آشنايي با احاديث مشهور **حدیث «رايت خيبر»**

[seyed yasin]

رایت در لغت به معنی درفش فرماندهی كل و بزرگترین پرچم است. آن را ام الحرب یعنی مركز و اصل و اساس جنگ گفته اند زیرا تا در میدان برافراشته است بدان معنی است كه فرمانده در مركز ستاد باقی است و جنگ ادامه دارد. هر واحد رزمی نیز جداگانه پرچمی دارد كه لواء گفته می شود و رتبت آن از رایت پائین تر است. معمولا رایت به سرداری سپرده می شود كه استعداد نظامی و نیروی بدنی و هوش و استقامت و سرعت عمل و معنویات او از دیگران بیشتر باشد و تا آخرین نفس برای بر پا داشتن آن مقاومت و فداكاری نماید

[seyed yasin]

رایت رسول الله (ص) در همه غزوات به دست علی (ع) بود (اعیان الشیعه، 1/337) انس بن مالك و جابر بن عبدالله انصاری از رسول الله (ص) روایت كرده اند كه «علی پسر عم و حامل رایت من است» علی متقی از طبرانی از بریده بن الحصیب آورده است كه از رسول الله (ص) پرسیدند : روز قیامت چه كسی رایت ترا در دست خواهد داشت؟ فرمود چه كسی بهتر از آن كه آن را در دنیا در دست دارد علی بن ابی طالب (ع) (كنز العمال، 12/1301، 15/342) . عبدالله بن احمد بن حنبل به اسناد خود از ابن عباس روایت كرده است كه «در روز بدر علی (ع) رایت رسول الله (ص) را در دست داشت. حكم ـ راوی این حدیث ـ علاوه نموده كه او در روز بدر و در همه غزوات علمدار پیغمبر (ص) بود» (مناقب ابن حنبل، نسخه خطی كتابخانه مرعشی، 92 به بعد) . میر حامد حسین لكنهوئی نیشابوری جلد نهم از منهج دوم كتاب عبقات الانوار (الذریعه، 15/214ـ 215) را به ذكر طرق اسناد و ادله تواتر از مآخذ اهل سنت اختصاص داده است. حدیث پیروزی معجزه آسای علی (ع) در جنگ خیبر سخنانی است كه در فضائل آن حضرت به آن مناسبت بر زبان رسول الله (ص) جاری شده است خیبر كلمه ای است عبرانی (خبر« kheber) »یعنی طایفه و جماعت یا قلعه و پادگان. لغت نویسان عرب آن را عالم به احكام خدا یا كشاورز... معنی كرده اند (تاریخ العرب قبل الاسلام، دكتر جواد علی، 6/159، 1376 ق) . واحه خیبر در دویست و پنجاه كیلومتری شمال مدینه در راه تبوك و شام واقع است. این دشت سرسبز از دیر باز مسكن دسته ای از یهودیان بوده كه خود را از نسل ركاب (تورات، سفر ملوك، فصل نوزدهم، آیه 15) می دانستند و می گفتند بازماندگان جندب (یونادب« junadeb) »پسر ركابند و بعد از ویران شدن هیكل و قتل عام اورشلیم به خیبر مهاجرت كرده اند. مردانی ثروتمند و ملاك و رباخوار ولی شجاع و پركار بودند. به زبان عربی با لهجه یهودی حرف می زدند و از بین ایشان شاعران به نامی برخاسته بودند. واحه خیبر به نام سه دژ بزرگ آن به سه منطقه تقسیم و هر منطقه شامل چند قلعه بزرگ و كوچك بود و باغها و مزارع سرسبز داشت. یكی از آنها منطقه دژ نطاه (یعنی تاج خوشه خرما) دویمی منطقه دژ شق (برادر) و سیمی منطقه دژ كتیبه (بر وزن سفینه یعنی دسته ای از لشكریان) نام داشت. قلاع صعب بن معاذ و ناعم و زبیر (بر وزن امیر نامی است عبری) در منطقه نطاه و قلعه های ابی و نزار در منطقه شق و قلاع قموص (بر وزن چموش و به همان معنی) و وطیح (گلی كه به سم حیوانات و چنگال مرغان می چسبد) و سلالم (شاید به معنی نردبان) در منطقه كتیبه واقع بود. این قلاع استوار مأمن خیبریان و مخزن اموال و انبار اسلحه و غلات و علوفه بود و هنگام بروز خطر احشام خود را به داخل آنها برده آماده دفاع می شدند. بعد از آن كه قبایل یهود مدینه از آن شهر تار و مار شدند بقیه السیف ایشان به خیبر پناه بردند و در آنجا به تحریك و تفتین پرداختند. رسول الله (ص) كه بعد از صلح حدیبیه در صدد فتح مكه بود و می بایست قبلا خاطر خود را از یهود عربستان شمالی آسوده سازد حدود سه هفته بعد از بازگشت از حدیبیه در اواخر ذی حجه سال ششم هجری عازم خیبر شد و راه مدینه خیبر را كه هشت منزل بود چهارده روز پیمود و شبانگاهی به كنار قلاع خیبر رسید. یهودیان كه از این لشكركشی خبر شده بودند قبلا مردان جنگی را در دو قلعه نطاه و قموص و زنان و كودكان را در دژ كتیبه جای دادند. سلاح و تداركات را در دژ شق جمع آوردند و علوفه را در قلعه صعب بن معاذ انباشتند. از آن سو مواد غذائی در سپاه اسلام اندك بود و مسلمانان ناچار شكم خود را با گوشت خران باركش و خرمای نارس سیر می كردند. معذلك محاصره و جنگ ادامه داشت. ابتدا قلعه ناعم گشوده شد. بعد قلاع نطاه و شق و قموص به دست مسلمانان افتاد و آن گاه وطیح و سلالم فتح شد ولی تا فتح قلعه صعب بن معاذ مسلمانان همچنان دچار عسرت و بی غذایی بودند.

