امر به معروف و نهي از منكر، مراتب و شيوه هاي آن

[عهد آسمانى]

باتوجه به فلسفه خلقت انسان كه طبق بيان قرآن كريم عبوديت و بندگي است و ازطرفي وجه تمايز انسان با ساير موجودات به ناطق و عاقل بودن انسان و حركتاو به سوي كمال مي باشد، اهميت و جايگاه اين دو فريضه الهي، يعني امر بهمعروف و نهي از منكر بيشتر تبيين و روشن مي گردد. از آنجايي‌كه انسان غافلاست و به دليل عارض شدن نسيان بسياري از مواردي كه مفيد براي اوست فراموشمي‌كند بنابراين امر به معروف و نهي از منكر جزء ضرورياتي است كه در جهتنيل به كمال براي هر انساني ضرورت پيدا مي كند. به اين جهت است كه حضرتامام محمد باقر(ع) مي فرمايد: «ان الامر بالمعروف و النهي عن المنكر فريضهعظيم بها تقام الفرائض ...» ‌(1) يعني امر به معروف و نهي از منكر واجبعظيم و بزرگي است كه پابرجايي ساير واجبات به آن بستگي دارد. از تعبير "بها تقام الفرائض" چنين استفاده مي شود كه امر به معروف و نهي از منكر ازلوازم حكومت اسلامي به شمار مي رود

.

[عهد آسمانى]

الف- امر به معروف و نهي از منكر در قرآن كريم

بهطور كلي مي توان گفت كه ريشه و كليات احكام شرعي را بايد در قرآن كريم وشرح و تفصيل و شاخه هاي آن را در سنت جست. قرآن كريم در آيه هاي فراوانيبه فريضه امر به معروف و نهي از منكر اشاره كرده است كه در اين جا به برخياز اين آيات مي پردازيم:

1. "يؤمنون بالله و اليوم الآخر و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و يسارعون في الخيرات و اولئك من الصالحين"‌

بهخدا و روز واپسين ايمان مي آورند؛ امر به معروف و نهي از منكر مي كنند؛ ودر انجام كارهاي نيك، پيشي مي گيرند؛ و آنها از صالحانند. ‌

2. "ولتكن منكم امه يدعون الي الخير و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون"‌

بايد از ميان شما، جمعي دعوت به نيكي، و امر به معروف و نهي از منكر كنند. و آنها همان رستگارانند.

3. "كنتم خير امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تؤمنون بالله".

شما بهترين امتي بوديد كه به سود انسان‌ها آفريده شده اند،؛ چه اينكه امر به معروف و نهي از منكر مي‌كنيد و به خدا ايمان داريد. ‌

4. "ان الله يامر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذي القربي و ينهي عن الفحشاء و المنكر..." ‌

خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزديكان فرمان مي دهد؛ و از فحشا و منكر و ستم، نهي مي‌كند..‌

ازمجموع آيات فوق چنين بر مي آيد كه امر به معروف و نهي از منكر داراي اهميتبسيار زيادي از منظر قرآن كريم مي باشد و همه آحاد جامعه اعم از دولتمردانو عموم مردم را شامل مي شود و به طور كلي از آيات فوق نكات زير را مي تواناستنتاج نمود:

1- وجوب امر به معروف و نهي از منكر از بديهيات است و كسي از مسلمانان در آن شك نكرده است.

2- وجوب اين دو فريضه در همه اديان الهي بوده و امت‌هاي گذشته نيز بدان مكلف بوده اند.

3- امر به معروف و نهي از منكر از شئون پيامبري است.

4- ترك امر به معروف و نهي از منكر علت نابودي جوامع گذشته بوده است.

5- امر به معروف و نهي از منكر از حقوق متقابل مسلمانان است و افراد جامعه اسلامي در برابر آن مسئولند.

6- زنان نيز مكلف به امر به معروف و نهي از منكر هستند.

7- امر به معروف و نهي از منكر نيازمند كسب قدرت است.

