حیا
حیایكی از مهم ترین صفات نفسانی است كه تأثیر فراوانی بر حوزه های مختلفزندگی اخلاقی ما دارد. نقش بارز این تأثیر، بازدارندگی است. «حیا» در لغتبه مفهوم شرمساری و خجالت است كه در مقابل آن «وقاحت» و بی شرمی قراردارد.[1] در فرهنگ عالمان اخلاق، حیا نوعی انفعال و انقباض نفسانی است كهموجب خودداری از انجام امور ناپسند در انسان می گردد و منشأ آن ترس ازسرزنش دیگران است.[2] مطالعه درباره مفهوم «حیا» در آیات و روایات نشان میدهد كه منشأ پیدایش این حالت، درك حضور در محضر ناظری آگاه، محترم وگرانمایه است. این مفهوم را در خلال آنچه در كتاب و سنت در باب حیا آمدهاست، به وضوح می توان مشاهده كرد.این مفهوم، قدر مشترك میان همه انواع حیااست. بنابراین حیا دارای سه ركن اصلی است: فاعل، ناظر و فعل. فاعل، در حیاشخصی است برخوردارِ از كرامت و بزرگواری نفسانی. ناظر در حیا شخصی است كهمقام و منزلت او در چشم فاعل عظیم و شایسته احترام باشد، و فعلی كه ركنسوم برای تحقق حیا است، فعل ناپسند و زشت است. در نتیجه در تفاوت میان«حیا» با «خوف» و «تقوا» می توان گفت كه محور بازدارندگی در حیا، ادراكحضور ناظر محترم و بلند مرتبه و حفظ حرمت و حریم او است؛ حال آنكه محوربازدارندگی در خوف و تقوا، درك قدرت خداوند و ترس از مجازات او است.
شایانذكر است كه اگرچه چهره بارز و جوهره حیا، بازدارندگی از ارتكاب اعمال زشتاست، قهراً این بازدارندگی، انجام اعمال نیك را در پی خواهد داشت. همچنینیادآور می شود كه حیا در حوزه های مختلفی مطرح است كه بحث از آنها در جایخود صورت می گیرد.[3] و در این جا تنها مباحث عام و كلی مربوط به حیا مطرحمی شود.
الف) ارزش حیا: رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ حیا رازینت آدمی شمرده و فرموده است: «بی شرمی با هیچ چیز همراه نشد مگر این كهآن را زشت گردانید. و حیا با هیچ چیز همراه نگشت، مگر این كه آن راآراست.»[4] امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «هر كه پوشش شرم گزیند كسعیب او نبیند»[5] و در بیانی دیگر می فرماید: «حیا پیشه كن كه حیا نشانهنجابت است»[6] امام صادق ـ علیه السّلام ـ جایگاه حیا را در رأس مكارماخلاقی دانسته می فرماید:
مكارم اخلاق یكی بسته به دیگری است، خداوندآنها را به هر كه خود خواهد، دهد. ممكن است در مرد باشد و در فرزندشنباشد، در بنده باشد و در مولای اونباشد، (آنها عبارتند از:)راستگویی،صداقت با مردم، بخشیدن به مسكین، جبران كردن خوبی ها، امانتداری،صله رحم، دوستی و مهربانی باهمسایه و یار، میهمان نوازی و در رأس همهحیا.[7] امام علی ـ علیه السّلام ـ در باب نقش كلیدی حیا فرمود: «حیاوسیله رسیدن به هر زیبایی و نیكی است.»[8] اهمیت حیا در حدّی است كه امامصادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: «ایمان ندارد كسی كه حیا ندارد.»[9] از سیرهرسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ گزارش شده است كه هر گاه با مردم صحبتمی كرد، عرقِ شرم بر پیشانی داشت و هیچ گاه به آنان خیره نمی شد.[10] گاهیشرمساری ماهیتی منفی می یابد و آن در صورتی است كه منشأ آن حماقت، جهالت وضعف نفس باشد. این نوع شرم و حیا در اخلاق اسلامی به شدت مورد نكوهش قرارگرفته و فضیلت اخلاقی به شمار نیامده است، بلكه مانع رشد و تعالی انسان وموجب عقب ماندگی او در زمینه های مختلف می گردد. در روایات از این نوعشرم، به حیای حماقت و جهل و حیای ضعف یاد شده است.[11]