[seyed yasin]

مقاومت قموص كه امرا و اشراف یهود در آن بودند از همه بیشتر بود. بزرگان صحابه چون ابوبكر و عمر از فتح آن عاجز بودند تا این كه رسول الله (ص) علی (ع) را مأمور فتح آن نمود و او حماسه ای چنان بزرگ آفرید كه تاریخ اسلام هرگز آن را فراموش نخواهد كرد. علی با كشتن سردار قهرمان یهود مرحب حمیری و برادرش یاسر و چند پهلوان دیگر یهود و با نمایش قدرت فوق بشری خود در پرش از روی خندق قموص و كندن در سنگی قلعه و به كار بردن آن به جای سپر و هجوم برق آسا به داخل قلعه و نابود كردن فوری همه مقاومتها و اسیر گرفتن همه زنان و كودكان از جمله صفیه دختر حیی بن اخطب (بانوی اول یهود) كه به همسری رسول خدا درآمد چنان رعب و هیبتی در دل خیبریان افكند كه قدرت هر گونه دفاع را از آنان سلب نمود و ناچار بدون قید و شرط تسلیم گشتند. بعد از این فتح بود كه ثروت بی كران و ملك و برده و سلاح و ستور بسیار به دست دولت اسلام افتاد و مسلمانان یك باره از حالت پریشانی به درآمدند. عمر می گفت بعد از این فتح توانستیم غذای سیر بخوریم و عایشه می گفت حالا می توانیم هر چه بخواهیم خرما بخوریم (السیره النبویه، ابن هشام، 2/316) . به علاوه روحیه مسلمانان چنان قوی گردید كه سال بعد توانستند مكه را فتح كنند و اسلام را بر سراسر جزیره العرب مسلط سازند.

[seyed yasin]

احادیثی كه درباره قدرت نمایی و شجاعت و معجزات و مناقب علی (ع) در روز خیبر روایت شده بی شمار است. ابن اسحاق سیره نویس و مورخ قدیم اسلام حدیث ذیل را از سلمه بن عمر و الاكوع ـ صحابی رسول الله (ص) ـ روایت كرده است: «پیغمبر رایت خویش را به ابوبكر صدیق داد و او را به یكی از قلاع خیبر فرستاد. او برفت و منتهای كوشش را به كار برد اما توفیقی به دست نیاورد و فتح ناكرده بازگشت. روز دیگر عمر بن الخطاب را فرستاد. او هم برفت و جهد بسیار كرد اما كاری از پیش نبرد و برگشت. آن گاه رسول الله (ص) فرمود: «لاعطین الرایه غدا رجلا یحب الله و رسوله (و یحبه الله و رسوله) یفتح الله علی یدیه لیس بفرار، همانا فردا این رایت را به مردی خواهم داد كه خدای و رسول او را دوست دارد (در بعض روایات : و خدا و رسول او هم او را دوست دارند) خدا خیبر را به دست او می گشاید. او هرگز نمی گریزد ـ پس علی رضوان الله علیه را بخواند ـ و او به درد چشم مبتلی بود پس رشحه ای از آب دهان در چشم او چكانید و گفت: «خذ هذه الرایه فامض بها حتی یفتح الله علیك» این رایت را بگیر و آن را با خود ببر تا خدای خیبر را بر تو بگشاید. علی با آن رایت از نزد رسول الله (ص) بیرون آمد. به سرعت می دوید و نفس می زد. ما هم در پی او رفتیم. تا این كه رایت خود را در زیر دیوار قلعه بر كومه ای از سنگ نشاند. جهودی از فراز قلعه سر برآورد و گفت: تو كیستی؟ گفت: علی بن ابی طالب، جهود گفت: علوتم و ما انزل علی موسی سوگند به كتابی كه بر موسی نازل شده غلبه كردید. سلمه گوید: علی از آن جنگ برنگشت تا خدا خیبر را به دست او نگشود».

