مکتب های حدیثی شیعه در سده های اولی

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

خطر غالیان و جاعلان حدیث در مکتب مدینه

مکتب حدیثی مدینه، همان گونه که در عصر امام باقر و صادق علیهماالسلام گرفتار آسیب غالیان و جعّالان حدیث بود و آن دو امام، به خصوص امام صادق علیه السلام ، با درایت به مبارزه با جریان جعل و انحراف در حدیث پرداختند، در عصر امام کاظم علیه السلام نیز از این خطر مصون نبود.(38) این امر، به خصوص پس از شهادت امام کاظم علیه السلام توسط فرقه منحرف «واقفیه» شدّت گرفت. آنان برای تأیید مذهب خود اقدام به جعل احادیثی دالّ بر قائمیّت امام کاظم علیه السلام و نفی امامت فرزندش امام رضا علیه السلام نمودند؛ از این رو، یکی از وظایف امام هشتم علیه السلام ، آن بود که به تبیین ماهیّت این جریان و تمیز احادیث صحیح از سقیم بپردازد.(39) چنان که در غیر مورد یاد شده نیز، امام رضا علیه السلام برای تصحیح متون حدیثی منقول از برخی محدّثان شیعی، همواره مورد مراجعه قرار می گرفت.(40)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مکتب حدیثی مدینه پس از عصر امام رضا علیه السلام

پس از شهادت امام رضا علیه السلام در سال 203 ه، و انتقال امامت به فرزندش امام جواد علیه السلام و سپس انتقال آن حضرت به امر مأمون به بغداد، مدینه از وجود امام معصوم خالی شد؛ و جز در سال های محدودی در اواخر عمر شریف آن حضرت و سپس در حدود ده سال از اوایل دوران امامت امام هادی علیه السلام محدّثان مدرسه مدینه، زمینه کسب حدیث از سرچشمه امامت را نیافتند. البته این سخن، بدان معنا نیست که آنان کاملاً با امام خویش قطع ارتباط کرده بودند، چرا که مراوده های بین حجاز و عراق همواره در جریان بود؛ لذا مکتب مدینه نیز همواره در این دوره، جایگاه تحدیث و نشر حدیث بود. مسجد نبوی بهترین پایگاه در این جهت به حساب می آمد، و درگیری های فکری و کلامی نیز همواره بین امامیّه و مخالفان در جریان بود؛ به ویژه این که امام جواد علیه السلام ، امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام همواره در مدینه و در مناطق شیعه نشین جزیرة العرب دارای وکلایی بودند که زمینه های ارتباط شیعیان با ائمه علیهم السلام را فراهم می آوردند؛ یکی از فعالیت های این وکلا، انتقال نامه های حاوی سؤال های شیعیان به نزد ائمه علیهم السلام و دریافت پاسخ آن بود.(41) این زمینه ارتباطی در عصر غیبت صغری نیز همچنان ادامه یافت.

فراموش نکنیم که در تمامی ادوار یاد شده، مدینه یکی از مهم ترین پایگاه های حدیثی اهل سنّت به شمار می آمد و تفکر غالب بر این مرکز نیز تفکّر حدیث گرا بوده است. معمولاً این مدرسه را از نظر خط فکری در نقطه مقابل مدرسه کوفه قرار می دهند که گرایش به رأی، بر آن غالب بود.(42) در مدینه بیشتر، احادیث مربوط به تعبدیّات و در کوفه بیشتر، مباحث کلامی مطرح بود؛ همین نوع از تقابل، ولی به درجاتی پایین تر و خفیف تر، بین مدرسه حدیثی شیعه در مدینه و کوفه به چشم می خورد، که در بحث پیرامون مدرسه کوفه به آن اشاره ای خواهیم داشت.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

پی نوشت ها

1-مناطق مختلف عالم اسلامی، بسته به نوع گرایش ها و تفکرات حاکم بر آن، مکتب های متناسب با خود را داشته اند؛ به عنوان نمونه، مدینه به خاطر حضور صحابه در آن و نقل احادیث متنوّع از پیامبر صلی الله علیه و آله و معصومین علیهم السلام از نوعی حدیث گرایی برخوردار بوده و محدّثان مدنی نیاز کمتری به نقادّی عقلی در احادیث احساس می کردند. در نقطه مقابل، کوفه به دلیل برخی عوامل از جمله دوری از محل استقرار صحابه و هم چنین ائمه معصومین علیهم السلام به عمل به قیاس و دخالت دادن عقل در فهم معانی احادیث تمایل پیدا کرد. تحلیل گرایش های موجود در این حوزه های مختلف در گرو مباحث مربوط به مکاتب حدیثی است.(1)

