بررسی میزان دلیلیت برهان نظم بر اثبات معبود

[رایکا]

بخش دوم : بررسی اشکالات وارده بر برهان نظم

بعد از به وجود آوردن یک ذهنیت مثبت از برهان نظم و بیان گوشه هایی از نظم موجود در طبیعت در بخش قبلی ، در این بخش به بیان ایرادات و اشکالاتی که به این برهان وارد می آورند می پردازیم تا مخاطب بتواند با خواندن دو بخش ، خود قضاوت درستی از میزان دلالت این برهان داشته باشد . هر چند که درخلال این بخش جواب و دفاعیاتی از اشکالات وارده مطرح می شود.
هر استدلال و برهانی هرچند که نام برهان را یدک می کشد ، قابلیت این را دارد که مورد خدشه و اشکال واقع شود . چرا که بسیاری از برهان ها از مواد یقینی و غیر قابل خدشه ای ساخته شده اند که در قالب درستی قرار نگرفته اند و هیئت (صوره ) آنها فاسد می باشد و یا برعکس ، دارای صورتی سالم ولی مواد فاسدی هستند . هرچند در این صورت به این استدلال های غلط برهان گفته نمی شود ولی ابتداءً واز روی مسامحه ان را برهان می نامند .
به نظرشمادربرهان نظم که در مقدمه به آن اشاره شد میتوان دواشکال صوری ومادی را یافت ؟
جواب این سوال منفی است ، چرا که این برهان از مواد یقینی و صورتی کاملا صحیح ساخته شده است و هیچ یک از اشکالات مطرح شده به آن وارد نمی باشد .
اینجا سوالی مطرح می شود بدین مظمون که ،منظور شما از اشکالات وارده بر این برهان چیست ؟ از یک طرف تمام اشکالات اعم از صوری و مادی را از ان سلب کرده و از طرف دیگر قصد بررسی اشکالات وارده بر ان را دارید .
جوابی که شایان است در این باب ذکر شود این است که اشکالات وارده همگی به دامنه ی این استدلال برمی¬گردد و محدوده ی دلالی این برهان را ضیغ می کند .در حقیقت اشکال در مقام استفاده از برهان است ، در مواردی که دامنه ی آن برد ندارد

[رایکا]

پي نوشت :

1. مظفر، محمد رضا ، المنطق التعلیمی . ص 277-278
2. ربانی گلپایگانی ، علی، در آمدی به کلام جدید ، ص 17
3. طباطبائی ، محمد حسین، بدایه الحکمه، ص 12و13
4 .مطهری ، مرتضی ، منطق – فلسفه، ص 133
5 .م
6. قران کریم ، سوره ی 31 ، ایات 10 و 11
7 . ایزدی ، مصطفی، دیدگاه توحیدی ، ص 150، ترجمه آیات برگرفته از مقاله سید محمد حسینی بهشتی
8 . قران کریم ، سوره ی2 ، آیات 163 و 164
9 . ایزدی ، مصطفی، دیدگاه توحیدی ، ص153، ترجمه آیات برگرفته از مقاله سید محمد حسینی بهشتی
10 . قرآن کریم، سوره 16 ، آیه 79
11. ایزدی ، مصطفی، دیدگاه توحیدی ، ص 157، ترجمه آیات برگرفته از مقاله سید محمد حسینی بهشتی
12 . نهج البلاغه ص 167 ، خطبه ی 91 ، بخش 10
13 . نهج البلاغه ص 167 ، خطبه ی 91 ، بخش 9
14. توحید مفضل ص 77
15 . توحید مفضل ص 67
16. توحید مفضل ص 156-158
17 .توحید مفضل ص 169-170
18 .توحید مفضل ص 205
19 .جان هیک ، فلسفه دین ، ص 61 -62
20 .سبحانی، جعفر ، مدخل مسائل جدید ، ص 97 – 98
21 .هرگاه وجود این دو احتمال در نظر خرد یکسان باشد باید ناقدان برهان ، جزء شکاکان در مسائل ماورائ طبیعت باشند ، نه مادی نافی ماوراء طبیعت . سبحانی، جعفر، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ص 98- جان هیک . فلسفه دین ،ص .62
22 . سبحانی ،جعفر، مدخل مسائل جدید در علم کلام ، ص 102
23 . معتقدین به نظریه ی دوم (طرح تصادف )
24 . همان
25 . قائمی؛ اصغر،اصول اعتقادات ص 35
26 . همان ص 36
27 . جان هیک ، فلسفه دین ،ص 62
28 . همان
29 . سبحانی،جعفر ، مدخل مسایل جدید ، ص99
30 . صادقی، سید محمد علی ، توحید ذات و صفات از دیدگاه اسلام ، ص 73
31. همان، ص 73
32. سبحانی،جعفر ، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ص 103
33. همان

