فرق بین فعل و رفتار اخلاقی با خُلق و خوی اخلاقی

[رایکا]

خُلق و خوی اخلاقی یا فطرت و سرشت اخلاقی، استعدادهای بالقوه ای است که هنگام آفرینش در نهاد انسان، نهاده شده و عامل گرایش انسان به فعل اخلاقی می باشد.
به بیان دیگر:
انسان در عمق سرش و فطرتش، به گونه ای آفریده شده که دیگران را دوست داشته باشد و به آن ها احسان و نیکی کند (نوع دوستی) و ایثار نماید، حُسن و قبح افعال را بفهمد و به خوبی ها گرایش داشته باشد (نیکی گرایی) و در عمق وجدان خود از ظلم و جنایت و بدی ها گریزان باشد.
نیز به زیبایی های مادی و معنوی تمایل داشته باشد؛ خداجو و خداگرا باشد.
در یک جمله:
خُلق و خوی اخلاقی ریشه و سرچشمة افعال اخلاقی است. بنابراین شکوفایی و به فعلیت رسیدن خلق و خوی بالقوة اخلاقی را فعل اخلاقی گویند.
اما این که فعل اخلاقی، چگونه فعلی است و چه ملاکی دارد و با چه ویژگی می‌توان آن را از غیر فعل اخلاقی شناخت میان اندیشه وران و دانشمندان علم اخلاق و روان شناس اختلاف شدیدی وجود دارد.[1]
برخی دانشمندان با دیدگاه فلسفی و عقلانی و عده ای نیز با نگاه علمی، فعل اخلاقی را تعریف نموده اند.
بعضی با نگاه روان شناسی و عده ای با بینش دینی آن را توصیف نموده اند.

[رایکا]

دانشمندان قدیم علم اخلاق می گفتند: کارهای اخلاقی، کارهایی است که حُسن ذاتی دارد، و در مقابل کارهای ضد اخلاقی، کارهایی است که قبح ذاتی دارد و معتقد بودندکه عقل انسان، حُسن ذاتی کارهای اخلاقی و قبح ذاتی کارهای ضد اخلاقی را درک می کند.[2]
اندیشمندان اخیر،‌ در تعریف فعل اخلاقی از یک جهت اشتراک دارند. همة آن ها، فعلی را اخلاقی گویند که هدف، جلب منافع مادی و فردی نباشد امّا عده ای منشأ آن را احساسات نوع دوستی انسان، برخی آن را برخاسته از فطرت زیبا گرایی مادی یا معنوی، گروهی منشأ آن را زیبایی روح یا وجدان آنان و بعضی به دلیل خردگرا و عقلانی بودن انسان، و عده ای به خاطر هوشیاری انسان و ... ذکر کرده اند.
در بینش دینی می گویند: چون هدف از آفرینش انسان، و خوشبختی و سعادت مطلق او، در نزدیکی و قرب به خدا محقق می شود، پس هر فعلی که به فرمان خدا و با نیت قرب و نزدیکی به خدا انجام گیرد، اخلاقی است.
البته مقصود از فعل اخلاقی در مطالب فوق، فعل اخلاقی خوب یا فضیلت اخلاقی است. گاهی نیز فعل اخلاقی به معنای اعم (خوب و بد اخلاقی) به کار می رود، مثلاً دزدی از نظر اخلاقی، فعل بد، یا فعل اخلاقی بد است. یعنی گاهی، هر عملی که از روی اختیار و اراده انجام شود، فعل اخلاقی می گویند، خواهد خوب باشد یا بد.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها:
[1] شهید مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص 98.
[2] جهت آگاهی از دیدگاه های مختلف، به کتاب تعلیم و تربیت در اسلام از شهید مطهری (ره) از صفحه 94 تا ص 136 مراجعه شود.