[seyed yasin]

ابن هشام در سیره (2/334) به روایت ابن اسحاق از بریده بن سفیان اسلمی از پدرش سفیان و او از سلمه بن عمرو، نسائی خصائص امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (51 به بعد) ، بخاری و مسلم و ابن ماجه، هر یك در صحیح خود (فضائل الخمسه فی الصحاح السته، فیروزآبادی، 2/162) ، سبط ابن جوزی در تذكره الخواص (41964) ، حاكم نیشابوری در المستدرك علی الصحیحین (3/37 و 4/356) ، شمس الدین محمد جزری دراسنی المطالب، هیثمی در مجمع الزوائد (9/108) ، محب طبری در الریاض النضره 25/203) حدیث رایت را با الفاظ مختلف نقل كرده اند.
ابو لیلی انصاری حدیث رایت را از پدرش و او از امیر المؤمنین (ع) به صورت ذیل آورده است: «پدرم در حالی كه با علی راه می رفت به او گفت: در تو چیزی هست كه موجب شگفتی و پرسش مردم شده است. تو در سرمای زمستان با دو لنگ نازك بیرون می آیی و در گرمای تابستان لباس ضخیم می پوشی. علی گفت مگر تو در غزوه خیبر با ما نبودی؟ گفت: آری بودم. علی گفت : رسول خدا (ص) لوایی برای ابوبكر بست و او را به جنگ فرستاد اما او برگشت. بعد لوایی برای عمر بست و او را مأمور فرمود اما او هم برگشت. پس فرمود: رایت خود را به مردی خواهم داد كه خدا و رسول او را دوست دارند و او نیز خدا و رسول را دوست دارد و او هرگز به دشمن پشت نمی كند. آنگاه به دنبال من فرستاد و من به درد چشم مبتلی بودم. او رشحه ای از آب دهان در چشمهای من فشاند و گفت: اللهم احفظه من اذی الحر و البرد «خدایا او را از آسیب گرما و سرما حفظ كن. علی گفت: بعد از آن هرگز از گرما و سرما احساس ناراحتی نمی كنم». این حدیث را به الفاظ گوناگون احمد بن محمد بن حنبل در المسند (1/23، 99) ، متقی در كنزل العمال (5/284 و 358) ، حافظ ابو نعیم در حلیه الاولیاء (4/356) و سایر محدثین (فضائل الخمسه، 2/161، 179) روایت كرده اند.

[seyed yasin]

قتیبه بن سعید از یعقوب بن عبدالرحمن زهری از ابو حازم و او از سهل بن سعد ساعدی حدیث رایت را چنین آورده است: «در روز خیبر پیغمبر فرمود: این رایت را فردا، به مردی خواهم داد كه خدای این دژ را به دست او می گشاید. او خدای و رسول او را دوست دارد و خدای و رسول او هم او را دوست دارند. چون بامداد روز دیگر شد مردم نزد پیغمبر گرد آمدند. همه امیدوار دریافت رایت بودند. آن حضرت فرمود: علی بن ابی طالب كجاست؟ گفتند: یا رسول الله او از درد چشم رنج می برد. فرمود كسی را دنبالش بفرستید. پس علی (ع) را نزد پیغمبر آوردند. رشحه ای از بزاق خود در چشمانش چكاند و برای او دعا كرد. علی در دم از آن درد شفا یافت به طوری كه گویی دردی نداشته است. پس رایت را بدو داد. علی گفت: ای رسول خدا آیا باید آن قدر با آنها بجنگم كه مثل ما شوند؟ فرمود: راه بیفت و تا پای قلعه پیش برو. آن گاه آنان را به اسلام دعوت كن و آن چه را از سوی خدا بر ایشان واجب است به همه خبر بده. زیرا اگر خدای تنها یك نفر را به وسیله تو به راه راست هدایت كند برای تو از آن سودمندتر است كه شتران سرخ مو داشته باشی».این حدیث را سیوطی در تاریخ الخلفاء علی بن سلطان قاری در مرقاه المفاتیح (5/566) ، حافظ گنجی در كفایه الطالب، موفق خوارزمی در المناقب، ابن سعد در طبقات (2 ق 1/80) ، خطیب در تاریخ بغداد (8/5) و عموم محدثین شیعی و سنی با الفاظ مختلف روایت كرده اند (مأخذی كه قبلا نام برده شد) .

