۞۞۞آشنايي با احاديث مشهور۞۞۞***حديث ثقلين***

[seyed yasin]

ثقل به دو فتحه هر شی ء نفیس و گران قیمت است كه باید در حفظ آن اهتمام شود. به همین معنی است در حدیث «انی تارك فیكم الثقلین كتاب الله و عترتی» یعنی: همانا من بین شما دو چیز گرانبها را باقی می گذارم. كتاب خدای و عترت خود را (قاموس، فیروز آبادی، 470 و سایر كتب لغت) در حدیثی دیگر آمده است: «ان لكل نبی اهلا و ثقلا و هولاء (یعنی علیا و فاطمه و الحسن و الحسین) أهل بیتی و ثقلی» یعنی: هر پیغمبری را اهلی و كالای نفیس و گرانبهایی است و اینان (علی و فاطمه و حسن و حسین) اهل بیت من و كالای گرانبهای منند. باز در حدیثی روایت شده كه: «من كان له من انبیائه ثقل فعلی و فاطمه و الحسن و الحسین ثقلی» یعنی هر كه را از پیامبرانش كالای گرانبهایی در دست است پس علی و فاطمه و حسن و حسین نیز متاع گرانبهای منند، كه در این دو حدیث نیز ثقل به معنی شی ء نفیس گرانبها است كه باید در حفظ آن اهتمام شود (مجمع البحرین، طریحی، 427) . بعضی هم احتمال داده اند ثقل در این حدیث به معنی شی ء سنگین وزن است. اشاره به آن است كه عمل به قرآن و متابعت اهل بیت وظیفه ای سخت و دشوار است (الصواعق المحرقه، ابن حجر میثمی، 90) .
حدیث ثقلین، كه چون قرآن و اهل بیت در آن ثقلین خوانده شده اند به این نام معروف شده، حدیثی است صحیح كه نزد علمای همه مذاهب اسلامی معتبر است و شیعیان آن را از دلایل امامت و خلافت بلافصل امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع) می شمارند.
این حدیث را مسلم در صحیح و ترمذی در صحیح و ابن حنبل در مسند و ثعلبی نیشابوری در تفسیر و ابن مغازلی شافعی در مناقب و سمعانی در فضائل الصحابه و ابن حجر میثمی در صواعق و سایر علمای اهل سنت، همچنین محدثین شیعه ـ به هشتاد و دو طریق ـ با عبارات و صور گوناگون از رسول الله (ص) روایت كرده اند، (اعیان الشیعه، 1/370) ذیلا بعضی از این روایات نقل می شود

[seyed yasin]