2 از خلال شناخت مبانی فکری حاکم بر مکاتب حدیثی، می توان عالِمان رجال و تراجم را در نوع قضاوتشان نسبت به راویان حدیث یاری بخشید؛ مثلاً پیدایش دو جریان فکری مهم در عصر حضور امام شیعه علیهم السلام ، یعنی مفوّضه و در نقطه آنان، مقصّره، موجب آن شد که موجی از حملات از سوی طرفین به یکدیگر انجام شود و گروهی گروه دیگر را به غلوّ متّهم، و آن گروه متّهم نیز گروه مقابل را به تقصیر در جایگاه و علوم ائمه علیهم السلام متّهم سازند. از این رو، برخی از کسانی که در غالب منابع رجالی تضعیف شده اند، بنا به اعتقاد عدّه ای از رجالیان، به خاطر نقل احادیثی بوده که در تلّقی برخی گروه ها بوی غلوّ از آنها استشمام می شده است؛ به عنوان نمونه، می توان به محمد بن سنان، جابر بن یزید جعفی و مفضّل بن عمر جعفی اشاره کرد.(2)

3 از خلال معرفی محدثان مرتبط به هر مکتب و حوزه حدیثی، مقایسه حوزه های حدیثی با یکدیگر با سهولت بیشتری قابل انجام خواهد بود.

4 وجود روابط متقابل حدیثی بین محدثان مراکز مختلف و انجام سفرها به منظور کسب و سماع حدیث (الرحلة فی طلب الحدیث) نیز از موضوعاتی است که از خلال شناخت مکاتب حدیثی و فعالیت آنها قابل تحصیل است. به عنوان نمونه، در حوزه حدیثی قم، شخصیت مبرّزی همچون شیخ صدوق را داریم که یکی از فعّال ترین و پرسفرترین محدثان شیعی است، که شاید کمتر محدّثی همچون وی، سفرهای بلند برای افاده و استفاده های حدیثی کرده باشد. در شرح سفرهای وی بدین منظور، همان گونه که نام شهرهای مناطق اسلامی در غرب و جنوب غربی ایران همچون بغداد، کوفه، مدینه و مکّه به چشم می خورد به نام بسیاری از شهرهای شرقی ایران در خراسان و ماوراءالنهر همچون بلخ، بخارا، طوس، سمرقند، فایاب، خوارزم، ایلاق، زَمَخْشر، جرجان، هرات و ... نیز برمی خوریم.(4) هم چنین برخی از محدثان، از دیگر نقاط به قم سفر کرده و از عالمان این دیار کسب حدیث کرده و خود به نقل حدیث پرداخته اند، به عنوان نمونه، به حسین بن سعید اهوازی اشاره می کنیم که تا آخر عمر در قم به سر برد و در همان جا رحلت کرد.(5)

5 حوزه ها و نحله های حدیثی، گاه برای ردّ یا قبول یک روایت، شرایط خاصّی را عنوان می کردند که مربوط به مَنْهَج آنان در نقل و قبول حدیث بوده است. چنان که در مورد الفاظی که برای نقل حدیث به کار می بردند یا الفاظ توثیق، تعدیل و جرح راویان و یا شیوه های نقد رجالی و طرق اخذ حدیث، همچون سماع، املاء، کتابت، وجادة و ... گاه دارای مشی خاصّی بوده اند که از طریق مطالعات مربوط به شناخت مکاتب حدیثی قابل حصول است. 2. مامقانی، ملاّ عبدالله، تنقیح المقال، نجف، مرتضویه، 1352 ق، ج 3، رقم 10819 و 12084 و ج 1 رقم 1621. 3. به عنوان نمونه ر. ک. به: رجال شیخ طوسی و رجال نجاشی. 4. ر.ک.به:معارف،مجید،پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه،تهران،نشرضریح،1374ش،ص49 5.

