تحقیق و یادداشت و طرح و تنظیم مکرر، کتب نوشته شده در موضوع بحث، مشخص گردیده، مورد مطالعه واقع گشت؛ متأسفانه، بحثهای زمینه ها، کلیدها و شیوه ها و آفات تدبر مستقلا و به طور جدی، در طول تاریخ فهم و تدبر قرآن، مورد توجه واقع نگشته است و در نتیجه کار مهمی در این زمینه صورت نگرفته است؛ این بحثها که اساس فهم و تدبر و تفسیر قرآن می باشد بطور پراکنده در لابلای بحثهای علوم قرآن و در بعضی از کتب تربیتی و اخلاقی در بخش «فضیلت قرآن و آداب تلاوت قرآن»، مورد بحث قرار گرفته است و گاهی هم در تفاسیر، ذیل بعضی از آیات، بمناسبت ذکری از آن بمیان آمده است، مهمترین بخش بحث که شیوه های تدبر می باشد بیشتر از مباحث دیگر مورد غفلت واقع شده است، غیر از قرن اخیر خصوصا در «تفسیر المیزان»، جز نکته سنجی های پراکنده در تفاسیر گذشته چیزی مشاهده نمی شود آنهم در بعضی از تفاسیری که شیوه کلی تفسیر قرآن به قرآن را مورد توجه قرار داده بودند؛ در «تفسیر المیزان» به نحو عملی نمونه های فراوان شیوه صحیح و جزیی و مشخص تدبر را مشاهده می کنیم؛ لیکن «علامّه» خود به نحو مستقل به تبیین
ص: 48
جزیی این شیوه و مراحل آن نپرداخته است و «ترتیل» را نیز چنانکه خواهیم دید چنان معنی کرده است که ربطی به «شیوه تدبر» پیدا نمی کند.
منابع معتبری که مقداری به موضوعات زمینه ها و کلیدها (شرایط)، شیوه ها و آفات تدبر پرداخته اند یکی «احیاء علوم الدین» غزالی (م 492 ق) می باشد که در جلد اوّل، تحت عنوان «کتاب آداب تلاوت قرآن» در چهار باب به بحث پرداخته است؛ باب اوّل، در فضل قرآن و اهل آن و ذم مقصرین در تلاوت می باشد، باب دوّم، در آداب ظاهری تلاوت، و باب سوم، در اعمال باطنی تلاوت است و باب چهارم، در فهم قرآن و تفسیر اجتهادی غیر نقلی و تفسیر برأی، بحث می نماید؛ جامع ترین بحث را برای اولین بار در همین کتاب «احیاء» می بینیم که از نظر تاریخی نیز بر کتب دیگر مقدم می باشد.
این کتاب توسط فیض کاشانی (م 1091 ق) تحت عنوان «محجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء»، تهذیب و شرح گشته است لیکن «فیض» در این بحث چیزی بر عناوین «احیاء» نیفزوده و نیز نقدی بر آن ایراد ننموده است؛ «فیض» بحثهایی را هم در مقدمه «تفسیر صافی» مطرح نموده است؛ «کیمیای سعادت» غزالی نیز به فارسی خلاصه ای از بحث آداب تلاوت را آورده است.
کتاب معتبر دیگر «التبیان فی آداب حملة القرآن» ابی زکریا یحیی بن شرف الدین نووی شافعی (م 678 ق) است که در ده باب مطالب بسیاری در بحث زمینه ها و کلیدهای عام تدبر و ترتیل در لفظ و ترجمه مطرح نموده است که مرجع عمده متأخرین می باشد.
کتاب سوم «البرهان فی علوم القرآن» زرکشی (794- 745 ق) می باشد که در جلد اوّل کتاب خود بخشی را به شیوه ها و آداب تلاوت قرآن اختصاص داده است.