) مسلم بن حجاج نیشابوری (م 261 ق) در صحیح كتاب فضائل الصحابه، باب فضائل علی بن ابی طالب به روایت از زید بن حیان حدیثی آورده است كه ترجمه آن چنین است: «همراه با حصین بن سبره و عمر بن مسلم نزد زید بن ارقم رفتیم. بعد از این كه در كنار او نشستیم حصین گفت: ای زید! ترا خیر بسیار نصیب شده است. پیغمبر را دیده ای و حدیث او را شنیده ای و همراه با آن حضرت جهاد كرده ای. ای زید! تو خیر بسیار دیده ای. برای ما شمه ای از آن چه از رسول الله (ص) شنیده ای باز گوی. زید گفت: ای برادرزاده! به خدا سوگند كه سال من بزرگ و عهدم با رسول الله (ص) كهن شده و بسیاری از آنچه از او شنیده بودم فراموش كرده ام. پس آن چه برای شما می گویم بپذیرید و آن چه را نمی گویم مرا به گفتن آن مجبور نسازید. پس گفت: روزی پیغمبر خدای بین ما برای خواندن خطبه برخاست. ما در مكانی بین مكه و مدینه بودیم كه «خم» خوانده می شود. پس حمد خدای و ثنای او را به جای آورد و به وعظ و ذكر پرداخت. سپس گفت: اما بعد، بدانید ای مردم كه من هم بشرم و به زودی فرستاده خدای پیش من می آید و دعوت او را اجابت می كنم. من بین شما دو چیز گرانبها از خود بر جای می گذارم. نخستین آنها كتاب خداست كه در آن هدایت و نور است. كتاب خدا را محكم در دست بگیرید و آن را رها نكنید ـ پس درباره قرآن سفارش بسیار نمود و بدان تشویق و ترغیب فرمود ـ سپس گفت: و اهل بیت من. درباره اهل بیت من همواره خدای را به یاد داشته باشید (این جمله را سه بار فرمود) حصین از زید پرسید: اهل بیت او چه كسانی هستند؟ مگر زنان او اهل بیت او نیستند؟ ـ گفت: زنان او اهل خانه او بودند اما اهل بیت رسول الله (ص) كسانی هستند كه بعد از او صدقه برایشان حرام است ـ حصین گفت: آنان چه كسانند؟ ـ گفت آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس. حصین گفت: آیا صدقه بر همه ایشان حرام است؟ ـ گفت: آری. مسلم به اسناد دیگری از زید بن ارقم روایت كرده است كه از او پرسیدند: آیا زنان پیغمبر هم اهل بیت او هستند؟ ـ گفت نه ـ به خدا قسم ـ زن تا مدتی از زمان با مرد است. بعد او را طلاق می دهد و نزد پدر و مادر خود بر می گردد. اهل بیت او اصل و جماعت او هستند كه صدقه بر ایشان حرام است.
حدیث فوق را احمد بن محمد بن حنبل در المسند (4/366) احمد بن حسین بیهقی در سنن (2/148) و عبدالله بن عبدالرحمن دارمی در سنن (2/431) علی متقی در كنز العمال فی سنن الاحوال و الافعال (1/45) احمد بن محمد طحاوی در مشكل الآثار (4/368) و سایر محدثین نیز روایت كرده اند. آنچه در این مقاله مورد استناد است قسمت اول حدیث، یعنی برابر بودن و تلازم اهل بیت با قرآن و پیوستگی جاودانی این دو با یكدیگر است.

[seyed yasin]

2) محمد بن عیسی ترمذی (م 279 ق) در صحیح (2/308 ق) به روایت از ابو سعید و اعمش، آن دو از حبیب بن ابی ثابت و از زید بن ارقم حدیث ثقلین را چنین آورده است: «قال رسول الله صلی الله علیه (و آله) و سلم: انی تارك فیكم ما ان تمسكتم لن تضلوا بعدی: احدهما اعظم من الآخر. كتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فانظروا كیف تخلفونی فیهما» ـ یعنی ـ رسول الله (ص) فرمود: من چیزی بین شما بر جای می نهم كه اگر بدان چنگ زنید، بعد از من هرگز گمراه نخواهید شد. یكی از آن دو از دیگری عظیم تر است: كتاب خدا رشته ای است كه از آسمان به زمین كشیده شده است. و دیگری عترت كه اهل بیت منند. این دو هرگز از هم جدا نمی گردند تا بر سر حوض (كوثر) نزد من وارد شوند. پس بنگرید بعد از من با ایشان چگونه رفتار می كنید ـ این حدیث را عزالدین ابن اثیر در اشد الغابه (2/12) و سیوطی در الدر المنثور در تفسیر آیه مودت (شوری، 23) نیز روایت كرده اند.

[seyed yasin]

3) همچنین ترمذی در صحیح (2/308) از جابر بن عبدالله انصاری روایت كرده است كه «رأیت رسول الله صلی الله علیه (و آله) و سلم فی حجته یوم عرفه و هو علی ناقیه القصوی یخطب فسمعته یقول: ایها الناس انی قد تركت فیكم ما ان اخذتم به لن تضلوا كتاب الله و عترتی اهل بیتی» ـ یعنی ـ رسول الله را در حجه الوداع، در روز عرفه دیدم كه بر ناقه قصوای خود سوار بود و خطبه می خواند. از او شنیدم كه می گفت ایها الناس! همانا من چیزی را بین شما بر جای می گذارم كه اگر نگاه دارید و بدان عمل كنید هرگز گمراه نخواهید شد. آن كتاب خدا و عترت من یعنی اهل بیت من است ـ این حدیث را متقی هندی نیز در كنز العمال (1/48) از ابن ابی شبیه و خطیب بغدادی روایت كرده است

[seyed yasin]

