فرهنگ و زبان و آداب سنن مردم اصفهان

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

مردم استان اصفهان به زبان فارسی و با لهجه‌های شیرین اصفهانی ، نایینی ، نطنزی ، خوانساری ، خوری ، کاشانی ، اردستانی ، جندقی ، گزی ، فریدنی ، لری ، کوهستانی ، ... سخن می‌گویند .
مردم اصفهان به زبان فارسی و لهجه‌ی شیرین اصفهانی سخن می‌گویند . از ویژگی‌های لهجه‌ی اصفهانی ، اضافه کردن حرف « س » به آخر واژگان است ، که به جای است ، گفته می‌شود

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

یهودیان به زبان عبری و ارمنی‌ها با خودشان به زبان ارمنی سخن می‌گویند .
بختیاری‌های شهر اصفهان به گویش لری گفتگو می‌کنند . شماری از اصفهانی‌ها به زبان کنینانی ، که آمیخته‌ای از زبان فارسی پیشین و امروزی است ، سخن می‌گویند .
زبان مردم جندق فارسی است ، مردم بعضی از روستاها ، چون خور ، گرمه ، خنج ، دادکین ، اردیب ، ایراج و فرخی دارای لهجه‌ی ویژه‌ای هستند و واژگان پهلوی در زبان آنان بسیار است .
در شهر کاشان و پیرامون آن ، زبان فارسی در همه جا ، حتی در روستاهایی که گویش ویژه‌ای دارند دانسته می‌شود و در سخن گفتن به کار می‌رود . در بخش قمصر ، در روستاهای : برزک ، سادیان ، مرق ، کامو ، جوشقان قالی ، ارتجن ، آزاران ، پنداس ، نشلج ، تجره ، ... به گویش راجی / رایجی سخن گفته می‌شود .
زبان مردم نایین ، ویژه‌ی مردم شهر نایین است . روستاهای پیرامون نایین و آبادی‌های دورتری ، مانند کوپا ، نارسنه ، که امروز به انارک سرشناس است ، لهجه‌های جداگانه دارند .
اختلاف لهجه‌ی نارسنه با نایین زیاد نیست ، یعنی تنها آوای ادای واژگان ، اختلاف دارد ، و واژگان مشترک ، زیاد دارند .
اختلاف لهجه‌ی مردم روستای کوپا با مردم شهر نایین نیز اندک است و از چند واژه بیشتر نمی‌شود ، به عنوان نمونه ، نایینی‌ها ، زن را « جن » می‌گویند ، در حالی که کوپایی‌ها ، زن را « جنجی » گویند .
گویش خوری با ویژگی‌های خود ، با گویش‌های نایین و شهرک‌های پیرامون کاشان و اصفهان بستگی دارد و خود از گویش‌های مرکزی ایران است .
خور به دلیل دور بودن از آبادی‌های بزرگ همسایه‌ی خود ، همانند جزیره‌ای در میان بیابان افتاده و از این رو گویش آن به گونه‌ی کهن بازمانده است ، به طوری که پاره‌ای از واژگان آن ، به گونه‌ی دوران هخامنشیان بازمانده است .
گویش خوانساری ، انشانی ، دلیجانی ، و دیگر نیم زبانان ، که گویندگان آنها در گستره‌ی ایران ، تاجیکستان و افغانستان ، با تفاوت اندکی روان‌اند ، یکی از شاخه‌های زبان فارسی پهلوی بوده است ، ولی امروزه در اثر گسترش فارسی معمولی ، که فارسی دری آمیخته با واژگان عربی ، ترکی ، مغولی است ، اندک اندک فراموش می‌شود .
از آن جا که خوانسار ، در پناه کوهستان بوده و راه‌های ارتباطی سختی داشته است ، کمتر در مسیر یورش دشمنان قرار گرفته و موجودیت فرهنگی خود را دست نخورده نگاهداشته است .
خوانساری‌ها برای روان کردن گفتگو و برای این که منظور خود را با کمترین زحمت و زمان اندکی بیان کنند ، تلاش نموده‌اند که خود واژه و ترکیب‌های آنها را ، روان و کوتاه سازند . از این رو برخی واژگان را دگرگون ساخته‌اند . مانند : واتن گفتن به جای رفتن و واژگانی را هم از صدایی که شنیده می‌شود گرفته‌اند ، مانند : اشنیزه به جای عطسه و کوکو به جای سرفه . در واژگانی که امروزه عربی شده‌اند ، نام باستانی آنها به کار می‌رود . مانند : تیرون به جای تهران ، اسفون ، به جای اصفهان ، پریه یا پره به جای پریدن .
نام‌های بلند عربی را کوتاه و روان بیان می‌کنند : زلعابدین به جای زین‌العابدین ، معیل ، به جای محمد اسماعیل و محمدلی ، به جای محمد علی .
در ترکیب واژگان نیز ابتکاراتی به کار برده و از ریشه‌ی واژگان فراموش شده ، جمله‌هایی ساخته‌اند ، که برای بیان آنها در فارسی معمولی ، دو سه برابر واژه زمان به کار می‌رود ، مانند : کدبرانی ، یعنی از برای چه می‌خواهم یا به چه دردم می‌خورد ، یا چدگنا ، یعنی چه پیش آمدی برایت به وجود آمد ."

