جشن مهرگان

[ملکوت* گامی تارهایی *]

http://up.iranblog.com/images/hyu18ribi9v9eswbj36.jpeg
جشن مهرگان پس از نوروز بزرگرین جشن ایرانی و بازمانده‌ای از دین مهر است. جشن مهرگان در شانزدهم مهرماه و در زمان برابری پاییزی برگزار می‌شود. جشن مهرگان ، بزرگترین جشن بیروان دین مترا یا مهر بوده است که در گذشته آن را «میتراکانا» یا «متراکانا»(Metrakana) می نامیدند. این جشن در مهر روز از مهر ماه، یعنی روز شانزدهم ماه مهر برگزار می‌شد. اما در زمان هخامنشیان در نخستین روز مهرماه برگزار می شد. این جشن پس از نوروز یکی از بزرگ­ترین جشن ایرانی است در ستایش ایزد «میثرَه» یا «میترا» و بعدها «مهر» که از مهر روز آغاز شده تا رام روز به اندازه­ی شش روز ادامه دارد. مهر در اصل با خورشید تفاوت داشته است اما بعدها به معنای خورشید دانسته شد.
شمار جشن‌های ايرانی را بيش از ۷۳ جشن در سال برآورد کرده‌اند. اين خود می رساند که مردمان پُشته ‌ايران در هـر روزشان جشن داشته‌اند، يا روز پيشش به جشن نشسته و يا چشم به راه برگزاریِ جشن روز آينده‌شان بوده‌اند! 
از ميان اين جشن ها می‌توان از جشن های ماهانه نام برد. جشن هايی که با هم زمان شدن نام روز با نام ماه برگزار می‌شوند و اگر چه شماری از اين جشن ها می‌رفتند که به بوته‌ی فراموشی سپرده شوند، که با کوشش ايرانيان فرهنگ‌ دوست از فراموش شدن رهايی بخشيدند، جانی تازه يافته و دوباره برگزار می شوند.

در اين كتيبه به چهار ايزد مورد پرستش آرياها پيش از انشعاب سوگند ياد شده و معاهده‌اي است كه حدود 1370 سال پيش از ميلاد بين دو قوم هتيت و ميتاني بسته شده بود. مهر كه در زبان فارسي باستان «ميترا» و در اوستايي «ميثر» آمده است، در زبان پهلوي به صورت «ميثر» تحول يافته و در فارسي مهر شده است.

در گاه شماري ايران‌باستان سال به دوازده ماه سي روزه تقسيم مي‌شد كه جمعا 360 روز بود، 5 روز باقي‌مانده را به آخر ماه هشتم مي‌‌افزودند. هر روز از روزهاي ماه به نامي خوانده مي‌شد كه مفهوم و معني خاصي داشت و معمولا نام يكي از ايزدان و يا فرشتگان آيين ايرانيان بود. شانزدهمين روز هر ماه «مهر» نام داشت.
در روز شانزدهم مهر «روز مهر در ماه مهر»، جشن مهرگان گرفته مي‌شد.در ايران باستان مهر، ايزد دوستي، وفا و عهد و پيمان بود و آن را نماد فروغ و روشنايي مي‌پنداشتند.جشن مهرگان از دوره ماد در ايران‌زمين برگزار شد. كهن‌ترين سندي كه از برگزاري جشن مهرگان در دوره مادها اشاره شده است تلمود بابل و تلمود اورشليم است. در تلمود اورشليم چنين نوشته شده است:
در بابل سه عيد دارند و در مدي [ماد] سه عيد... اعياد مدي، نوسردي، تريسكي و مهزكلي كه نوسرد، تيرگان و مهرگان هستند.»
مهرگان؛
 جشن مهـــر؛
 يا به گفته بيرونی‌، جشنِ‌«دوستیِ‌جان» واژه مهر 
واژه مهـر را می‌توان: 
۱. مهر و عشق و محبت و دوستی دانست، چنانکه حافظ گويد:کمتر از ذره نيی «مهر بورز» تا به خلوت‌گه خورشيد رسی چرخ زنان . 

در سال 1907 در «بغانه كوي» در شرق آنكارا كتيبه‌اي سفالي كشف شد كه نام چهار ايزد مورد پرستش آريايي‌هاي پيش از انشعاب در آن ذكر شده بود. اين ايزدان عبارتند از : ايندرا، ميترا، وارنا و ناساتيا.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

http://up.iranblog.com/images/fexx4si5g8sbkje2od2o.jpg

اردشير سوم كه از 359 تا 338 پ.م سلطنت كرد در كتيبه‌اي فقط از اورمزدا و بغ ميثر نام برده و ميثر را همطراز اورمزدا مي‌داند. از برگزاري جشن مهرگان در دوره هخامنشيان اطلاعات كمي در دست است. شاهان هخامنشي در تخت جمشيد بار عام مي‌دادند، لباس فاخر ارغواني مي‌پوشيدند و سران ملل و اقوام تشكيل‌دهنده امپراتوري هخامنشي با هداياي بسيار به تخت جمشيد مي‌آمدند و آنها را تقديم شاه هخامنشي مي‌كردند.
اشكانيان پيرو آيين مهر بودند و جشن مهرگان را با شكوه هرچه تمام‌تر مي‌گرفتند و براي ايزدمهر قرباني مي‌كردند.