[seyed yasin]

ابن اسحاق به اسناد خود از ابو رافع خادم و پیشكار رسول الله (ص) چنین روایت كرده است : «با علی بن ابی طالب رضی الله عنه در حالی كه رایت رسول الله را در دست داشت به سوی یكی از قلاع خیبر رفتیم. همین كه علی نزدیك قلعه رسید اهل آن بیرون آمدند و به جنگ پرداختند. در گیراگیر نبرد یكی از جهودان ضربتی بر او وارد آورد كه سپر از دستش بیفتاد. پس علی دست یازیده در قلعه را از جای بركند و چون سپری در پشت آن به جنگ پرداخت و آن قدر كوشید تا خدای قلعه را بر او فتح كرد. وقتی جنگ تمام شد و علی آن در را از دست بینداخت من و هفت تن دیگر جهد بسیار كردیم تا آن را بجنبانیم و برگردانیم اما نتوانستیم (مأخذ قبلی) . در تاریخ بغداد آمده است كه كمتر از چهل تن نتوانستند در قلعه خیبر را از زمین بردارند. ذهبی در میزان الاعتدال (2/218) و ابن حجر عسقلانی در فتح الباری (9/18) و محب طبری در الریاض النضره (2/188) آورده اند كه هفتاد مرد هم زور شدند تا در قلعه را به جای خود برگرداندند

[seyed yasin]

امام فخر رازی در تفسیر كبیر ذیل آیه «ام حسبت ان اصحاب الكهف و الرقیم كانوا من آیاتنا عجبا» (كهف، 9) آورده است كه «هر كس بر احوال غیب وقوف بیشتر داشته باشد قلبی قوی تر و اعصابی محكم تر و مسلطتر دارد. از این روست كه علی بن ابی طالب (ع) می فرماید: «والله ما قلعت باب خیبر بقوه جسمانیه بل قلعتها بقوه ملكوتیه» یعنی به خدا سوگند كه در خیبر را با نیروی بدنی نكندم بلكه آن را با نیروی ملكوتی و الهی از جای در آوردم (فضائل الخمسه، 2/325

[seyed yasin]

حدیث رایت و خیبر در همه كتب حدیث و تاریخ شیعی و سنی روایت شده و از دلائل استوار تقدم و افضلیت علی (ع) بر سایر صحابه است. امین عاملی در اعیان الشیعه (1/337 به بعد) اكثر صورتهای مختلف این حدیث را ذكر كرده است. مضمون این حدیث و شرح شجاعتهای علی (ع) در غزوه خیبر در ادب و هنر و عرفان همه زبانهای اسلامی به نظم و نثر از دیرباز جلوه گر است. در زبان فارسی فاتح خیبر و خیبرگشا و خیبرشكن از القاب علی (ع) است و جهود خیبری كنایه از مرد بی نوای شكست خورده می باشد. از صحابه و رجالی كه حدیث رایت (حدیث خیبر) را با الفاظ مختلف ذكر كرده اند ذیلا نام برده می شود: عمر بن الخطاب خلیفه دوم و صحابی معروف (م 23 ق) (الاعلام زركلی، 5/203 و غالب كتب حدیث در تاریخ) ، عایشه ام المؤمنین و دختر ابوبكر (م 58 ق) (الاصابه، كتاب النساء، 701، طبقات ابن سعد، 8/39) ، بریده بن الحصیب اسلمی (م 63 ق) (مأخذ آن قبلا ذكر شد) ، عبدالله بن العباس، صحابی و پسر عموی نبی اكرم (ص) (68 ق) ، ابو حمزه انس بن مالك انصاری (م 93 ق) (تهذیب التهذیب، 1/376، شذرات الذهب، 1/100 و سایر كتب) ، جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر (م 78 ق) (الاصابه، 10213، ذیل المذیل، 27) ، سهل بن سعد ساعدی (م 91 ق) (الاصابه و سایر كتب) و عده زیادی از مؤلفین كتب رجال و راویان حدیث و محدثین مورد وثوق كامل فریقین كه بعضی از آنها در متن ذكر گردیده است.مشايخ فريدني - دايرة المعارف تشيع، ج 6، ص 163