[عهد آسمانى]

ب- سير امر به معروف و نهي از منكر از منظر قرآن

بهطور كلي اگر آيات قرآن را در مورد امر به معروف و نهي از منكر بررسي كنيم،مي بينيم كه از ذات پاك خداوند صادر شده و پيامبران، حاكمان صالح، مجموعهامت و فرد فرد جامعه موظف به اجراي آن هستند. براي شناخت اين مراتب، رتبهبندي زير قابل توجه است:

1- ذات پاك خداوند متعال: "ان الله يامربالعدل و الاحسان و ينهي عن الفحشاء و المنكر و البغي ...." ‌دراينجا به خاطر اهميت اين دو فريضه ذات خداوند متعال به عنوان آمر به معروفو ناهي از منكر مي باشد.

2- پيامبر اكرم(ص) " ... يامرهم بالمعروفو ينهاهم عن المنكر.... "‌ در اين مرتبه خاتم پيامبران حضرت محمد(ص) به اين عنوان انتصاب داده شده است.

3- حاكمان صالح(امامان): "الذينان مكناهم في الارض اقاموا الصلوه و آتوا الزكوه و امروا بالمعروف و ينهواعن المنكر ..." ‌ در مرتبه سوم كساني كه قدرت و مكنت در روي زمين بهآنان داده شده است موظف به برپاداشتن نماز، پرداختن زكات و امر به معروف ونهي از منكر شده اند.

4- هيئت هاي امر به معروف و نهي از منكر: "ولتكن منكم امه يدعون الي الخير و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر ..." در مرتبه چهارم گروههايي از مردم كه اين شايستگي را پيدا مي كنند كهديگران را دعوت به خير و صلاح مي كنند و امر به معروف و نهي از منكر ميكنند.

5- مجموعه امت: "كنتم خير امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف وتنهون عن المنكر و تؤمنون بالله ..." ‌در مرتبه پنجم نيز همه مردمموظف به انجام اين فريضه الهي شده اند، براين اساس تمام آحاد افراد مؤمن ومتدين مأمور به انجام اين دو فريضه الهي هستند.

[عهد آسمانى]

ج- امر به معروف و نهي از منكر از نگاه معصومين(ع)

اگربررسي عميق در مضامين آيات و روايات اسلامي و معارف ديني داشته باشيمكاملاً مبرهن است كه بيانات معصومين(ع) ترجمان قرآن كريم و تفسير آن است وهر دو از يك منبع سيراب مي‌شوند. در اين زمينه اين دو فريضه‌ الهي را ازمنظر روايات معصومين(ع) مورد بررسي قرار داده و به بعضي از آنها اشارهمي‌كنيم:

1- قال رسول الله(ص): "... اذا لم يامروا بالمعروف و لمينهوا عن المنكر ... سلط الله عليهم شرارهم فيدعوا عند ذلك خيارهمفلايستجاب لهم"‌

پيامبر اكرم(ص) مي فرمايند: ... زماني كه امربه معروف و نهي از منكر نكردند... خداوند متعال، بدترين و شرورترين آنهارا بر آنان مسلط مي كند، پس در اين هنگام دعا مي كنند ولي دعاي آنانمستجاب نمي شود.

2- قال رسول الله(ص): "الا اخبركم عن اقوام ليسوابانبياء و لا شهداء يغبطهم الناس يوم القيامه بمنازلهم من الله عز و جل،علي منابرهم من نور. قيل: من هم يا رسول الله؟ قال: هم الذين يحببونعبادالله الي الله و يحببون الله الي عباده. قيل: هذا حببوا الله اليعباده فكيف يحببون عبادالله الي الله؟ قال: يامرونهم بما يحب الله وينهونهم عما يكره الله فاذا اطاعوهم احبهم الله".‌