6 نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة، قم، داوری، بی تا، ص 44. 6. نجاشی، همان، ص 29.

7. بغداد ابتدا بازاری تجاری بود که در سال 13 ه. همراه با فتوحات درعراق، به دست «مثنی بن حارثه» فتح و غارت شد. زان پس، به سال 145 ه. هنگامی که منصور عباسی تصمیم به انتقال مرکز خلافت از هاشمیه در نزدیکی کوفه، به مکان دیگری گرفت، بغداد را مکان مناسبی برای این منظور یافت؛ از این رو، فرمان بنای این شهر را صادر کرد. نام قدیم این منطقه بغداد بوده که درباره وجه تسمیه آن، اقوالی در دست است؛ ر. ک. به: معجم البلدان، یاقوت هموی (م 626)، بیروت دارالحیاء التراث العربی، ج 1، ص 457 460.

8. ر. ک. به: فضلی، عبدالهادی، مقاله «الشیخ المفید مؤسس المدرسة الاصولیة الامامیة»، المقالات و الرسالات، کنگره بین المللی شیخ مفید، 1413 ق. شماره 8 و معروف الحسنی، هاشم، المبادی العامه للفقه الجعفری، چ2،بیروت،دارالقلم، 1978م،ص58.

9. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به تصحیح و تحقیق استاد علی اکبر غفاری، تهران مکتبة الصدوق، ط اوّل، 1417 ق، ج 9، ص 369 و 371 باب میراث الاعمام و العمات و الأخوال و الخالات ح 1 و 9 / تهرانی، شیخ آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة تهران و نجف 98 / 1353 ق، ج 21، ص 7 / فضلی، عبدالهادی، تاریخ التشریع الاسلامی، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، 1414 ق / 1993 م، ص 30 36 / الحر العاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة تصحیح عبدالرحیم ربّانی شیرازی و محمد رازی، تهران، 1376 به بعد ج 17، ص 497.

10. ر. ک. به: عسکری، سیّد مرتضی، معالم المدرستین، تهران، مؤسسة البعثة، 1405 ق، ج 1، ص 86 (ارجاع شماره یک) / ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1379 ق. شرح نهج البلاغة ج 1، ص 9 / فضلی، عبدالهادی، همان، ص 5 54.

11. ر. ک. به: مامقانی، ملا عبدالله، پیشین، ج 1، رقم 1610 و ج 3 باب النساء

12. ذهبی، محمد بن احمد (م 748 ق)، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، قاهره، 1383 ق، ج 1، ص 5.

13. ابی الحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح الارقبلی (م 693 ق)، کشف الغُمّة فی معرفة أحوال الائمه علیهم السلام ، بیروت، دارالاضواء، بی تا، ج 2، ص 288 289.

14. بنا به نقل شیخ مفید، امام صادق علیه السلام این سه تن را جزء ثِقات امام سجّاد علیه السلام به شمار آورد. ر. ک. به: محمد بن شهر آشوب، مناقب آل بی طالب، بیروت، دارالاضواء، 1405 ق ج 1، ص 375 / صدر، سید حسن، تأسیس الشیعة، بغداد، شرکة النشر و الطباعة، بی تا، ص 299 / سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسة الامام الصادق علیه السلام ، 1418 ق، ج 2، ص 203.

15. ر. ک. به: نجاشی، همان، ص 84 / امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1406 ق، ج 1، ص 638 / الخفاجی، عبدالمنعم، الامام صادق علیه السلام کما عرّفه علماء المغرب، ط اوّل، کویت، مکتبة الألفین؛ و بیروت، مؤسسة الوفاء، 1406 ق، مقدمه، ص 12 / عبدالهادی فضلی، همان، ص 90 89.

16. المفید، محمد بن محمد بن النعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، اعلمی، 1399 ق، ص 255.

17. تهرانی، شیخ آقا بزرگ، همان، ج 2، ص 2 131.

18. به عنوان نمونه نگاه کنید به: اختیار معرفة الرجال (رجال کشی)، طوسی، محمد بن حسن، مشهد، دانشگاه الهیات، 1348 ق، ص 143 ح 226.