ب) اسباب و موانع حیا: برخیاز اموری كه در روایات به عنوان اسباب حیا مطرح شده است، به قرار زیر است:
اسباب حیا:
1. عقل: رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ در پاسخ راهب مسیحی (شمعون بنلاوی بن یهودا) كه از او در باره ماهیت و آثار عقل پرسیده بود، فرمود:
عقلموجب پیدایش حلم است و از حلم، علم و از علم، رشد و از رشد، عفاف و ازعفاف، خویشتن داری، و از خویشتن داری، حیا، و از حیا، وقار، و از وقار،مداومت بر عمل خیر و تنفّر از شرّ، و از تنفّر از شر، اطاعت نصیحت گوی،حاصل می گردد.[12]
2 . ایمان: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «ایمان ندارد كسی كه حیا ندارد.»[13]
موانع حیا:
همچنیندر روایات، اموری به عنوان موانع حیا و یا به عبارت دیگر علل بی حیایی یاكمی حیا معرفی شده اند كه مهم ترین آنها به شرح زیر است:
یك. از میان برداشتن پرده ها و حریم ها: از امام كاظم ـ علیه السّلام ـ به یاران خود توصیه می فرمود:
پرده شرم و آزرم میان خود و برادرت برمدار، و مقداری از آن باقی گذار؛ زیرا برداشتن آن، برداشتن حیا است.[14]
دو.دست نیاز به سوی مردم دراز كردن: امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: «دستنیاز به سوی مردم دراز كردن، عزت را سلب می كند و حیا را می برد.»[15]
سه. زیاد سخن گفتن: امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:
هركه پرگفت، راه خطا بسیار پوید، وآنكه بسیار خطا كرد شرم او اندك شود، وآنكه شرم او اندك شود، پارسایی او كم گردد، و آنكه پارسایی اش اندك گردد،دلش بمیرد.[16]
چهار.شراب خواری: به امام رضا ـ علیه السّلام ـ منسوباست كه در شرح علت تحریم خمر فرمود: «خداوند تعالی شراب را حرام فرمود؛زیرا شرابْ تباهی می‌آورد، عقل ها را در شناخت حقایق باطل می كند و شرم وحیا را از چهره فرد می زداید.»[17]
د) آثار حیا: در روایات، آثارفراوانی اعم از دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی و نفسانی و رفتاری برای حیابیان شده است كه برخی از آنها به شرح زیر است.
1 . محبت خداوند:پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «خداوند، انسان با شرم و حیاو پاكدامن را دوست دارد و از بی شرمی گدای سِمِج نفرت دارد.»[18]
2 . عفت و پاكدامنی: امام علی ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «ثمره حیا، عفت و پاكدامنی است.»[19]
3 . پاك شدن گناهان: امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در این باره فرمود:
چهارچیز است كه هر كس را باشد اسلامش كامل و گناهش پاك گردد و پروردگار خود راملاقات می كند، در حالی كه خداوند ـ عزّوجلّ ـ از او خشنود است: هر كس بهآنچه به نفع مردم بر خویشتن قرار داده برای خدا انجام دهد و زبانش با مردمراست باشد و از هر چه نزد خدا و نزد مردم زشت است، شرم كند و با خانوادهخود خوشرفتار باشد.[20]
4 . رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ در شرح پاره ای از آثار شرم و حیا فرمود:
اماآنچه از حیا نشأت می گیرد: نرمش، مهربانی، در نظر داشتن خدا در آشكار ونهان، سلامت، دوری كردن از بدی، خوشرویی، گذشت و بخشندگی، پیروزی وخوشنامی در میان مردم است. اینها فوایدی است كه خردمند از حیا می برد.[21]
