کلماتی برای امتحان پیامبر خدا

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

http://img.tebyan.net/big/1389/04/11916048710233249317714448311224523444.jpg
در قرآن می خوانیم:
وَ اِذِابْتَلى اَبْراهیمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَاَتَمَّهُنَّ قالَ اِنّى جاعِلُكَ لِلنّاس ِاِمامَاً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتى قالَ لایَنالُ عَهْدِى الظّالِمینَ.
و [بیاد آورید] هنگامى كه ابراهیم را پروردگارش با كلماتى بیازمود، و او همه را [بشایستگى ] انجام داد؛ [آنگاه خدا به او] فرمود: «من تو را پیشواى مردم قرار دادم.» [ابراهیم ]گفت: «از نسل من [نیز]؟» فرمود: پیمان من به ستمكاران نخواهد رسید.» (بقره/124)

در این آیه شریفه از ابراهیم(ع) و شكوه و عظمت او سخن مى رود؛ از آزمونى كه با موفّقیت بسیار آن را به انجام رسانید و امتیازى كه كسب كرد.
پیش از هرچیز باید توجّه داشت كه نسبت دادن امتحان و آزمون به خدا، مجاز است؛ امّا مفهوم آن متفاوت است: امتحان را كسى برگزار مى كند كه از فرجام كارها بى خبر باشد و بخواهد ازطریق آزمون، بر آگاهى خویش بیفزاید؛ درحالیكه خداى جهان آفرین بر گذشته و آینده و فرجام امور آگاه است. بنابراین منظور از این آزمون این است كه خدا ابراهیم(ع) را به كارهایى موظّف ساخت.
«و اذابتلى ابراهیم ربّه بكلماتٍ»
و [بیاد آورید] هنگامى كه ابراهیم را پروردگارش با كلماتى بیازمود.
واژه «كلمات» در آیه شریفه را كه عبارت است از وسایل آزمون ابراهیم(ع)، به چند معنا و مفهوم گرفته اند:

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

1. قربانى كردن فرزند
على بن ابراهیم در تفسیر خود، روایتى از حضرت صادق (ع) آورده است كه مى فرماید: منظور از واژه «كلمات» در آیه شریفه، همان خوابى است كه ابراهیم(ع) دید و در آن به قربانى كردن فرزند خویش فرمان یافت؛ آنگاه آن دستور را خالصانه و شجاعانه به مرحله عمل رسانید؛ و پس از آن بود كه ازجانب خدا به دریافت این امتیاز بزرگ نائل آمد كه: «انّى جاعلك للنّاس اماماً».

2. برنامه هاى بهداشتى
افزون بر آنچه آمد، منظور از «كلمات» در آیه شریفه بنا به روایت رسیده از ششمین امام نور (ع)، دستورهایى درمورد بهداشت و نظافت و پاكسازى برون و درون از زنگارهاست؛ كه این دستورات را بدینصورت بر او فرو فرستاد:
1. كوتاه كردن شارب
2. ریش نهادن
3. اصلاح موها
4. رعایت بهداشت دهان
5. مسواك كردن دندانها
6. زدودن موها از بدن
7. ختنه كردن
8. چیدن ناخنها
9. غسل جنابت
10. شستشوى بدن با آب
این دستورات بهداشتى كه بعنوان «سنّتهاى حق گرایانه و درست» نامیده شده، جاودانه اند؛ و خدا در قرآن شریف، همگان را به پیروى از آنها فرمان داده است؛ و به عقیده مفسّران، آیه شریفه «فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْراهیمَ حَنیفَاً...»(آل عمران/95) (پس آیین ابراهیم را پیروى كنید) به این فرامین اشاره دارد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

3. دستورات دهگانه
یكى از مفسّران مى گوید: منظور از «كلمات» در این آیه شریفه كه وسیله آزمون ابراهیم(ع) بود، ده دستورى است كه در آیین آن حضرت واجب بوده و در اسلام مستحب شناخته شده است. این دستورها عبارتند از:
1. مضمضه و شستشوى دهان و رعایت بهداشت آن
2. استنشاق یا رعایت بهداشت بینى
3. شانه كردن موى سر
4. چیدن شارب
5. مسواك كردن دندانها
6. ختنه كردن
7. زدودن موهاى زیر بغل
8. زدودن موهاى بدن و زهار
9. چیدن ناخنها
10. شستشوى با آب پس از اجابت مزاج
مردان و زنان مسلمان، مردان و زنان باایمان، مردان و زنان پرستشگر خدا، مردان و زنان راستگو، مردان و زنان شكیبا، مردان و زنان فروتن، مردان و زنان صدقه دهنده، مردان و زنان روزه دار، مردان و زنان پاكدامن، و مردان و زنانى كه خداى را بسیار یاد مى كنند، خداوند براى همه آنان آمرزش و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است