[رایکا]

بررسی میزان دلیلیت برهان نظم بر اثبات معبود (2)

فصل اول ( اشکال اول ) : یقینی نبودن پشتوانه برهان نظم (برهان احتمالات)

« حساب احتمالات ، احتمال وقوع تصادفی و اتفاقی یک مجموعه را گرچه به سوی صفر میل می دهد ولیکن هرگز به صفر نمی رساند به همین دلیل تنها برای اطمینان عرفی و یقین روانشناختی مفید است و هیچ گاه یقین علمی به دنبال نمی اورد . »
در پاسخ به ضعف وارد شده می توان این چنین جواب داد که : با توجه به پیام برهان و رسالتی که بر عهده دارد ، این اشکال وارد نخواهد بود، زیرا برهان محاسبه ی احتمالات برهان مستقل نیست ، بلکه رسالت ان داوری میان دو نظریه ی طرح تدبیر و تصادف است و این که کدام یک از این دو نظریه در تبیین پدیده منظم ، ارزش علمی دارد .
انتظار از این دلیل این نیست که احتمال مخالف (تصادف ) را به حد صفر برساند بلکه انتظار این است که ان را به حدی برساند که هیچ خردمندی در تبیین پدیده ها به ان توجه نکند ، و ارجی بر ان ننهد . و برهان حساب احتمالات در این حد کارایی دارد .
طرفداران فریضه ی اپیکوری همان طراحان فرضیه های علمی در پدیده های طبیعی هستند و هیچ گاه دیده نشده که این گروه در تحلیل های خود ، پدیده ای را با فریضه ای که احتمال صحت ان نسبت به فرضیه ی مخالف ، در حد یک میلیاردم است ، تفسیر و تبیین کنند ، چه طور شده است که همین گروه در تبیین پدیده ی نظم و هماهنگ بودن طبیعت ، بر چنین احتمالی تکیه می کند و به رخ مخالفان می کشند .
« احتمال پیدایش نظم در سایه ی تصادف که یک احتمال، در مقابل یک میلیارد احتمال ، مخالف است ، هرچند از نظر دقت فلسفی ، منافی یقین به طرح و تدبیر است ولی به خاطر ضعف ان چنان مغفول عنه است که انسان تحلیل گر به ان توجه نکرده وآن را به حساب نمی اورد و یقین خود را به قضیه اشکار می سازد ، چنان که همین وضع در استقراء گسترده نیز حاکم است».

[رایکا]

تضعیف احتمالات ،یاور طرح صدفه

به نظر می رسد در جواب آقای سبحانی رنگ کمرنگی از تناقض وجود دارد. (به این صورت که اول فرمودند: اشکال مذکور وارد نمی باشد ولی بعد به جواب از ان اشکال پرداختند، که نشان می دهد عملا ان را پذیرفته اند ) .
برای بررسی مثال مذکور در احتمالات ، دو پیش فرض ذکر می کنیم:
اول- چرا سکه هایی را که از جیب بیرون می اوریم باید دو مرتبه به جیبمان برگردانیم ؟ شرایط حیاتی که به وجود امده اند ، باقی می مانند ، چرا باید دوباره احتمال ان ها را مثل اول حساب کنیم ؟
دوم – چرا آقای سبحانی احتمال همه ی پدیده ها را یکسان می دانند ؟ شاید دو پدیده ی اول که بوجود امدند تسریع در به وجود امدن پدیده ی سوم کنند و شرایط را برای سریعتر بوجود امدن سومی فراهم کنند که در این صورت احتمال ایجاد پدیده ی سوم و احتمالات بعدی بیشتر میشود . در نتیجه پدیده ها مثل سکه ها نیستند که درکمیت احتمال وقوع وقایع ما بعدشان اثر گذارنباشند.
باتوجه به احتمال باقی ماندن پدیده های ایجاد شده ، یکسان نبودن احتمال پیدایش پدیده ها و وجود زمان کافی برای خروج منظم و تصادفی پدیده ها از کیسه ی صدفه ، احتمال طرح صدفه تقویت می شود . پارامتر سوم (زمان) در تائید صدفه بسیار نقش دارد به گونه ای که دریک مدت زمان بسیار طولانی ، پدیده ها آنقدر تکرار می شوند تا نظام فعلی حادث شود.