پيامبراكرم(ص) در رابطه با اهميت امر به معروف و نهي از منكر فرمودند: آيا شمارا از كساني خبر دهم كه نه انبيا و نه شهدا هستند ولي مردم(انبيا و شهدا) به مقام و مرتبت و جايگاه آنان در پيش خدا كه بر منبرهايي از نور هستندغبطه مي خورند؟ سؤال شد: اي رسول خدا(ص) آنان چه كساني هستنند؟ پيامبر(ص) فرمود: آنان كساني هستند كه بندگان خدا را محبوب خدا و خدا رامحبوب بندگانش مي گردانند. سؤال شد: معناي محبوب گردانيدن خدا در پيشبندگانش معلوم است اما چگونه بندگان خدا را محبوب خدا مي گردانند؟ پيامبر(ص) در جواب فرمود: به چيزي كه خداوند متعال دوست دارد دعوت مي كنندو از چيزي كه خداوند متعال بدش مي آيد نهي مي كنند، پس هنگامي كه بندگانخدا، او را اطاعت مي كنند محبوب خدا مي گردند و خداوند متعال آنان را دوستمي دارد.

3- قال رسول الله(ص): "من امر بالمعروف و نهي عن المنكر فهو خليفه الله في ارضه و خليفه رسول الله و خليفه كتابه"

رسول خدا(ص) فرمودند: كسي كه امر به معروف و نهي از منكر كند، جانشين خدا، پيامبر خدا(ص) و كتاب خدا در روي زمين است.

4- قال امير المؤمنين علي(ع): "لاتتركوا الامر باالمعروف و النهي عن المنكر فيول عليكم شراركم".‌

اميرالمؤمنين حضرت علي(ع) فرمودند: امر به معروف و نهي از منكر را رها نكنيد در غير اين صورت بدترين شما بر شما حاكم مي شوند.

5- قال الحسين(ع): "... انما خرجت لطلب الاصلاح في امه جدي، اريد ان آمر بالمعروف و انهي عن المنكر...".

امامحسين عليه السلام در نامه معروفش به برادرش محمد حنفيه در باره فلسفهقيامش در فرازي مي فرمايد: من براي اصلاح امت جدم رسول خدا(ص) قيام كردم،مي خواهم امر به معروف و نهي از منكر نمايم...

البته در اين باره روايات متعددي وجود دارد كه در اين مجال نمي گنجد.

[عهد آسمانى]

د- شيوه هاي عملي امر به معروف و نهي از منكر

هدفعمده و اساسي در امر به معروف و نهي از منكر محقق شدن معروف و زدوده شدنمنكر است. براي نيل به اين هدف به نظر مي رسد كه بايد به دنبال بهترين ومؤثرترين راهكارها و شيوه هاي عملي بوده باشيم كه در اين راستا موارد زيرپيشنهاد مي گردد:

1- شيوه عملي: اولين و مؤثرترين شيوه در امر بهمعروف و نهي از منكر تبليغ عملي است. يكي از مهمترين عوامل موفقيت پيامبراكرم(ص) و ائمه(ع) در ترويج و گسترش مكتب، توجه به اين شيوه بوده است. پيامبر اكرم(ص) در اغلب كارها از قبيل كندن خندق، ساختن مسجد و برنامه هايفرهنگي و اجتماعي و .... قبل از اينكه ديگران را تشويق به اين كار كند خودپيشقدم مي شد، همچنانكه امامان معصوم(ع) به اين طريق عمل مي كردند.

2- احترام به شخصيت افراد: دومين اصلي كه در تأثير امر به معروف و نهي ازمنكر در خور توجه است، احترام به شخصيت افراد مي باشد. مرتكبان منكر تاوقتي كه متجاهر به گناه نشده اند، و به طور آشكار خود را نيالوده اندمحترمند و نبايد به هتك حرمت آنها پرداخت.

3- ارشاد تدريجي: معمولاما انتظار داريم كساني كه در گرداب منكرات غوطه ور شده اند يك دفعه آنهارا از گرداب در آوريم و يك مسلمان ايده آل بسازيم؛ در حالي‌كه تربيت امريتدريجي است و فضايل و رذايل هيچ‌كدام يك مرتبه در جان انسان‌ها به وجودنمي آيند. در حقيقت مي توان گفت كه از علل نزول تدريجي قرآن توجه به ايننكته مهم است، چرا كه قرآن كتاب تربيتي است و براي هدايت انسان‌ها به سويكمال مطلوب نازل شده است.