کتاب چهارم «الاتقان فی علوم القرآن» سیوطی (م 911 ق) می باشد که در جلد اوّل، تحت عنوان «آداب تلاوت و تألیف قرآن» و در جلد دوّم، تحت عنوان «شروط
ص: 49
مفسر و آداب آن» بحث نموده است در بخشهای دیگر جلد اوّل و دوّم مباحث بسیار مفید در زمینه نکات لغوی و تفسیری مطرح شده است؛ این کتاب مهمترین و جامع ترین منبع علوم قرآنی می باشد که از دقت و متانت خاصی برخوردار می باشد و عمدتا مرجع کتب متأخر بعد از کتاب «البرهان» قرار گرفته است لیکن در زمینه شیوه تدبر راه حل اجرایی روشنی ارائه ننموده است.
«اتقان» سیوطی، سومین کتاب جامع در علوم قرآن است که بنظر می آید از دو کتاب «البرهان» زرکشی «مواقع العلوم من مواقع النجوم» جلال الدین بلقینی (م 824 ق) بهره های فراوانی برده باشد.
پس از «اتقان» سیوطی تا قرون اخیر کتاب مهم دیگری تألیف نگردید تا اینکه دوباره تلاش در زمینه تحقیق در حوزه علوم قرآن از جمله شیوه های تدبر و تفسیر اوج گرفت و بحث تازه ترجمه نیز بطور جدی و با سر و صدای زیادی مطرح گشت که در امر تدبر جایگاه مهمی را بخود اختصاص می دهد.
بعضی از کتب مهم در این زمینه ها را در اینجا ذکر می نماییم و تمامی را در پایان در بخش منابع رساله و منابع مورد مطالعه و توجه به بحث، خواهیم آورد:
«مناهل العرفان فی علوم القرآن» عبد العظیم زرقانی، مهمترین کتب در قرن اخیر می باشد که بسیار مورد نظر کتب دیگر بوده است که بحث ترجمه جایگاه مهمی را بخود اختصاص داده است.
بعد از «مناهل»، «مباحث فی علوم القرآن» مناع القطان و نیز، دکتر صبحی صالح می باشد.
کتب دیگر «المعجزة الکبری» محمد ابو زهره، «مع القرآن الکریم» دکتر شعبان محمد اسماعیل، «علوم القرآن» دکتر عبد الله شحّاته، «دراسات فی القرآن الکریم» دکتر محمد ابراهیم الحفناوی «فی رحاب القرآن الکریم» دکتر محمد سالم محسن،
ص: 50
«لغة القرآن الکریم» دکتر عبد الجلیل عبد الرحیم، «اللآلی الحسان فی علوم القرآن» موسی شاهین لاشینی، «التبیان فی علوم القرآن» محمد علی صابونی و ده ها کتاب دیگر می باشد.
در خصوص روشها و شرایط تدبر، «مناهج المفسرین» دکتر عبد الحلیم محمود، «المذاهب الاسلامیه فی تفسیر القرآن» علی حسن عبد القادر، «اثر التطور الفکری فی التفسیر» دکتر مساعد مسلم عبد الله آل جعفر، «منهج اهل السنّة فی تفسیر القرآن» دکتر صبری المتولی، «مذاهب التفسیر» گلدزیهر، «التفسیر و المفسرون» الذهبی و «اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر» دکتر فهد بن عبد الرحمن بن سلیمان رومی و کتب دیگر به عربی می باشد در زمینه فارسی، «قانون تفسیر» کمالی دزفولی و «مبانی و روشهای تفسیر قرآن» عمید زنجانی از کتب سودمند در این زمینه ها می باشند.
اشکال عمده و اساسی تمامی این منابع، عدم تحقیق در معنی «ترتیل» می باشد و بسیاری از آنها میان شیوه های کلی و جزیی و مراحل تدبر و مذاق های تفسیری فرقی نگذاشته اند و هیچ یک به ارائه شیوه عملی و جزیی تدبر نپرداخته اند؛ امر اخیر، مطلب بسیار اساسی است که «راه عملی تدبر» را برای همه از جمله توده های مردمی نشان می دهد، در این زمینه، فقط به چند کتاب برخورد شد، که به این مهم توجه جدی نموده اند که بترتیب تاریخ، «روش برداشت از قرآن» و «تطهیر با جاری قرآن» علی صفایی، «کیف نفهم القرآن» محمد رضا الحسینی (1) و «سلسله مباحث قرآن شناسی» الیاس کلانتری می باشد.