19. ر. ک. به: اسد حیدر، الامام الصادق علیه السلام و المذاهب الاربعة، بیروت، دارالکتاب العربی، 1392 ق / 1971 م، ج 1، ص 318؛ امامان شیعه علیه السلام گاه این حقیقت را به برخی از غیرشیعیان یادآور می شدند که اگر می خواهند به سرچشمه علوم الهی دست یابند باید به نزد ایشان مراجعه کنند. به عنوان نمونه، توجه کنید به کلام امام باقر علیه السلام به سلمة بن کهیل و حکم بن عتیبة که: «شرّقا أو غرّبا لن تجدا علما صحیحا الاشیئا خرج من عندنا اهل البیت» (کشی، همان: 209 ح 369 و 370)، به جز ابو حنیفه از تعدادی دیگر از غیرشیعیان، که شاگردی امام صادق علیه السلام را کرده اند بدین ترتیب می توان نام برد: محمد بن مسلم بن عبیدالله شهاب الزهری المدنی (ت 124 ه.) أیّوب بن کیسان السختیانی البصری (ت 131) یحیی بن سعید الانصاری المدنی (ت 143) عبدالملک بن عبد العزیز بن جریح القرشی المکی (ت 150) سفیان بن سعید بن مسروق الثوری (ت 159)، وی خود صاحب مذهبی بود، شعبة بن الحجّاج البصری (ت 159) مالک بن انس الاصبحی، امام مذهب مالکی (ت 179 ه.) سفیان بن عیینة الکوفی، محدّث حرم مکّه، که خود صاحب مذهبی بود (ت 198 ه.) و غیر این ها. (ر. ک. به: فضلی، همان، ص 118).

20. ر. ک. به: جریان تعلّم ابوحنیفه از محمد بن مسلم ثقفی در مسأله وفات زن حامل، در رجال کشی، ص 162، رقم 275.

21. ر. ک. به: شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون، بیروت، دارالعلم للملایین، 1979 م / دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، مقاله ابن مقفّع، ص 662.

22. برخی از اینان رسما از سوی امام صادق علیه السلام مأمور انجام مناظره در مدینه می شدند. به عنوان مثال امام علیه السلام به ابان بن تغلب فرمود: «یا ابان جالس اهل المدینة، فانّی أحبّ ان یکون مثلُک مِنْ رُواتی و رِجالی»؛ همچنین آن حضرت در پاسخ مردی شامی که خواست با ایشان در علم عربیّت مناظره کند فرمود: «یا ابان ناظره ...» (ر. ک. به: کشی، همان، ص 276 ح 494 و ص 330 ح 603 و 602 و ما مقانی، همان ج 1 رقم 19).

23. امام صادق علیه السلام خود به هشام بن سالم فرمود: «انما علینا أن نُلقی الیکم الأصول، و علیکم التفریع» ر. ک. به: محمد ابراهیم جنّاتی، «ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی»، مؤسسه کیهان، 1372 ش، ص 253 / سید محسن امین، همان، ج 1، ص 104 و برخی از قواعد فقهی و اصولی که توسط امام صادق علیه السلام بیان شد عبارتند از: قاعده استصحاب، لا تُعاد، قاعده تجاوز، احادیث علاج خبَرَیْن متعارضَیْن، قاعده ید، اصل طهارت، اصل حلّیّت، قاعده بناء به اکثر، قاعده الزام و قاعده المؤمنون عند شروطهم.

24. محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح استاد علی اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1394 ق، باب الجراحات والسسل بین النساء و الرجال ج 4، ص 118.

25. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتاب الاسلامی، 1386 ق، ج 2، ص 288 / طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، به تصحیح محمدباقر خرسان، نجف، 1966 م، ص 359 / اسد حیدر، همان، ج 1، ص 316.

26. کشی، همان، ص 189 رقم 331.

27. فضلی، همان، ص 159.

28. ر. ک. کشی، همان، ص 133 453 / امین، سید محسن، همان، ج 1، ص 143.

29. درباره آن دسته از اصحاب امام کاظم و رضا علیهماالسلام همچون هشام بن الحکم و هشام بن سالم و ابوجعفر مؤمن الطالق و ... که به کار مناظره و مباحث کلامی اشتغال داشتند ر. ک. به: کشی، همان، ص 281 و 271 و 275 و 185.