4- نرمخويي و محبت: از شيوه هاي مهم ومؤثر در امر به معروف و نهي از منكر، نرمخويي و محبت است؛ خصلتي كه موفقيتپيامبر(ص) بنا به تصريح قرآن كريم مرهون آن بوده است.

5- تشويق بهارزش‌ها: يكي از امتيازات مكاتب الهي تشويق به خوبي‌ها و ارزش‌هاست. پيامبر مكرم اسلام(ص) از عامل تشويق در جهت پيشبرد اهداف استفاده‌هايزيادي مي‌كرد. براي كساني كه دو ركعت نماز براي خدا مي‌خواندند جايزهتعيين مي كرد. پست‌هاي حساس سياسي، فرهنگي و نظامي را به افرادلايقي مي سپرد و به اين ترتيب، امت را به نيكي و پاكي دعوت مي فرمود. براينمونه اسامه بن زيد هجده ساله را به عنوان فرمانده لشكر منصوب فرمود و....

6- ايجاد فضاي امر و نهي: شكي در اين مسئله نيست كه محيط هر چندنقش زيربنايي ندارد ولي در پرورش فضايل و رذايل نقش اساسي دارد. رسالتانبيا نيز مبتني بر اين اصل بود كه محيط را به گونه‌اي آماده سازند تا خودمردم عدالت را بر پادارند:"ليقوم الناس بالقسط".‌ بنابراين پيامبراكرم(ص) مي فرمايد: "كلكم راع و كلكم مسئول عن رعيته".

7- برخوردعملي با مرتكبان منكر: به طور كلي اگر در كنار شيوه هاي گذشته اين شيوه رامد نظر نداشته باشيم بدون شك امر به معروف و نهي از منكر بي نتيجه خواهدماند.

[عهد آسمانى]

ه- مراتب امر به معروف و نهي از منكر

1- مرحله انزجار قلبي: علماي اسلام براي امر به معروف و نهي از منكر مراتب ودرجات و همچنين اقسامي قائل شده‌اند. اولين درجه و مرتبه نهي از منكر، هجرو اعراض يا انكار قلبي است و اين در مواردي است كه ما با شخصي كه با اوصميميت داريم قطع رابطه كنيم و نسبت به او سردي نشان دهيم و اين برخورد،براي او تنبه تلقي شود، يعني تحت يك زجر و شكنجه روحي قرار گيرد و اين عملما در جلوگيري از كار بد او تأثير داشته باشد؛ در غير اين صورت چه بسافردي كه از قطع رابطه ما استقبال كرده و او هم قطع رابطه كند و آزادتردنبال منكرات و كارهاي زشت برود در چنين مواردي اين كار درست نيست.

2- مرحله زباني: درجه دومي كه علما و دانشمندان براي نهي از منكر ذكر كردهاند، مرحلة زبان است. چه بسا آن بيماري كه دچار منكري است، به دليل جهالتو ناداني و تحت تأثير يك سلسله تبليغات قرار گرفته است، احتياج به مربي،هادي، راهنما و معلم دارد تا با او تماس بگيرد و با كمال مهرباني با اوصحبت كند، موضوع را با او در ميان بگذارد تا معايب و مفاسد را برايش تشريحكند تا آگاه شود و بازگردد.

3- مرحله عمل: مرحله سوم عمل است. گاهيطرف در درجه و حالي است كه نه اعراض و هجران و نه زبان و بيان بر او تأثيرنمي‌گذارد. در اينجا بايد از راه عمل وارد شد. وارد عمل شدن نه تنها بهزور گفتن نيست، كتك زدن و مجروح كردن نيست، البته مواردي هم هست كه جايتنبيه عملي است كه آن هم از شئون حكومت اسلامي است و شهروندان جامعهاسلامي از پيش خود حق اعمال اين تنبيهات را ندارند. امر به معروف عملي ايناست كه نبايد تنها به گفتن قناعت كند و فكر كنيم همه چيز را گفتن درست ميشود. گفتن، شرط لازم است ولي كافي نيست. بايد عمل كرد و آنچه مربوط بهشهروندان است برخورد عملي غيرمستقيم است. ‌

[شهیده]