4) محمد بن عبدالله معروف به حاكم نیشابوری (م 405 ق) در كتاب، المستدرك علی الصحیحین (3/109) به اسناد خود از ابو الطفیل و از زید بن ارقم چنین حدیث كرده است: «لما رجع رسول الله (ص) من حجه الوداع و نزل غدیر خم امر بدوحات فقمن فقال: كانی قد دعیت فاجبت. انی قد تركت فیكم الثقلین احدهما اكبر من الآخر. كتاب الله تعالی و عترتی فانظروا كیف تخلفونی فیهما فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض. ثم قال: ان الله عز و جل مولای و انا مولی كل مؤمن. ثم اخذ بید علی فقال: من كنت مولاه فهذا ولیه اللهم و آل من والاه و عاد من عاداه» ـ یعنی ـ چون رسول الله (ص) از حجه الوداع بازگشت و در «غدیر خم» فرود آمد دستور داد زیر درختها را از خار و خاشاك پاك كردند... سپس فرمود: گویا كه مرا فرا خوانده اند و من اجابت كرده ام. همانا من بین شما دو شی ء گرانبها بر جای گذاشته ام كه یكی از آنها از دیگری بزرگتر است، كتاب خدای تعالی و عترت من. پس بنگرید كه بعد از من با آن دو چگونه رفتار می كنید، كتاب خدا و عترت من از هم جدا نمی شوند تا در كنار حوض (كوثر) نزد من بیایند. سپس گفت: همانا خدای عز و جل مولای من است و من مولای همه مؤمنانم. پس دست علی را گرفت و فرمود: هر كه را من مولای اویم پس علی هم ولی و سرور اوست. خدایا دوست بدار هر كه او را دوست دارد و دشمن بدار هر كه با او دشمنی كند. حاكم نیشابوری تمام این حدیث را مفصلا نقل كرده و آن را صحیح شمرده است. این حدیث را نسائی، احمد بن علی (م 303 ق) در كتاب خصائص امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (93) آورده و اضافه كرده است: «به زید گفتم آیا تو خود این سخن را از رسول الله (ص) شنیدی؟ گفت: در آن درختستان هیچ كس نبود مگر آن كه رسول الله (ص) را به چشم خود دیده و سخنش را به گوش خود شنیده است» همین حدیث را متقی در كنز العمال (1/48) از زید بن ارقم و ابو سعید خدری روایت كرده است،

[seyed yasin]

5) حاكم در روایت دیگری (المستدرك، 3/109) از سلمه بن كهیل از پدرش از ابوالطفیل از وائله از زید بن ارقم چنین حدیث كرده است: «نزل رسول الله (ص) بین مكه و المدینه عند شجرات خمس دوحات عظام فكنس الناس ما تحت الشجرات. ثم راح رسول الله (ص) عشیه فصلی ثم قام خطیبا فحمد الله و اثنی علیه و ذكر و وعظ فقال ما شاء الله ان یقول (ثم قال) ایها الناس. انی تارك فیكم امرین لن تضلوا ان اتبعتموهما و هما كتاب الله و اهل بیتی عترتی (ثم قال) اتعلمون انی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟ (ثلاث مرآت) قالوا نعم. فقال رسول الله (ص) : من كنت مولاه فعلی مولاه» ـ یعنی ـ رسول الله (ص) بین مكه و مدینه نزدیك پنج درخت بزرگ پر شاخ و برگ فرود آمد. پس مردم زیر درختها را جارو كردند.
مشايخ فريدني - دايرة المعارف تشيع، ج 6، ص 158
سپس رسول الله (ص) شامگاهان به آن جا رسید و بعد از نماز برای ایراد خطبه برخاست. ابتدا حمد و ثنای الهی را به جای آورد و سخنانی در ذكر و وعظ بیان كرد و آنچه را خدای می خواست كه او بگوید گفت. سپس فرمود: ایها الناس، من دو امر را بین شما باقی می گذارم كه اگر از آن دو پیروی كنید هرگز گمراه نمی شوید: كتاب خدا و عترت و اهل بیت من. (سپس گفت) آیا می دانید كه من بر مؤمنان از جانهای خودشان اولی ترم؟ (سه بار) گفتند: آری. پس رسول الله (ص) فرمود: هر كه را من مولی و سرورم علی هم مولی و سرور اوست. حاكم نیشابوری (به روایت سید مرتضی فیروزآبادی در كتاب فضائل الخمسه فی الصحاح السته 2/46) و ابن حجر هیثمی (الصواعق المحرقه، 89) این حدیث را صحیح شمرده اند

