استان خراسان جنوبی

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

استان خراسان جنوبی یکی از استان‌های ایران است. این استان در شرق ایران واقع شده و مرکز آن، شهر بیرجند است. استان خراسان جنوبی، با مصوبه مجلس شورای اسلامی و پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، در سال ۱۳۸۲ ایجاد شد.
مساحت این استان ۹۵٬۳۸۵ کیلومتر مربع است که از این نظر هشتمین استان ایران است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵، جمعیت آن برابر با ۶۰۰٬۵۶۸ نفر[۱] می‌باشد و از این نظر ۲۷اُمین استان کشور است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

موقعیت جغرافیایی
این استان از شمال با استان خراسان رضوی، از غرب با استان یزد، از شرق با کشور افغانستان، از جنوب با استان سیستان و بلوچستان و از جنوب غربی با استان کرمان هم مرز است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

پیشینه
خراسان جنوبی شامل محدوده‌ای از خراسان بزرگ است که در سده‌های پیش قهستان نامیده می‌شده‌است. شهرهای مهم ایالت قهستان، تون (فردوس امروزی) و قائن بوده‌اند. مارکوپولو نیز در سفرنامه خود، از این منطقه با نام تونوکاین (تون و قاین) یاد کرده‌است.[۲]
در سده‌های اخیر و به ویژه از دوران قاجار، دو شهر فردوس و قائن به دلیل حوادث طبیعی مختلف به تدریج موقعیت جمعیتی خود را از دست داده و بیرجند مرکزیت و اهمیت بیشتری یافت.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تقسیمات کشوری

شهرستان‌های استان خراسان جنوبی


استان خراسان جنوبی، دارای ۸ شهرستان، ۲۰ بخش، ۴۹ دهستان و ۲۲ شهر است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

شهرهانوشتار اصلی: فهرست شهرهای استان خراسان جنوبی
مهم‌ترین شهرهای استان خراسان جنوبی، بیرجند، فردوس و قائن هستند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تاريخ اجمالي استان خراسان جنوبی

نگاهي به قهستان
ناحيه‌اي كه امروزه بيرجند جزء كوچكي از آن را تشكيل مي‌دهد و همزمان با سير تاريخ نسبتاً پرفراز و نشيب خود، اين قصه كوچك را نيز همراه كشيده است، قهستان نام دارد. قهستان ناحيه‌اي نسبتاً كوهستاني و ناهموار بوده است كه به دليل شرايط جغرافيايي و موقعيت مكاني‌اش در معرض حوادث و جريانات مختلف قرار گرفته، به خصوص در مسير حوادث پس از ظهور اسلام نقش نسبتاً مهمي داشته است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

واژه قهستان
اين واژه را اكثراً معرب كهستان دانسته‌اند كه به دليل محيط جغرافيايي خاص و وجود كوهستانها به آن اطلاق شده است. كهستان را بر وزن كوهستان نيز گفته‌اند.
ايالت قهستان در قديم شامل قاين، تون (فردوس)، كرشيز (كاشمر)، زردشت، زواره (تربت حيدريه)، بورجان، تربت‌جام، ولايت با خزر، خواف، زيركوه، دشت‌بياض، گناباد، بجستان، طبس فرما، طبس مسينا، خوش، بيرجند و مومن‌آباد بوده كه قسمت خراسان جنوبي را تشكيل مي‌داده است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