در متون اخلاقی اسلام پیامدهای بسیاری برای «وقاحت» و بی شرمی بیانشده است كه به دلیل اختصار تنها به بیان یك روایت در این باب اكتفا میشود:
امام صادق ـ علیه السّلام ـ به شاگرد خود «مفضّل» می فرماید:
ایمفضّل، اگر حیا نبود انسان هیچ گاه میهمان نمی پذیرفت، به وعده وفا نمیكرد، نیازها(ی مردم) را برآورده نمی ساخت، از نیكی ها برحذر بود و بدی هارا مرتكب می شد. بسیاری از امور لازم و واجب نیز برای حیا انجام می شود.بسیاری از مردم، اگر حیا نمی كردند و شرمگین نمی شدند، حقوق والدین رارعایت نمی نمودند، هیچ صله رحمی نمی كردند، هیچ امانتی را به درستی بازپسنمی دادند و از فحشا برحذر نبودند.[22]
د) موارد حیا: گفته شد كهحیا، شرم از انجام اعمال زشت در محضر ناظر محترم است. بنابراین اوّلاً، درمتون اخلاق اسلامی خداوند و ناظران و نمایندگان او، حقیقت الهی و انسانیفرد و دیگران، به عنوان ناظرانی كه باید از آنها شرم و حیا ورزید مطرح شدهاند.[23] ثانیاً، قلمرو حیا امور زشت و ناپسند است و شرمساری در انجامنیكی ها هیچ گاه پسندیده نیست. ولی این حدّ و مرز در بسیاری از موارد ازسوی مردم رعایت نمی گردد. منشأ این امر آگاهی جهالت و گاهی بی مبالاتیاست. در بسیاری از روایات حیاورزی در برخی موارد ممنوع شده است. به نظر میرسد كه با وجود ضابطه پیش گفته در مفهوم حیا، این تأكید به دلیل آن است كهانسان نسبت به این موارد نوعی شبهه علمی دارد و تا حدودی توجیهاتی، جهتتأیید حیاورزی در آن موارد برای خود دست و پا می كند، در حالی كه تصوراتاو باطل است. برخی از موارد و مواقعی كه جای حیا ورزیدن نیست، بدینقرارند:
1 . حیا ورزیدن از گفتار، كردار و درخواست حق؛ پیامبر ـ صلّیالله علیه و آله ـ فرمود: «هیچ عملی را از روی ریا و خودنمایی انجام مده واز سر حیا و شرم آن را رها نكن.»[24]
2 . حیا ورزیدن از تحصیل علم؛ امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «كسی شرم نكند از آموختنِ آنچه نمی داند.»[25]
3. حیا ورزیدن از تحصیل درآمد حلال؛ امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود:«كسی كه از طلب مال حلال حیا نكند، هزینه هایش سبك شو و خداوند خانواده اشرا از نعمت خویش بهره مند گرداند.»[26]
4 . حیا ورزیدن از خدمت بهمهمان؛ امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «سه چیز است كه نباید از آن شرمكرد: از جمله خدمت كردن به مهمان.»[27]
5 .حیاورزیدن از احترامگذاشتن به دیگران؛ امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «سه چیز است كه نبایداز آنها شرم كرد: از جمله برخاستن از جای خود برای پدر و معلم.»[28]
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . ر.ك: ابن منظور: لسان العرب، ج 8، ص 51؛ مفردات الفاظ القرآن، ص 270، و ابن اثیر: نهایه، ج 1، ص 391.
[2] . ر.ك: ابن مسكویه: تهذیب الاخلاق، ص 41؛ طوسی:اخلاق ناصری، ص 77.
[3]. از جمله حیای زنان در «اخلاق جنسی» حیا در خانواده در «اخلاق خانواده» وحیا از دیگران در «اخلاق معاشرت»، مورد بررسی قرار می گیرد.
[4] . شیخ مفید، امالی، ص 167.
[5] . نهج‌البلاغه، حكمت 223؛ صدوق: فقیه، ح 4، ص 391، ح 5834؛ كلینی: كافی، ج 8، ص 23.