امربه معروف و نهی ازمنكر
نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی كه باید در پذیرش مسؤولیت های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می كند كه او ناظر و مراقب همه اموری باشد كه پیرامون وی اتفاق می افتد. این مطلب در فقه اسلامی تحت عنوان امر به معروف و نهی از منكر مطرح شده و از مهم ترین مبانی تفكر سیاسی یك مسلمان به شمار می رود؛ چنان كه از مهم ترین فرایضی است كه وجوب كفایی آن ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است.[1]
قرآن كریم در بیان صفات ممتاز مؤمنان می فرماید:
«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّكاهَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»[2]
مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یكدیگرند، امربه معروف و نهی ازمنكر می كنند، نماز را برپا می دارند و زكات را می پردازند و خدا و رسولش را اطاعت می كنند.
به موجب این آیه، افراد مؤمن به سرنوشت یكدیگر علاقمند بوده و به منزله یك پیكر می باشند. پیوند سرنوشت ها موجب می شود كه تخلف و انحراف یك فرد، در كل جامعه تأثیر بگذارد؛ چنان كه یك بیماری واگیر در صورتی كه معالجه نگردد، از فرد به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می اندازد.
پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در این زمینه می فرماید:
یك انسان گنهكار در میان مردم، همانند فرد ناآگاهی است كه با گروهی سوار كشتی شده و آن گاه كه كشتی در وسط دریا قرار می گیرد، تبری برداشته و به سوراخ نمودن جایگاه خود می پردازد، هر كسی به او اعتراض می كند او در پاسخ می گوید: من در سهم خودم تصرف می كنم؛ به یقین این یك حرف احمقانه است. اگر دیگران او را از این عمل خطرناك باز ندارند، طولی نمی كشد كه همگی غرق می شوند.[3]
معروف و منكر كه دو مفهوم متقابلند، در لغت به معنای شناخته شده و ناشناخته می باشند؛[4] و در اصطلاح كارهایی كه نیكی یا زشتی آن ها توسط عقل یا شرع، شناخته شده باشند، به ترتیب معروف و منكر نامیده می شوند.[5]
به كارگیری لفظ معروف و منكر در امور مربوط به بایدها و نبایدهای دین، بدین لحاظ است كه فطرت پاك انسانی با كارهای معروف آشنا و مأنوس و با زشتی ها و امور ناپسند، بیگانه و نامأنوس است.
بنابراین معروف ومنكر قلمرو وسیعی دارد و در محدوده عبادات یا یك سری از گناهان كبیره نمی گنجند.
معروف شامل امور اعتقادی، اخلاقی، عبادی، حقوقی، اقتصادی، ‌نظامی (همانند مرزداری و پیكار در راه خدا) سیاسی (مثل حضور در صحنه های انقلاب اسلامی و حفظ دستاوردهای آن) و امور فرهنگی می شود و منكر نیز شامل منكرات اعتقادی، عبادی، اخلاقی، اقتصادی (مانند كم فروشی و احتكار)، سیاسی (همانند جاسوسی و كمك به ضدانقلاب)، نظامی (نظیر فرار از جبهه و جنگ، عدم رعایت سلسله مراتب فرماندهی) و... می شود در مجموع می توان از معروف و منكر، به ارزش ها و ضد ارزش ها تعبیر نمود.

[شهیده]