30. ر. ک. نجاشی، همان، ص 27، ذیل ترجمه حسن بن محمد بن سهل نوفلی، نجاشی درباره اش چنین گفته: «ضعیف، له کتاب حسن کثیر الفوائد جمعه و قال: ذکر مجالس الرضا علیه السلام مع الأدیان...» و نیز نگاه کنید به مقاله دکتر سید جواد مصطفوی تحت عنوان: «تجلّی علوم اهل بیت علیه السلام در مناظرات امام رضا علیه السلام » که ضمن مجموعه آثار نخستین کنگره امام رضا علیه السلام به طبع رسیده است.

31. ر. ک. به: طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، منشورات رضی (افست)، 1380 ق، ص 342 397 / فضلی، همان، ص 6 205 / بهبودی، محمدباقر، معرفة الحدیث، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362 ش، ص 53.

32. ر. ک. عادل ادیب، زندگی تحلیلی پیشوایان ما، ترجمه دکتر اسدالله مبشری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1365 ش، ص 206 / هاشم معروف الحسنی، سیرة الائمة الاثنی عشر، ط 6، بیروت، دارالتعارف، 1411 ق، ج 2، ص 31 (نقل از مجید معارف پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، ص 332)

33. شیخ مفید، الارشاد، ص 298.

34. امین، سید محسن، همان، ج 1، ص 101.

35. فضل بن الحسن الطبرسی، اعلام الوری، تحقیق مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1417 ق، ج 2، ص 64 / مجلسی، بحارالانوار، ج 49، ص 100، ح 17.

36. ر. ک به: بهبودی، محمد باقر، مقاله «علم رجال و مسأله توثیق»، کیهان فرهنگی، سال هشتم شماره 8 (نقل از مجید معارف، «پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه»، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری ضریح، 1374 ش، ص 331).

37. نجاشی، همان، ص 311.

38. ر. ک. به: مجلسی، محمد باقر، همان، ج 25، ص265 و ج 48، ص 158121 / کشی، همان، رقم های 525 و 526 و 527 و 528 و 541 و 542 و 511 و 538 و 581 / الزین، محمد حسین، الشیعة فی التاریخ ط 2، بیروت، دارالآثار، 1399 ق، ص 220 / مجید معارف، همان، ص 323 294.

39. ر. ک. به: طوسی، کتاب الغیبة، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، 1412 ق، 43 48 بنا به نقل شیخ طوسی، تعداد زیادی از گروندگان به این مذهب با رؤیت معجزات امام رضا علیه السلام و یا پاسخ های علمی وی به مسائل فراوانی که از ایشان سؤال می شد و با روشن گری های آن حضرت، از این مذهب بازگشتند. (و ر. ک. به: مجلسی، همان، ج 49، ص 25 و ج 41).

40. به عنوان نمونه، در یک مورد، یونس بن عبدالرحمن، تعداد زیادی از احادیثی که در عراق از اصحاب امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام شنیده بود را به محضر امام رضا علیه السلام عرضه نمود و آن حضرت تعداد بسیاری از آن احادیث را ردّ کرده و فرمودند برخی همچون ابوالخطّاب و پیروانش بر امام صادق علیه السلام دروغ می بستند، و تا به امروز به این کار ادامه می دهند! (ر. ک. به: کشی، همان، ص 224، ح 401).

41. نمونه های زیادی از توقیعات و نامه های امامان شیعه علیهم السلام که توسط وکلائشان به شیعیان ارسال می نمودند در دست است. به عنوان نمونه رجوع شود به محمد بن علی بن بابویه قمی، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، به تحقیق استاد علی اکبر غفاری، ط 3، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1416 ق، ص 474 و 475 و باب ذکر التوقیعات، ص 522 482 / طوسی، کتاب الغیبة، ص 176. 42. ر.ک.به: هاشم معروف الحسنی، مبادی الفقه الجعفری، ص58 / فضلی، همان، ص 143. نخستین حوزه حدیثی شیعی 1 مکتب حدیثی مدینه؛ 1. فضلی، عبدالهادی، تاریخ التشریع الاسلامی، دارالکتاب الاسلامی، 1414 ق، ص 143 144. 1. عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله قم.