[seyed yasin]

6) حاكم نیشابوری (المستدرك، 3/148) از مسلم بن صبیح از زید بن ارقم چنین حدیث كرده است: «قال رسول الله صلی آله علیه و آله و سلم: انی تارك فیكم الثقلین، كتاب الله و اهل بیتی. و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض» ـ یعنی ـ همانا من بین شما دو شی ء (یادگار) گرانبها از خود بر جای می گذارم، كتاب خدا و اهل بیت خود را و همانا این دو هرگز از هم جدا نمی گردند تا در كنار حوض بر من وارد شوند ـ حاكم این حدیث را صحیح دانسته است

[seyed yasin]

7) ابن حنبل در مسند (3/17) حدیث ثقلین را از ابو سعید خدری، از رسول الله (ص) را چنین روایت كرده است: «انی اوشك ان ان ادعی فاجیب و انی تارك فیكم الثقلین. كتاب الله عز و جل و عترتی كتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی. و ان اللطیف اخبرنی انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فانظروا بم تخلفونی فیهما؟» ـ یعنی ـ نزدیك شده است كه مرا فرا خوانند و من اجابت كنم. و همانا من دو شی ء گرانبها را بین شما باقی می گذارم، كتاب خدای عز و جل و عترت خود را. كتاب خدا رشته ای است كه از آسمان به زمین كشیده شده و عترت من اهل بیت منند. همانا خدای مهربان مرا خبر داده كه این دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا در كنار حوض نزد من بیایند. پس بنگرید بعد از من با این دو چگونه رفتار می كنید. این حدیث را با جزئی اختلاف، ابن حنبل در موارد دیگری از مسند (3/14 به بعد، 4/371، 5/181) فخر رازی در تفسیر كبیر ذیل آیه «و اعتصموا بحبل الله و لا تفرقوا» (آل عمران، 103) متقی در كنز لعمال (1/47 به بعد) هیثمی در مجمع الزوائد (9/163) و ابن سعد در طبقات (2، قسم 2، ج 2) روایت كرده اند،

[seyed yasin]