شرایط وجوب امربه معروف و نهی ازمنكر
1 . باید امر به معروف و نهی از منكر كننده بداند آنچه مكلف ترك نموده، واجب و یا آنچه مرتكب گردیده از منكرات است و بر كسی كه چنین علم و آگاهی از كار دیگری ندارد، واجب نیست.
2 . باید آمر یا ناهی احتمال تأثیر دهد پس اگر مطمئن باشد كه امر و نهیش مؤثر واقع نمی شود، امر و نهی بر وی واجب نیست.
3 . لازم است امر و نهی كننده بداند كه شخص بر گناهش باقی است پس اگر دانست كه وی گناهش را ترك نموده و آن را تكرار نخواهد كرد، امر به معروف و نهی از منكر بر او واجب نیست.
4 . برخورد با گنهكار ضرر و مفسده ای برای امرونهی كننده یا خویشان و برادران دینی اش نداشته باشد؛ مگر معروف و منكر از اموری باشند كه شارع مقدس اهتمام ویژه ای نسبت به آن ها دارد؛ مانند حفظ اسلام و شعائر آن و امنیت جان و ناموس مسلمانان، بنابراین اگر شعائر اسلامی یا جان عده ای از مسلمانان در معرض خطر و نابودی شد، باید اصل اهم و مهم مورد توجه قرار گیرد و صرف ضرردیدن موجب سقوط وظیفه نمی شود.[6]
اقسام امر به معروف و نهی از منكر
امر به معروف و نهی از منكر به دو قسم واجب و مستحب تقسیم می شود كه عبارتند از:
1 . آنچه انجام آن از نظر عقل یا شرع لازم و واجب و یا ارتكابش از نظر آن دو، زشت و قبیح باشد، امر و نهی در موردشان واجب می گردد.
2 . هر كاری كه انجامش از نظر عقل یا شرع خوب و مستحب یا ارتكابش از دیدگاه آن دو، پسندیده نیست، امر و نهیش مستحب است.
گفتنی است امر به معروف و نهی از منكر از واجبات توصلی است یعنی قصد قربت در آن شرط نیست؛ هر چند با داشتن قصد قربت از پاداش الهی نیز برخوردار خواهد شد.

[شهیده]