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

معرفی اساتید مکتب اصفهان

بعد از عصر صفوی و دوره خفقان و اختناقی که توسط پادشاهان صفوی به وجود آمده بود، دوره جدیدی در موسیقی در زمان حکومت قاجار ها پدیدار گردید. در زمان صفویان به علت مخالفت شدید پادشاهان (به دلایل مذهبی) هیچ کس نمی توانست به ارایه کار موسیقی به صورت علنی بپردازد، به طوری که هر کاری و هرکسی به شدت سرکوب می شد.
ولی همیشه راه حل هایی برای مقابله با زور وجود داشته و دارد و مثل همیشه با جبر وظلم نمی توان کاری از پیش برد. موسیقیدانان ایرانی در آن زمان راه حلی برای ارایه موسیقی با مجوز آن زمان (وزارت فرهنگ و ارشاد صفویه!) پیدا کردند و آن اجرای موسیقی و آوازها به شکل تعزیه و روضه و ... از این قبیل مراسم بود. آنها گوشه های آوازی ایرانی را در قالب مراسم های اینچنینی ارایه می کردند. (مراسم هیئت ها و سینه زنی های امروزی به جا مانده از همین دوران است.)
در دوره قاجار و پایان دوران سیاه موسیقی، اهل هنر دوباره به گردآوری موسیقی ایرانی به صورت مدون و منظم برآمدند تا از نابودی آن جلوگیری کنند. در اصفهان به دلیل پایتخت بودن در آن زمان، اساتید بسیاری حضور داشتند که این اطلاعات موسیقیایی را سینه به سینه منتقل کردند.

اوج هنر و آواز ایرانی در زمان ناصرالدین شاه قاجار بود. حال به اساتید مکتب اصفهان اشاره ای می کنم و زندگی هر کدام را به اختصار بیان خواهم کرد:

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

اساتید آواز ایرانی

۱- سید عبدالرحیم اصفهانی: در راس استادان آواز ایرانی قرار دارد و امروزه هر چه که از آواز اصیل ایرانی می شنویم و به جای مانده از این استاد درویش مسلک است. سید عبدالرحیم اصفهانی در سال ۱۲۳۲ خورشیدی در محله دربکوشک اصفهان به دنیا آمد. اشعار بسیاری از حفظ داشت و در خواندن آواز با اصول و تئوری موسیقی همچنان تا به امروز بی همتاست. جلال الدین همایی از نام آوران ادبیات فارسی در کتاب هنر و هنرمندان در مورد سیدرحیم می نویسد: به گفته همه ارباب فن ، خاتم موسیقیدانان ایران بود. آوازش در ملاحت و رسایی و گیرایی از مواهب آسمانی شمرده می‌شد و موسیقی شرقی را هیچ‌کس بهتر از او نمی‌دانست. از خود نیز ابتکاراتی تازه داشت و گوشه‌های مخصوصی ابداع کرده بود و آواز شهرتش از اصفهان به اقصی بلاد ایران رسیده عموم خوانندگان و نوازندگان ایران به استادیش می‌ستودند و بشاگردی وی مباهات می‌کردند. »سید رحیم در کنار« نایب اسدالله» نی زن چرب دست، قطعاتی بسیار در محافل آنزمان اجرا کرد که یادگارهای متعددی از آن دوره بر جای مانده است. از شاگردان برجسته آواز این استاد می‌توان به «تاج اصفهانی »، « ادیب »،«حبیب شاطرحاجی» و .... اشاره کرد. ولی شاگرد برجسته و بزرگ ایشان میرزا علی قاری بورد. سید رحیم اصفهانی در ۱۳۱۴خورشیدی چشم از جهان بست و مقبره وی در تخت پولاد اصفهان، واقع است. آیین بزرگداشت وی پس از هفتاد سال انزوا و غربت توسط انجمن اصفهان پژوهان و دوستداران میراث فرهنگی مورخ ۳۰/۱۰/۱۳۸۴برگزار شد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