8) حافظ ابو نعیم احمد بن عبدالله اصفهانی (م 430 ق) در حلیه الاولیاء (1/355) از حذیفه بن اسید غفاری از رسول الله (ص) چنین حدیث كرده است: «ایها الناس انی فرطكم و انكم واردون علی الحوض. فانی سائلكم حین تردون علی عن الثقلین فانظروا كیف تخلفونی فیهما. الثقل الاكبر كتاب الله. سبب طرفه بید الله و طرفه بایدیكم. فاستمسكوا به لا تضلوا و لا تبدلوا. و عترتی اهل بیتی. فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض» ـ یعنی ـ ایها الناس همانا من پیشگام و پیشاهنگ شمایم. و شما همه در كنار حوض نزد من خواهید آمد. وقتی بر من وارد شدید از شما درباره ثقلین پرسش خواهم كرد. بنگرید بعد از من با ایشان چگونه رفتار می كنید ـ ثقل (وزنه) بزرگ كتاب خدا است. ریسمانی است كه یك طرفش در دست خداست و طرف دیگرش در دستهای شماست. پس بدان چنگ بزنید تا گمراه نگردید و دگرگون نشوید. و عترت من كه اهل بیت منند زیرا خدای مهربان دانا مرا خبر داده است كه این دو گوهر گرانبها از هم جدا نشوند تا در كنار حوض بر من وارد گردند. این حدیث را ـ به الفاظ مختلف ـ ابو نعیم در حلیه الاولیاء (9/46) ابن اثیر در اسد الغابه (3/147) متقی در كنز العمال (1/47 و 96) نور الدین هیثمی در مجمع الزوائد (9/163) ابن حجر در صواعق (75) ... و سایر محدثین اهل سنت روایت كرده اند.
اما محدثین شیعه چنان كه اشاره شد در تواتر آن اجماع دارند و آنرا به هشتاد و دو سند از طریق ائمه اطهار (ع) از رسول الله (ص) روایت كرده اند و این حدیث را از دلائل استوار و روشن خلافت و امامت بلافصل امیر المؤمنین (ع) می دانند و گویند اگر شیعیان برای اثبات خلافت آن حضرت حجتی جز همین حدیث نداشتند ایشان را بسنده بود (فضائل الخمسه، 2/53، اعیان الشیعه، 1/370) . حدیث ثقلین حدیثی است صحیح بلكه متواتر سند آن محكم و دلالت آن واضح و غیر قابل انكار است. بزرگان صحابه مانند علی بن ابی طالب (ع) و ابوذر غفاری و جابر بن عبدالله انصاری و زید بن ثابت و حذیفه بن اسید غفاری و زید بن ارقم و ابو سعید خدری و عبدالله بن حنطب و ابو هریره دوسی و جمع كثیر دیگر (فیض القدیر، تألیف مناوی، 3/14) كه تعدادشان از بیست افزون است (صواعق، 136) آن را روایت كرده اند. كمتر حدیثی در صحاح و مسانید به این قوت و اعتبار وجود دارد. دلالت آن نیز واضح و در اعلی مراتب قوت است. این حدیث در حجه الوداع بر زبان رسول الله (ص) جاری شده و در الفاظ مختلف آن آمده است كه: من مقبوض ـ یعنی در شرف مرگم ـ من مانند شما بشرم و به زودی دعوت حق را لبیك خواهم گفت ـ من دو ودیعه گرانبها از خود باقی می گذارم ـ من دو خلیفه بین شما باقی می گذارم ـ قرآن و اهل بیت همیشه با همند. چیزی را بر ایشان مقدم ندارید تا هلاك نشوید ـ چیزی به آن دو میاموزید كه هر دو از شما عالمترند... اینها همه قوانین قطعی است كه پیغمبر وفات خود را نزدیك می دیده و وصیت می كرده و قرآن و اهل بیت را به جانشینی خود منصوب می داشته است.
اما بین اهل بیت و عترت تنها فردی كه صلاحیت خلافت رسول الله (ص) داشته علی (ع) بوده است خود رسول الله (ص) این حقیقت را ضمن حدیث ثقلین با صراحت روشن كرد. یعنی دست علی را گرفت و فرمود هر كه را من مولی و سرورم و هر كه را من از جان او به او نزدیكترم پس علی نیز باید كه مولای او و ولی او و سرور او باشد. بنابراین به استناد حدیث ثقلین شكی در تقدم علی بر اهل بیت و سایر مسلمانان و تعیین او برای خلافت و امامت بلافصل باقی نمی ماند. ابن حجر، احمد بن محمد هیثمی (م 947 ق) در كتاب خود الصواعق المحرقه فی الرد علی اهل البدع و الزندقه كه در رد بر شیعه نوشته است بعد از بیان مطالب مشروحی درباره حدیث ثقلین و وجوب تمسك به اهل بیت تا قیام قیامت و این كه آنان همسنگ كتاب خدا و امان برای اهل زمینند (اهل بیت) گوید: «... پس شایسته ترین كس از اهل بیت كه باید بود تمسك نمود پیشوا و عالم اهل بیت بود و علی بن ابی طالب كرم الله وجهه است كه علمش از همه بیشتر و مدركات و دریافتهای او از همه دقیق تر بود.» از این رو ابوبكر می گفت: «علی عترت رسول الله یعنی همان كس است كه تمسك بدو را مؤكدا دستور فرموده است» (صواعق، 90) به علاوه حدیث ثقلین كه اهل بیت (علی و فاطمه و حسن و حسین) را به طور لا ینفك و همسنگ و همتای قرآن و واجب الاطاعه مقرر فرموده و تصریح نموده است. كه پیروان ایشان هرگز گمراه نمی گردند نزد علمای شیعه دلیل قاطعی بر عصمت ایشان است.
مرحوم میر حامد حسین كنتوری نیشابوری كلیه روایات حدیث ثقلین و ادله معصوم بودن اهل بیت را به استناد همین حدیث در مجلد دوازدهم از منهج دوم عبقات الانوار جمع آوری كرده است.
مشايخ فريدني - دايرة المعارف تشيع، ج 6، ص 158