مراتب امر به معروف و نهی از منكر
نخستین و مؤثرترین روش برای دعوت دیگران به نیكی ها و بازداشتن از منكرات، آراستگی خود انسان به تقوی و اخلاق حسنه است. صاحب جواهر از فقهای شیعه در این باره می نویسد:
آری، از بزرگ ترین افراد امربه معروف و نهی ازمنكر و والاترین و مؤثرترین آن ها، خصوصاً نسبت به زعیمان دینی این است كه جامه كار نیك بپوشند و در كارهای خیر از واجب و مستحب پیشقدم باشند و جامه زشت كاری را از اندام خود دور كنند و نفس خویش را به اخلاق عالی تكمیل و از اخلاق زشت پاك سازند كه این خود سبب مؤثر و كاملی است تا مردم، به معروف گرایش پیدا كرده و از منكر دوری گزینند... .[7]
در فقه اسلامی سه مرحله برای این وظیفه مهم در نظر گرفته شده است. هر مرحله نیز خود دارای مراتب و درجاتی است و در صورت مؤثر بودن یك مرحله یا یك مرتبه، اقدام به مرحله یا مرتبه بعدی جایز نیست. آن سه مرحله عبارتند از:
الف) اظهار تنفر قلبی: امرونهی كننده ناراحتی قلبی خود را از منكر واقع شده آشكار كند و به طرف بفهماند كه منظورش از این كار، این است كه وی معروف را انجام داده و یا منكر را ترك نماید. برای این كار چند درجه است از قبیل روی هم فشردن پلك های چشم و روی ترش كردن، روگرداندن، پشت كردن، ترك رفت و آمد و امثال این ها.
گفتنی است تنفر قلبی از گناه لازمه ایمان بوده و بر همگان واجب عینی است، گرچه توان هیچ گونه امر به معروف و نهی از منكر نداشته باشند و آنچه به عنوان امر به معروف و نهی از منكر باید انجام گیرد، اظهار تنفر قلبی از گناه است.[8]
ب) امر و نهی گفتاری: امام خمینی (قدس سره الشریف) در این زمینه می نویسد:
اگر بداند كه از مرتبه اول امربه معروف و نهی ازمنكر نتیجه نمی گیرد، واجب است از مرتبه دوم استفاده كند، در صورتی كه احتمال تأثیر بدهد و اگر احتمال دهد كه با موعظه و زبان نرم، نتیجه حاصل می شود، نباید به مراحل بعدی تجاوز نماید. اگر بداند كه مرحله قلبی اثر ندارد و بایستی با لحن آمرانه امر و نهی كند، باید همین كار را بكند در عین حال باید درجات تندی در گفتار را رعایت نماید.[9]
ج) استفاده از زور و قدرت: اگر دو مرحله قبلی كارآیی نداشته باشند؛ باید از زور و قدرت استفاده گردد، بدین معنا كه با اِعمال فشار جلوی انجام گناهان گرفته شود و بین شخص و گناه مورد نظرش فاصله ایجاد گردد. در این مرحله نیز باید از مراتب سبك تر شروع كرد؛ اما در فرضی كه بازداری از گناه متوقف بر كتك كاری و ایجاد جراحت و امثال آن باشد، باید با اذن فقیه جامع الشرایط انجام گیرد[10] و در شرایط فعلی كه نهادهای قانونی جمهوری اسلامی شكل گرفته، چنین كاری باید با اجازه نهادهای مربوط باشد.
گفتنی است آنجا كه از فرد كاری ساخته نیست، باید امربه معروف و نهی ازمنكر به شكل جمعی و گروهی انجام گیرد. همچنین از تدابیر عملی نباید غفلت كرد یعنی باید دید چه طرح و رفتاری، مردم را نسبت به كار نیك تشویق می كند و یا از كار زشت باز می دارد و این به معنای دخالت دادن عقل و منطق، در اجرای قانون امربه معروف و نهی ازمنكر است؛ چرا كه اسلام در شیوه های اجرایی این اصل مهم، آن را به عقل و تدبیر انسان وانهاده است تا از هر راه ممكن و مفید، ریشه منكرات را از جامعه بركند. برخلاف واجبات عبادی همانند نماز كه شكل انجام آن نیز باید با تعبد به دستور شرع صورت پذیرد.[11]
نتیجه این كه امر به معروف و نهی از منكر همچون خون در پیكره دین جریان دارد و ضامن حیات اسلام است. خیزش و قیام مصلحان در جامعه‌ اسلامی نیز، بازتابی از عمل به این فریضه می باشد و اگر مصلحان بزرگی همچون امام حسین ـ علیه السلام ـ نمی بودند، ارزش های انسانی و الهی از بین رفته و اسلام قرن ها پیش توسط تبهكاران دفن شده بود، انقلاب اسلامی ایران، خود یكی از ثمرات و نتایج با ارزش این اصل در جنبه های سیاسی و حكومتی است كه توسط مصلح بزرگ، امام خمینی(رحمه الله علیه) رهبری شده و به پیروزی رسید و هم اكنون به زعامت رهبر معظم انقلاب اسلامی به راه خود ادامه می دهد.
تولی و تبرّی
قرآن كریم برای تنظیم روابط اجتماعی وسیاسی پیروان خود، ‌اصلی را به عنوان «تولّی و تبرّی» مشخص كرده و از آنان خواسته تا آن را پایه و محور تلاش ها و روابط خود با دیگران قرار دهند. به موجب این اصل هر فرد مسلمان باید در برابر صالحان و تبهكاران و در مقابل جریان های سیاسی، موضع گیری مناسبی اتخاذ نماید. [1] . ر.ك: وسائل الشیعه، ج 11، ص 395.
[2] . توبه (7)، آیه 71.
[3] . ر.ك: تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 4 ـ 3، ص 142.
[4] . ر.ك: مفردات راغب، ماده عرف.
[5] . ر.ك: تحریرالوسیله، ج 1، ص 397.
[6] . ر.ك: تحریرالوسیله، ج 1، ص 400 ـ 406.
[7] . جواهر المكارم، محمد حسن نجفی، ج 21، ص 382.
[8] . ر.ك: تحریرالوسیله، ج 1، ص 409 ـ 411، مسأله 7 ـ 8.
[9] . ر.ك: تحریرالوسیله، ج 1، ص 411.
[10] . ر.ك: همان، ص 412 ـ 413، مسأله 1 و 11.
[11] . برای آگاهی از شرایط امر به معروف و نهی از منكر و دیگر احكام مربوط به آن ر.ك: تحریرالوسیله، ج 1، كتاب امربه معروف و نهی ازمنكر.
علي رضا علي نوري ـ كليات فقه اسلامي ، ص 123