4. دستورات سى گانه
در روایتى از ابن عبّاس، نقل كرده اند كه منظور از «كلماتى» كه با آنها از ابراهیم (ع) آزمون شد، سى دستور از دستورهاى آیین آسمانى اسلام است. پیش از آن حضرت، كسى از این مقررّات آگاه نبود و به انجام دادن آنها موظّف نشده بود؛ و او نخستین كسى بود كه این دستورات به او ابلاغ شد و او همه را بشایستگى انجام داد؛ و آنگاه خدا درمورد او فرمود: «وَ اِبْراهیمَ الَّذى وَفّى .»(نجم/37)
و ابراهیم، آن پیامبر بزرگى كه به عهد خویش با خدا وفا كرد.
این دستورات سى گانه در سه سوره از قرآن شریف بصورت سه دسته ویژگیهاى اخلاقى و انسانى و معنوى آمده اند؛ كه عبارتند از:
الف - سوره توبه: قرآن در ترسیم این ده ویژگى مى فرماید:
http://img.tebyan.net/big/1389/06/2222471642101201227173915312712125220117115.jpg
«اَلتّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السّائِحُونَ الرّاكِعُونَ السّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحافِظُونَ لِحُدُودِاللَّهِ وَ بَشِّرِالْمُؤْمِنینَ.»(توب ه/112)
[آن ایمان آورندگان،] همان توبه كاران، پرستشگران، سپاسگزاران، روزه داران، ركوع كنندگان، سجده كنندگان، فراخوانان به كارهاى شایسته، بازدارندگان از كارهاى ناشایسته و نگهبانان مقررّات و مرزهاى دین خدایند؛ و این مؤمنان را نوید ده.
با توجّه به این آیه شریفه، ده ویژگى نخست كه ابراهیم (ع) با آنها آزمون شد، عبارتند از:
1. توبه راستین
2. پرستش خالصانه خدا
3. سپاس خدا
4. روزه گرفتن
5. ركوع براى او
6. سجده دربرابر او
7. دعوت به ارزشها
8. هشدار از گناهان
9. محافظت از مقررّات خدا
10. دریافت نوید رستگارى بخاطر ایمان و عمل شایسته

ب. سوره مؤمنون: دستورات دهگانه دیگرى كه با آنها از ابراهیم (ع) آزمون بعمل آمد، در سوره مؤمنون ذكر شده است؛ كه عبارتند از:
1. ایمان تزلزل ناپذیر
2. خشوع در نماز
3. دورى از بیهودگیها و بى هدفیها
4. پرداخت زكات
5. عفّت و پاكدامنى
6. رابطه عادلانه و دوستانه با همسر و رعایت عدالت در نظام خانواده
7. برخورد عادلانه و انسانى با زیردستان
8. رعایت امانت
9. وفاى به عهدها و پیمانها
10. محافظت از نمازها
قرآن در ترسیم این ده ویژگى مى فرماید:
«قَدْ اَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ هُمْ فى صَلوتِهِمْ خاشِعُوَن وَالَّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَالَّذینَ هُمْ لِلزَّكوةِ فاعِلُونَ وَالَّذینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ...»(مومنون/9-1)
براستى كه ایمان آوردگان رستگار شدند؛ همانان كه در نمازشان فروتنند، از بیهوده رویگردانند، زكات را مى پردازند و پاكدامن هستند...