در این کتابها با طرح شیوه تدبر و ارائه نمونه های عملی از آیات، تصوری روشن و عملی را از مطلوب بدست داده اند لیکن بحث ترجمه و روش آن که در امر تدبر
ص: 51
________________________________________
1- 1. این کتاب به نام «از ژرفای قرآن» توسط دکتر محمد مهدی فولادوند، به فارسی ترجمه شده است.
توده های مردمی نقشی اساسی را بر عهده دارد مورد توجه جدی واقع نشده است و تکلیف آن روشن نگشته است که آیا همچنانکه الازهر رأی داد ترجمه حروفی قرآن محال است (1) و باید به ترجمه معنوی و تفسیری قرآن همت گماشت یا که نه راهی میانه وجود دارد که ترجمه ای حروفی دقیق و نزدیک به متن قرآن با تلاش و کوشش بسیار می توان، ارائه داد که از گروه گرایی و نظرات مذهبی عاری بوده، مجرای صحیحی را برای تدبر توده مردمی فراهم می نماید که اعتقاد ما با کار عملی بر همین شق سوم می باشد چرا که در غیر این صورت امر تدبر توده مردمی که قرآن به آن فرمان داده است عملا مجرای صحیحی نخواهد داشت و مطلوب قرآن حاصل نخواهد شد چنانکه تاکنون نیز حاصل نشده است.
راهنمای اصطلاحات:
حرف «ح» (حدیث) برای احادیث شیعه و «خ» (خبر) برای احادیث اهل سنت بکار رفته است؛ تعبیر «نهج» برای نهج البلاغة، «ک» برای حکم، «خ» برای خطبه ها و «نامه» برای نامه های آن بکار رفته است؛ حرف «ب» برای باب کتاب و «ج» جهت جلد کتاب و «ص» صفحه کتاب می باشد.
در ذکر منابع هر کجا ابتداء، به ذکر باب و حدیث اکتفاء شده است مقصود، «ج 4، کتاب وسائل الشیعه، کتاب قرائت قرآن» می باشد و اگر برای بار دوم به بعد چنین بود به مرجع قبلی اشاره دارد که از ذکر مجدد کتاب، جهت اختصار خودداری شده است که
ص: 52
________________________________________
1- 1. «الیاس کلانتری» نظری نزدیک به رأی ازهر دارد لیکن به اشکال مذکور نمی پردازد تا نقص این رأی برملا گردد که عدم پرداختن به ترجمه دقیق در حد وسع بشری و پرداختن به ترجمه تفسیری موجب دخالت بیشتر رأی و نظرها در آیات می گردد و در نتیجه دریچه سالمی را که از راه ترجمه دقیق برای امر تدبر مردم حاصل می شود بسیار تنگ نموده، انحراف در مجرای تدبر را موجب می گردد.
گاه فقط به ذکر شماره حدیث اکتفاء شده است که نشان می دهد در همان بابی است که قبلا ذکر شده است.
حرف «ق» برای تاریخ قمری و «م» برای «مرگ» می باشد.
برای احادیث، «ص» حدیث پیامبر را نشان می دهد و «ع» حدیث ائمه معصومین را و تعبیر «معصوم» تردید انتساب به معصوم معینی را نظر دارد.
اغلب نقل قولها با حروف خاص و با فاصله دو سانتی متر از کادر صفحات آمده است تا از متن اصلی ممتاز گردد.
ص: 53
9- خلاصه کلی مباحث
مقدمه 1- زمینه های تدبّر در قرآن 2- کلیدهای تدبّر در قرآن:
الف- کلیدهای عام:
کلیدهای قبل از تدبر کلیدهای هنگام تدبر ب- کلیدهای خاص:
کلیدهای علمی کلیدهای روحی و عملی 3- اصول اساسی تدبّر در قرآن:
الف- اصول حاکم بر محتوای قرآن ب- اصول حاکم بر متدبّر قرآن 4- شیوه های تدبّر در قرآن و مراحل آن:
الف: شیوه ترتیل و مراحل آن:
ترتیل در لفظ ترتیل در معنی ب- شیوه استماع و انصات ت- نمونه های تدبّر
ص: 54