۲- میرزا علی قاری: اطلاعات زیادی از زندگی شخصی ایشان در حال حاضر ندارم. ولی در آینده اطلاعات بیشتری در اختیار شما قرار می دهم. همین قدر بگویم که از شاگردان سید رحیم، بسیاری از آنان را شما می شناسید و صدای آنها را بر روی صفحات و نوارهای مختلف شنیده اید مانند آقای تاج اصفهانی و ادیب خوانساری و ... ولی فرق عمده و اساسی این شاگردان با آقای میرزا علی قاری این بوده است که آنها ردیف سید رحیم را با تغییرات و دست کاری هایی که شاید به خاطر سخت بودن و عدم درک کامل گوشه ها بوده است، در دوره های بعدی انتقال و آموزش دادند. ولی میرزا علی قاری بدون هیچ گونه تحریف ، ردیف ها و گوشه های آوازی را ، دست نخورده و کامل به شاگردان خود آموزش دادند. که علت برجسته بودن ایشان نسبت به دیگر شاگردان سیدرحیم همین مطلب است. میرزا علی قاری تنها کسی بود که تا آخرین لحظه ها دوش به دوش سید رحیم بود و از ایشان جدا نشد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

اساتید نی

۱- نایب اسدالله اصفهانی (ملقب به خداوندگار نی): این استاد از موسیقیدانان معروف و از نوازندگان برجسته نی در ایران بوده است. او دارای گوشی حساس، انگشتانی چابک و قریحه و استعدادی کم نظیر بود. تا قبل از استاد نایب اسدالله اصفهانی، نی را به شیوه نوازندگی با لب (به اصطلاح عامیانه، چوپانی) می نواختند و استاد نایب اسدالله اولین کسی بود که شیوه اجرای نی را به شیوه امروز یعنی گذاشتن نی در بین دندان های پیشین نوازنده اجرا کرده است و پس از او شاگردان ایشان به راه او در این شیوه ادامه دادند.
نایب اسدالله (خداوندگار نی)، نی نوازی بود که در سفر ناصرالدین شاه به انگلستان با او همراه بود و برای ملکه وقت نی نواخت. ملکه در میان حضار گفت: « باید اعتراف کرد این مرد ایرانی با چوبی خشک که بیش از چند سوراخ در آن دیده نمی شود، چنان غوغایی کرد که تمامی سازهای پیشرفته امروزی را منهدم ساخت !» جمله معروف او را حتما شنیده اید: « من نی را از آغل گوسفندان به دربار پادشاه بردم.» نایب ردیف ها و گام های گمشده موسیقی را پیدا کرد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

۲- مهدی نوایی: استاد مهدی نوایی، بزرگترین و بهترین شاگرد نایب اسدالله اصفهانی بود. از آثار وی چند تک نوازی و چند همنوازی با آواز پروانه و سه تار عبدالله دادور (قوام السلطان) را می توان نام برد. او در سال ۱۲۸۵ در اصفهان به دنیا آمد و در سال ۱۳۲۶ دار فانی را وداع گفت. از بزرگترین شاگردان وی استاد حسن کسایی و استاد حسین یاوری بودند.

استاد مهدی نوایی - برترین شاگرد نایب اسدالله

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

۳- استاد حسین یاوری: یاوری نی نواز نابینایی بود که بنا به روایت هم عصرانش بیش از هر نوازنده دیگری در کار یافتن و ضبط گوشه های موسیقی ایرانی تلاش کرد، اما به سبب فضایل اخلاقی خاصی که داشت، نه تنها مانع از ظبط صدای سازش می شد، بلکه به دشواری نیز دانسته های خود را به دیگران می آموخت. با مرگ او در نخستین سال های بعد از انقلاب گنجینه ای از دانش و موسیقی نیز به خاک رفت. او در تمام عمر در فقر، در اتاقی محقر در باغی نیمه ویران در حاشیه زاینده رود اصفهان زندگی می کرد و شاید شفاف ترین صدای ضبط شده ساز او مربوط به فیلم مستندی باشد که خسرو سینایی در سال های دهه ۵۰ درباره او ساخته است. استاد حسین یاوری در سال ۱۲۸۵ در خانواده ای فقیر متولد شد. در کودکی پدرش را از دست داد. روز ها کار می کرد و عصر و شب به درس و تمرین می پرداخت. پس از علاقمندی به نی، یک ساز نی تهیه کرد و راه نى نوازى را پيشه كرد و بالاخره در برخوردى كه با استاد نائب اسدالله داشت به شاگردى ايشان پذيرفته شد. ولى استاد نائب اسدالله به دليل كهولت او را به برجسته ترين شاگرد خود «مهدى نوايى» سپرد و اين استاد و شاگردى تا پايان عمر استاد نوايى ادامه داشت.