[رایکا]

به عنوان مثال احتمال به وجود آمدن سومین پدیده طبق پیش فرض اول می شود:

واضح است که احتمال وقوع صدفه تقريبا چند برابر شد . (50% بيشتر )
این در حالی است که ما هنوز احتمال تاثیر پدیده ها ی پیشین در بوجود امدن پدیده ها ی بعدی را حساب نکرده ایم . با در نظر گرفتن پیش فرض دوم احتمال قوی تر می شود . بعنوان مثال ( البته مثال یقینی نبوده و قابل خدشه و اشکال است ) : برای بوجود امدن سومین پدیده، احتمال پیدایش ،طبق پیش فرض های اول و دوم عبارتست از:

[رایکا]

در این صورت احتمال وجودیافتن منظم پدیده ها بیشتر شد و به امکان نزدیکتر گردید ه است، طرح تصادف تقویت می شود وعلاوه بر آن زمان نیز به این طرح دست یاری می دهد .هنر دانشمندان این است که میزان عمر جهان هستی با نظام کنونی را تخمین بزنند (زمانی که جهان منظم کنونی از ابتدای پیدایش تاکنون سپری کرده است ) ولی منظور ما از زمان در این بحث زمان قبل از پیدایش این نظام کنونی است ، که ذرات صغار در حال ترکیب شدن با یکدیگر بودند تا پدیده های منظم شکل گیرند.
واقعا چه کسی می تواند آن زمان را محاسبه کند ، شاید یک میلیارد یا یک تیلیارد برابر عمر کنونی زمین زمان سپری شده تا به طور اتفاقی مواد با هم ترکیب شوند و پدیده ها را بوجود اورند .
می توان مثالی را به این صورت تصور کرد که : پدیده ی ( اول و دوم ) حاصل شده ( به فرض اینکه ترتیب در ایجاد پدیده ها شرط باشد ) و بعد لازم بوده پدیده ی سوم ایجاد شود ولی پنجمین پدیده ایجاد شده،در این صورت پدیده ی پنجم منتظرمی ماند تا پدیده ی سوم و چهارم حاصل شود ،یعنی از بین نرفته و هنوز با پدیده های دیگر منظم نشده تا وقتی که سوم حاصل شود و بادوم هماهنگ شود و بعد چهارم حاصل شده و با سوم هماهنگ شود . ( حتی اگر پدیده هاکاتوره ای هم به وجود ایند ، از بین نرفته و خود مرتب می شوند ).

[رایکا]

اگر اشکال شود که زمان نیز خودش یکی از ان پدیده ها است و باید در زنجیره ی خودش اول حاصل شود، می توان گفت با پیش فرضی که طرفداران فرضیه ی اپیکوری دارند، ذرات صغار وجود داشته اند و در حال حرکت بوده اند ، زمان هم وقتی به وجود می اید که ماده و جسم در حال حرکت و تحول باشد (پس ماده و زمان واجب الوجود می باشند ).
در نتیجه برهان احتمالات راه خوبی برای اثبات معبود نمی باشد وبه وسیله ی برهان امکان و وجوب پیش فرض( احتمالات) رد می شود .
در نتیجه ذرات صغاری باقی نمی ماند ( به عنوان واجب الوجود ) که بخواهند تصادفی با هم ترکیب شوند این برهان چون بر پیش فرض هایی که خود فاسد هستند ( طرح تصادف ) بنا شده راه خوبی برای اثبات صدفه و یا تدبیر نیست ، هرچند ظن فلسفی بوجود می اورد ولی هیچ گاه یقین فلسفی به دنبال ندارد . باید توجه داشت که مخاطب برهان کیست. اگر مخاطب نظریه پردازان علمی، یا افراد عامی باشند با همان ظن فلسفی می توان ان ها را به یقین رساند (یقین علمی ) ولی هیچ گاه نمی توان با این برهان یک فیلسوف را متقاعد کرد و یک خدای فلسفی را اثبات نمود بلکه فقط یک خدای تجربی و علمی اثبات می شود.