ايرانيان در ايران باستان فقط دو فصل داشتند؛ تابستان و زمستان. نوروز جشن آغاز تابستان و مهرگان جشن آغاز زمستان بود.هخامنشيان جشن مهرگان را با شكوه بسيار برگزار مي‌كردند، چون ايزد مهر كه اين جشن مربوط به او بود، مقام والايي داشت و جشن مهرگان با مراسم خاصي اجرا مي‌شد. مهر در كتيبه‌هاي هخامنشيان پنج بار تكرار شده است. 
درميان جشن های ايرانيان دو جشن مهر، يا مهرگان و نوروز از ارزش ويژه‌ای برخوردارند. يکی از مهمترین اين ويژگي ها، آغاز شدن سال نو با هـر يک از آن ها بسته به دوران مختلف تاريخ بوده‌، چرای که شماری باور دارند در روزگاران رفته ساليانی نيز مهرگان سرِ سال نو بوده است و سال نو با مهرگان آغاز می‌شده‌است. ولی پس از آن آغار سال نو دوباره به آغازِ فـروردين ماه باز گشت که جای درست آن می باشد.
مسعود سعد سلمان نيز چه مهربان درباره مهرگان می‌سرايد:
روز مهر و ماه مهر و جشـن فرخ مهرگان 
مهر بيفزای نگار ماه چهر مهربان 
مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر 
مهربانی کن به روز مهـر و جشن مهـــرگان 
جـام را چون لاله گـردان از نبيد باده ‌رنگ 
ونـدر آن منگر که لاله نيست اندر بوستان برگزاری مهرگان همانند نوروز از شايسته ها و بايسته ها به شمار می آمده است. برای اينکه نمادی از ارزش گـزاری به اين روز را از ديد دانشمندان دوران اسلام پذيرانندگی ايرانيان برايتان نمونه آوريم. نگاهی می اندازيم به کوتاه نوشته هايی همانند شهـروزی که در باره ی بيرونی آورده و يا مری بويس و ...ديگران که برای نشان دادن ارزش مهرگان در ميان مردمان نوشته اند:


مهـرگان همانند نوروز دارای خوان يا سفره‌ای است که آنرا به نامِ خوان يا سفره مهرگانی می‌شناسيم. 
 اگر‌چه مهرگان را با برابر و همزمان شدن نام روز مهـر با نام ماه هفتم ايرانيان يعنی مهر ماه به جشن می‌نشيند و خود از جشن های ماهيانه اشت، ولی انگيزه های ديگری را نيز برای برگزاری آن بر می‌شمارند. 
دست و چشم و فکر او هيچگاه از عمل باز نماند، مگـر به روز نوروز و مهرگان و يا برای تهيه احتياجات معاش. 

مری بويس، به نقل از کتزياس پزشک و درباره ارزش اين جشن نزد شاهان هخامنشی می نويسد: اين تنها موقع سال است که شاهان پارس مي توانند و حق دارند تا می توانند شراب بنوشند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

http://up.iranblog.com/images/859uddq9j2s9hn9zfze9.jpg

امرا و سلاطين تابع آنها، براي پادشاهان اشكاني هداياي فراوان مي‌آوردند و سنتي كه خاص ايرانيان بود را اجرا مي‌كردند. جشن مهرگان به حدي مورد علاقه و توجه مردم ايران‌زمين بود كه در روزگار ساسانيان كه پيرو آيين زرتشت بودند نيز برگزار مي‌شد. هدايايي كه شاهان و واليان ولايات براي شاه ساساني مي‌فرستادند عبارتند از: طرائف هر سرزمين (از هند فيل و شمشيرهاي متعدد و مشك و پوست حيوانات و از سند طاووس و طوطي، از روم ديبا و فرش‌هاي گران)؛ معمولا وزراء و دبيران و خواص اقرباي شاهنشاه جام‌هاي طلا و نقره مرصع به گوهر، بزرگان و اشراف لباس‌ها و عقاب‌ها و شاهين‌ها و يوزها. ايرانيان در اين روز جامه‌هاي ارغواني دربر مي‌كردند و گردهم مي‌آمدند.
جای پای مهرگان در ميان مردمان کشورهای ديگر
پارسی اشاره درخور نگرشی دارد به کار بردن نامِ واژه‌ی ايرانی مهرگان در زبانِ عربی تونسی برای جشن: و شايان توجه است واژه مهرگان که معرب آن مهرجان است در کشورهای عرب زبان به چم جشن بکار برده می شد. در سفری که در سال ۱۹۹۷ به تونس داشت مهرجان هم چنان به چم فستيوال و جشن کاربرد داشت.
جشن مهرگان را نبايد در شمار جشن هاي دوازده گانه کم و بيش فراموش شده اي چون ، فروردين گان ، ارديبهشت گان و ... آورد و نه چون نوروز که در همه ايران همگاني است، يا چون سده که در يک شهر برگزار شود، بلکه مهرگان جشني است که تنها نزد دانشمندان و نويسند گان و شاعران همچنان برجاست و از اين رو جزو جشن هاي کهن بحساب مي آيد.
در روز شمار کهن ايران، هر يک از سي روز ماه را نامي است که نام دوازده ماه سال نيز در ميان آنهاست. پيشينيان در هر ماه که نام روز و نام ماه يکي بود، آن را جشن مي گرفتند. از اين جشن هاي دوازده گانه، تا آنجا که سندها و کتاب هاي تاريخي گواه است،
در دوره هاي پس از اسلام، تنها جشن مهرگان است که رسمي و شکوهمند برگزار مي گرديد. افزون بر يکي بودن نام - روز مهر از ماه مهر ، مناسبت هاي ديگري را نيز براي برگزاري اين جشن بر مي شمردند، که معروفترين آن قيام کاوه آهنگر و پيروزي بر ضحاک و پادشاهي نشستن فريدون است. دقيقي، فردوسي و اسدي توسي از آن چنين ياد کرده اند:
دقيقي مي گويد:مهرگان آمد جشن ملک افريدونا آن کجا گاو به پرورش بر مايونا ( برمايون نام گاوي است که فريدون با شيرش پرورش يافت.