حدود قهستان
ظاهراً حدود قهستان در دوره‌هاي مختلف تاريخي يكسان نبوده، ولي به طور كلي از ساختار طبيعي منطقه تبعيت داشته است. اين ساختار عبارت است از منطقه كوهستاني گسترده‌اي كه از شمال غربي به دشت كوير و از جنوب غربي و جنوب، به كوير لوت و از شرق به دشت ناميد و بيابانها و شوره‌زارهاي غرب افغانستان كنوني، محدود مي‌شده و ناحيه وسيعي را شامل قاين، گناباد، فردوس، طبس، بيرجند و نهبندان در بر مي‌گرفته است. البته اين محدوده همزمان با تغيير و تحولات سياسي و نظامي و قدرت و ضعف حكومت‌هاي مركزي ايران تا حدودي تغيير يافته و گاهي تا كاشمر و تربت‌حيدريه كنوني و تربت‌جام و نواحي اطراف آنها تا جنوب نيشابور را در بر مي‌گرفته است.
تاريخ قهستان تا حد زيادي در ارتباط با ويژگي‌‌هاي جغرافيايي اين ناحيه قرار داشته است. اگر چه شهر بيرجند به عنوان يك ناحيه با سابقه شناخته شده، لكين نمي‌توان تصور كرد كه اين ناحيه يكسره خالي از اهميت بوده است. ناحيه مزبور كه محدوده وسيعي از خوسف (در غرب) تا طبس مسينا (در شرق) را شامل است، در مسير راههاي ارتباطي مهمي بوده است كه صفحات جنوبي كشور را به هرات و نيشابور و خراسان بزرگ متصل مي‌‌كرده است و به عبارت ديگر ناحيه مورد نظر در محل تلاقي سه ناحيه مهم به شرح زير قرار داشته است: ناحيه خراسان بزرگ در شمال، نواحی داخلی فلات وصفحات جنوبی ایران درغرب وجنوب غربی وناحیه سند وسیستان در جنوب شرقی؛ علاوه بر اين، ناحيه بيرجند به واسطه وضعيت توپوگرافي و اقليم نامساعد و هم‌چنين دوري‌اش از مراكز سياسي قدرت، زمينه‌ساز حوادث تاريخي خاص هم شده است.
تعريف از ويژگي‌هاي فوق به نوعي موجب يك سلسله حوادث و وقايع خاص گرديده است. به عنوان مثال، موقعيت كوهستاني اين ناحيه، آن را پناهگاه نهضت‌هاي بي‌نظير اسماعيليان كرده است كه با حكومت‌هاي وقت به مبارزه مي‌پرداخته‌اند.
خشكي اقليمي و وجود بيابانهايي كه آب و هواي شبه جزيره عربستان شباهت دارد، از همان قرون اوليه اسلامي، توجه اعراب را به خود جلب نموده است و منتهي به سكونت آنها در اين ناحيه گرديده است. انزواي جغرافيايي اين ناحيه نيز به نوبه خود، آن را به صورت مامنی براي شيعيان كه از جور خلفاي عباسي و حاكمان وقت، گريز گاهي مي‌جسته‌اند درآورده است.
در عين حال بايد اضافه كنيم كه اين منطقه كوهستاني از دستبرد و هجوم‌هاي مكرر مراكزي كه اطرافش را فرا گرفته بودند در امان نبوده است. آلفونس گابريل در اين باره مي‌نويسد: « ... در سراسر جنوب خراسان، غارت و دزدي انساني جز و امور روزمره به شمار مي‌رفت و همه از ترس هجوم تركمن‌ ها از سمت شمال و افغان‌ها از سمت شرق و بلوچ‌ها از سمت جنوب در رنج و عذاب بودند». اثرات اين تاخت و تازها به صورت قلاع و خندقها و راهروهاي زيرزميني كه بعضي از نواحي مسكوني را به يكديگر و به قلعه بيرون شهر متصل مي‌كرده است و نيز سردابهايي كه در داخل منازل تهيه مي‌كرده‌اند، قابل مشاهده است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

به استناد نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال1375 و در قالب تقسيمات جغرافيايي سال 1384 ، جمعيت استان خراسان جنوبي بالغ بر 475 هزارنفر است كه در 6 شهرستان فعلي استان زندگي مي‌كرده‌اند.درهمین دوره جمعیت ساکن در نقاط شهری استان درحدود 180674 نفر(01/38 درصد)، جمعیت ساکن درنقاط روستایی استان درحدود 293994 نفر(86/61 درصد) وجمعیت غیرساکن استان درحدود 583 نفر(13/0 درصد) بوده است.با توجه به تفکیک استان خراسان جنوبی ازاستان خراسان درسال 1382 ،آمار این استان هنوز به طورکامل تفکیک وبازسازی نشده ویا در دسترس نمی باشد.
آمارجمعیت شهرستان ها بر اساس جمعیت خانوارهای معمولی بازسازی شده است و پراکندگی جمعیت خانوارهای دسته جمعی که فاصله آماری خانوارمعمولی وخانوارکل (21737 نفر) را تشکیل می¬دهد، در شهرستانها مشخص نیست.طبق همین آمار(خانوارهای معمولی)، شهرستان بيرجند با داشتن جمعيتي معادل 234677 هزار نفر يا 74/51 درصداز كل جمعيت استان پرجمعيت‌ترين و شهرستان سربيشه با 25445 هزار نفر يا 5/6 درصد كم جمعيت‌ترين شهرستان استان بوده‌اند. هم چنين شهرستان بيرجند داراي بيشترين جمعيت شهري و روستايي به ترتيب با 116609 هزار نفر (7/49 درصد) و 117840 نفر (2/50 درصد) بوده است و اين در حالي است كه شهرستان سربيشه داراي جمعيت شهري به تعداد 4013 نفر (16درصد) و جمعيت روستايي به تعداد 21432 نفر(84 درصد) بوده است. تعداد جمعيت غيرساكن استان خراسان جنوبي بسيار ناچيز و تنها در حدود 583 نفر يا معادل 1% جمعيت استان است كه شهرستان نهبندان با 355 نفر داراي بيشترين تعداد جمعيت غيرساكن بوده است. در جدول شماره 2-4-1 تعداد وتوزيع جمعيت خانوارهای معمولی استان خراسان جنوبي به تفكيك شهرستان‌ها و نقاط شهري و روستايي نشان داده شده است. لازم به ذکراست به دلیل تفکیک شهرستان درمیان بعدازسال 1384 آمار این شهرستان هنوز تفکیک و بازسازی نشده است ؛ ولی آمار تخمینی آن که ازمجموع جمعیت دهستانهای این شهرستان به دست آمده درحدود 50000 نفر می باشد.