[6] . آمدی: غررالحكم، ح 6082.
[7] . كلینی: كافی، ج 2، ص 55، ح 1؛ طوسی: امالی، ص 308.
[8] . حرّانی: تحف العقول، ص 84.
[9] . كلینی: كافی، ج 2، ص 106.
[10] . همان، ج 5، ص 565، ج 41.
[11] . ر.ك: صدوق: خصال، ج 1، ص 55، ح 76؛ كلینی: كافی، ج 2، ص 106، ح 6.
[12]. حرّانی: تحف العقول، ص 19. همچنین ر.ك: همان، ص 27؛ صدوق: خصال، ج 2، ص404 و 427؛ كلینی، كافی، ج 1، ص 10، ح 2، و ج 2، ص 230.
[13] . كلینی: كافی، ج 2، ص 106، ح 5.
[14] . همان، ج 2، ص 672، ح 5.
[15] . همان، ج 2، ص 148، ح 4.
[16] . نهج‌البلاغه، حكمت 349.
[17] . فقه الرّضا ـ علیه السلام ـ ، ص 282.
[18] . طوسی، امالی، ص 39، ح 43، ر.ك: كلینی: كافی، ج 2، ص 112، ح 8؛ صدوق: فقیه، ج 3، ص 506، ح 4774.
[19] . آمدی: غررالحكم، ج 4612.
[20] . صدوق: خصال، ج 1، ص 222. ح 50. ر.ك: مفید: امالی، ص 166، ح 1.
[21] . حرّانی: تحف العقول، ص 20.
[22] . مجلسی: بحارالانوار، ج 3، ص 81.
[23]. ر.ك: صدوق: عیون الاخبار الرضا، ج 2، ص 45، ح 162؛ تفسیر قمی، ج 1، ص304؛ كراجكی: كنزالفوائد، ج 2، ص 182، طوسی: امالی، ص 210.
[24] . حرّانی: تحف العقول، ص 47؛ صدوق: امالی، ص 399، ح 12؛ كلینی: كافی، ج 2، ص 111، ح 2، و ج 5، ص 568، ح 53.
[25] . نهج‌البلاغه، حكمت 82؛ حرّانی: تحف العقول، ص 313.
[26] . حرّانی: تحف العقول، ص 59، و صدوق: فقیه، ج 4، ص 410، ح 5890.
[27] . آمدی: غررالحكم، ح 4666.
[28] . همان.
6. شرم از اعتراف به ندانستن؛ امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «اگر ازكسی سؤالی كردند و نمی داند، شرم نكند از این كه بگوید: نمی دانم.»[1]
7. شرم از درخواست از خداوند؛ امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: «هیچ چیزدر نزد خداوند محبوب تر از آن نیست كه از او چیزی درخواست شود، پس هیچ یكاز شما نباید شرم كند از این كه از رحمت خداوند درخواست كند؛ اگرچه(خواسته او) یك بند كفش باشد.»[2]
8 . شرم از بخشش اندك؛ امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «از بخشش اندك شرم مدار كه محروم كردن از آن كمتر است.»[3]
9. شرم از خدمت به خانواده؛ امام صادق ـ علیه السّلام ـ مردی از اهل مدینهرا دید كه چیزی برای خانواده اش خریده و با خود می برد، آن مرد چون امامرا دید خجالت كشید. امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: «این را خودت خریده وبرای خانواده ات می بری؟ به خدا سوگند، اگر اهل مدینه نبودند (كه سرزنش وخرده گیری كنند) من هم دوست داشتم، برای خانواده ام چیزی بخرم و خودمببرم.»[4]
احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی ـ اخلاق اسلامی، ص 80
--------------------------------------------------------------------------------
[1] .
[2] . كلینی، كافی، ج 4، ص 20، ح 4.
[3] . نهج‌البلاغه، حكمت 67.
[4] . كلینی: كافی، ج 2، ص 123، ح 10.
نقل قول