در ميان خوان يا سفره مهرگاني كه از پارچه ارغواني‌رنگ گسترده بودند گل «هميشه شكفته» مي‌نهادند و پيرامون آن را با گل‌هاي ديگر آذين مي‌بستند و خوراكي‌هاي خاص جشن مهرگان روي سفره مي‌چيدند. پس از سقوط ساسانيان و تسلط تازيان جشن مهرگان بسيار مورد توجه خلفاي اموي و عباسي قرار گرفت و سبب آزمندي شديد خلفاي اموي و عباسي آن بود كه ايرانيان در جشن مهرگان هدايايي به حكام مي‌دادند. معاويه‌ابن‌ابي سفيان مقرراتي براي دادن هدايا وضع كرد كه عايدات آن از 10 ميليون درهم تجاوز مي‌كرد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

عمربن‌عبدالعزيز چون به خلافت رسيد اين رسم را ممنوع ساخت و تا زمان مأمون كه دوران رواج دوباره جشن مهرگان است متروك بود.پس از آنكه سلسله‌هاي نيمه‌مستقل و سپس مستقل در ايران به حكومت پرداختند جشن مهرگان با شكوه فراوان برگزار مي‌شد و در اين دوران است كه ديوان‌هاي شاعران فارسي زبان مملو از اشعاري در تهنيت مهرگان و توصيف آن است. رودكي شاعر بزرگ آغاز سده چهارم هجري از نخستين شاعراني بود كه درباره جشن مهرگان اشعاري سرود.

از برگزاري جشن مهرگان، در دورهً غزنويان، آگاهي بيشتري در دست است، در شعر فردوس، عنصري، فرخي و منوچهري وصف اين جشن آمده، ابوالفضل بيهقي از برگزاري جشن مهرگان در زمان سلطان محمود غزنوي، در سالهاي 428، 429 و 430 هجري قمري که خود شاهد بوده، خبر مي دهد. وي مي نويسد : روز يکشنبه چهارم ذي الحجه سال 428 به جشن مهرگان نشست و از آفاق مملکت هديه ها که ساخته بودند پيشکش را، در آن وقت بياوردند و اولياء و حشم نيز بسيار چيز آوردند. و شعرا شعر خواندند وصلت يافتند. پس از شعر به سر نشاط و شراب رفت و روزي خرم بپايان آمد.
در سال 429، ابوالفضل بيهقي، شيوهً برگزاري جشن مهرگان را در روز عرفه بيان مي کند : ... و روز چهارشنبه نهم ذي الحجه به جشن مهرگان به نشست و هديه هاي بسيار آوردند.
برخي مهرگان را بر نوروز برتري داده اند. چنان که پاييز را بر بهار برتري داده اند. و تکيه گاه ايشان اين است که اسکندر از ارسطو پرسيد که کدام يک از اين دو فصل بهتر است؟ ارسطو گفت : پادشاها! در بهار حشرات و هوام آغاز ميکند که نشو يابند و در پاييز آغاز ذهاب آنهاست، پس پاييز از بهار بهتر است.
از دوران کهن، همراه با جشن ها و آيين ها، واژگان فارسي نوروز و مهرگان به صورت معرب نيروز و مهرجان وارد زبان و قلمرو فرهنگي کشورهاي مسلمان عرب زبان گرديد. امروز در بسياري از کشورهاي - آسيايي و آفريقايي - واژهً مهرجان به معني و مفهوم جشن و فستيوال به کار مي رود.