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ج - سوره احزاب: دستورات دهگانه سوّم در سوره مباركه احزاب درج است؛ و آنها عبارتند از:
1. اسلام گرایى راستین و گردن نهادن به مقررّات خدا
2. ایمان تزلزل ناپذیر
3. فرمانبردارى و پرستش خدا
4. راستگویى
5. شكیبایى
6. پرواى از خدا و ترس از عدالت او
7. پرداخت صدقه
8. روزه دارى
9. پاكدامنى
10. پیوسته به یادخدابودن.
قرآن این دستورات دهگانه را بدین صورت ترسیم مى كند:
«اِنَ الْمُسْلِمینَ وَالْمُسْلِماتِ وَالْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ وَالْقانِتینَ وَالْقانِتاتِ وَالصّادِقینَ وَالصّادِقاتِ وَالصّابِرینَ وَالصّابِراتِ وَالْخاشِعینَ وَالْخاشِعاتِ وَالْمُتَصَدِّقینَ وَالْمُتَصَدِّقاتِ وَالصّائِمینَ وَالصّائِماتِ وَالْحافِظینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الّذاكِرینَ اللَّهَ كَثیراً وَالذّاكِراتِ اَعَدَّاللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْراً عَظیماً.»(احزاب/35)
مردان و زنان مسلمان، مردان و زنان باایمان، مردان و زنان پرستشگر خدا، مردان و زنان راستگو، مردان و زنان شكیبا، مردان و زنان فروتن، مردان و زنان صدقه دهنده، مردان و زنان روزه دار، مردان و زنان پاكدامن، و مردان و زنانى كه خداى را بسیار یاد مى كنند، خداوند براى همه آنان آمرزش و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است.
[آن ایمان آورندگان،] همان توبه كاران، پرستشگران، سپاسگزاران، روزه داران، ركوع كنندگان، سجده كنندگان، فراخوانان به كارهاى شایسته، بازدارندگان از كارهاى ناشایسته و نگهبانان مقررّات و مرزهاى دین خدایند؛ و این مؤمنان را نوید ده

5. ویژگیهاى چهل گانه
در روایت دیگرى از ابن عبّاس نقل كرده اند كه منظور از «كلماتى» كه ابراهیم(ع) به وسیله آنها آزمون شد، چهل ویژگى اخلاقى و عقیدتى و انسانى است. این ویژگیها عبارتند از سى ویژگى كه در سه سوره توبه، مؤمنون و احزاب ترسیم شده است و ازنظر شما خواننده گرامى گذشت و ده ویژگى دیگر كه در سوره مباركه معارج آمده است و آنها عبارتند از:
1. پایدارى در نماز و پرستش خدا
2. پرداخت حقوق محرومان
3. گواهى عملى روز رستاخیز و روز حساب
4. ترس از كیفر خدا
5. عفّت و پاكدامنى
6. رعایت حقوق در نظام خانواده
7. اداى امانتها
8. رعایت پیمانها
9. گواهى دادن براساس حق و عدالت
10. محافظت از نماز
«اَلَّذینَ هُمْ عَلى صَلوتِهِمْ دائِمُونَ وَالَّذینَ فى اَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسّائِلِ وَالْمَحْرُومِ وَالَّذینَ یُصَدّقُونَ بِیَوْمِ الدّینِ وَالَّذینَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ اِنَّ عَذابِ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ وَالَّذینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ اِلّاعَلى اَزْواجِهِمْ اَوْ مامَلَكَتْ اَیْمانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومینَ فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِكَ فَاُولئِكَ هُمُ الْعادُونَ وَالَّذینَ هُمْ لِاَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ وَالَّذینَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ وَالَّذینَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ.»(معارج/34-23)

6. اجراى شایسته و بایسته آداب حج
در روایت دیگرى از ابن عبّاس نقل كرده اند كه: منظور از كلماتى كه وسیله آزمون ابراهیم(ع) قرار گرفت، اجراى شایسته و بایسته آیین و مناسك حج بود؛ و آن حضرت این برنامه عبادى و معنوى را آنگونه كه خداپسندانه بود، از آغاز تا فرجام بكار بست.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

7. رویارویى با شرك گرایان
عدّه اى گفته اند: منظور از واژه «كلمات» در آیه شریفه این است كه خداى جهان آفرین ابراهیم (ع) را با برنامه ها و دستورات گوناگون مورد آزمون قرار داد؛ از آن جمله: او را درمیان شرك گرایان و ستاره پرستان فرستاد و به او فرمان رویارویى و هدایت آنان به سوى توحید را داد؛ آنگاه به آن حضرت دستور داد فرزند دلبند خویش را قربانى سازد؛ پس از آن، او و امّتش را به رعایت مقررّاتى موظّف ساخت، و در راه توحید و یكتاپرستى فرمان ایستادگى تا افكنده شدن در میان آتش را داد؛ و سرانجام فرمان هجرت به او رسید. و آن قهرمان بزرگ توحید و تقوا، در همه مراحل، با سرافرازى و سربلندى از عهده آزمون الهى برآمد.

8. گزینش ابراهیم (ع)
http://img.tebyan.net/big/1389/06/5199223193542020827910992315322618590.jpg
پاره اى بر این اعتقادند كه منظور از «كلمات» در آیه شریفه این است كه خداى جهان آفرین ابراهیم (ع) را با مفاهیم بلند و معارف ارزشمندى كه در همین آیات آمده است، آزمود؛ با مفاهیم انسانسازى چون توحید و تقوا، انتخاب او به پیشوایى مردم و ارزانى داشتن ویژگیهاى این مقام رفیع به او، به همراه مفاهیم بلندى كه آن حضرت در قالب وصیت به فرزندان خویش بیان كرد؛ همچنین با مراحل گوناگون بنیاد خانه كعبه و اجراى مناسك حج. آرى؛ خدا او را با این دستورات آزمود؛ پس آنگاه امتیازاتى پرشكوه ازجمله امامت راستین را به وى ارزانى داشت.

9. مقررّات الهى
ابوعلى بر این عقیده است كه منظور از «كلمات» در آیه شریفه، تمامى مقررّات خداست در امور مربوط به فرد، خانواده، اجتماع، سیاست، اخلاق و اصول انسانى كه ازطریق وحى و عقل بر حضرت ابراهیم(ع) مقرّر شد و او با اراده اى تزلزل ناپذیر و ایمانى ژرف، به اجرا و رعایت آنها همّت گماشت.
گفتنى است كه به نظر نگارنده، همه دیدگاههایى كه تاكنون ازنظرتان گذشت، ممكن است از آیه شریفه دریافت شود.

10. نام پنج وجود گرانمایه
مرحوم صدوق در كتاب نبوّت، روایتى را از زبان مفضّل از ششمین امام نور (ع) نقل كرده است كه منظور از «كلمات» را نامهاى گرانمایه پنج نور مقدّس عنوان مى كند.
مفضّل آورده است كه از حضرت صادق (ع) درمورد این آیه شریفه پرسیدم و اینكه منظور از «كلمات» در این آیه شریفه چیست؟
آن حضرت فرمود: منظور همان واژه ها و نامهاى مقدّسى است كه آدم (ع) آنها را از خدا فراگرفت و به حرمت و شكوه صاحبان آن نامها، توبه او در بارگاه پروردگار پذیرفته شد؛ و آن نامها عبارتند از:
1. محمّد (ص)
2. على (ع)
3. فاطمه (ع)
4. حسن (ع)
5. حسین (ع)
آنگاه مفضّل مى افزاید كه از حضرت صادق (ع) پرسیدم: مقصود از واژه «فاتمّهنّ» در آیه شریفه چیست؟
فرمود: منظور این است كه خداوند با نامهاى بلند و باعظمت امامان نور دیگر، آن پنج نام مقدّس و فهرست امامت را كامل ساخت.
پرسیدم: منظور از این آیه شریفه چیست كه مى فرماید: «وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِیَةً فى عَقبِهِ ...»(زخرف/28) (و این سخن را در نسل خود پاینده ساخت ...)؟
پاسخ داد: منظور، اصل امامت راستین است كه خداوند آن را تا روز رستاخیز در نسل پاك حسین (ع) قرار داد.
پرسیدم: سرورم! چرا امامت در نسل حسین (ع) پاینده شد، نه در نسل حسن (ع)؟ مگر هر دو وجود گرانمایه، برادر و سالار جوانان بهشت و نواده پیامبر (ص) نبودند؟
فرمود: «این موضوع بسان جریان موسى(ع) و هارون است كه هر دو برادر و پیام آور خدا بودند؛ امّا خداوند رسالت را نه در نسل موسى (ع) كه در نسل هارون (ع) قرار داد». آنگاه افزود: هان اى مفضّل! امامت راستین، مقامى است الهى و ربّانى كه پروردگار آن را هر گونه مصلحت بداند و حكمتش ایجاب كند، قرار مى دهد و در این مورد چون و چرا نشاید: «لایُسْئَلُ عَمّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ.»(انبیاء/23) او دربرابر هیچیك از كارهاى حكیمانه اى كه انجام مى دهد، بازخواست نمى شود؛ امّا مردم بازخواست خواهند شد.