[رایکا]

فصل دوم (اشکال دوم ) : احتمال وقوع نظم یا نظام احسن و غیر احسن

« در صورتی که وجود مدبری حکیم به شیوه ای عقلی اثبات نشده باشد و احتمال وقوع تصادفی هیئت موجود برود ، بین احتمال وقوع نظام موجود ویا نظام احسن ، و احتمال وقوع هر یک از حالت های ممکن ویا متصور و از جمله احتمال وقوع بدترین و زشت ترین مجموعه ، تفاوتی نخواهد بود و در این صورت چون یکایک شکل های متصور با یکدیگر سنجیده شود ، از جهت احتمال ، امتیازی بین هیچ یک از ان ها با دیگری نیست .
امتیاز وقتی به وجود می اید که احتمال وقوع چند مورد با یکدیگر جمع شود و یا اینکه احتمال وقوع نظام موجود و یا نظام احسن ودربرابر دیگر احتمال هایی قرار گیرد که در ردیف ان قرار دارند ، در این حال هرچند احتمال وقوع نظام احسن به سوی صفر میل کرده باشد ، احتمال ظهور طرف مقابل که حاصل جمع دیگر احتمالها است ، به یک نزدیک خواهد شد ولیکن نکته ی مهم این است که واقعیت خارجی همواره یکی از احتمال های مفروض است و جامعی که بین چند حالت ویا بین همه ی حالت هایی که غیر نظام احسن هستند ، در نظر گرفته می شود ، یک امر ذهنی است و به بیان دیگر ، در واقع همواره یکی از شکل های متصور تحقق می پذیرد و ان شکل هر کدام که باشد ، احتمال مساوی با احتمال نظام موجود و یا نظام احسن خواهد داشت . »

[رایکا]

در تحلیل این اشکال باید سه چیز را درنظر گرفت :
الف ) : مطابق قانون علیت و معلولیت در حرکت نامتناهی ذرات صغار ، باید یکی از این صور تحقق پذیرد، وتعیّن یکی از ان صور بستگی به تحقق علت تامه ان دارد ، یعنی هرگاه علت هر یک از این صور مختلف تحقق پذیرفت ، معلول تحقق خواهد یافت و قانون محاسبه احتمالات با این نقطه سرو کاری ندارد .
ب ): مقصود از نظم در این مورد ، نظم غایی است ، یعنی نظم هماهنگ اجزاء و ذرات بی شمار که به نتیجه ی خاصی منتهی می گردد ، مانند هماهنگی اجزاء دستگاه بینایی به نحوی که به دیدن می انجامد ، در حالی که ترکیب اجزای ان مثلا به یک میلیون صورت امکان پذیر است . اما هیچ کدام از ان صور هماهنگ نبوده و به این نتیجه نمی رسد .
ج ) : تحقق هر یک از این صورت ها اعم از ناهماهنگ و هماهنگ ، جز یک احتمال ان را تایید نمی کند و همه ی صور از نظر احتمال ، یکسان می باشند .
با توجه به این سه اصل ، به توضیح برهان می پردازیم. فرض می کنیم شماره ی صورت های غیر منظم از پدیده ی حیات قریب به یک میلیون صورت است ، و درحالی که صورت منظم که در ان هماهنگی و آینده نگری صورت گیرد ، یک صورت بیش نیست ، در این هنگام تحقق پدیده به صورت غیر منظم ( اگر طرح و تدبیر در کار نباشد ) ، مورد تایید نهصد و نود و نه هزار و نهصد و نود نه احتمال است در حالی که صورت منظم از پدیده را فقط یک احتمال تایید می کند .
شمامی توانیداین اختلاف بارزدر احتمال را با یک مثال توضیح دهید ، فرض کنید مکانیکی تمام اجزاء یک خودرو را پیاده کرده و همه را در بشکه ای می ریزد و با وسیله ای روزها و یا ماه ها ان را تکان می دهد صور نامنظم اجزای آن ، با صورت منظم که غایت و غرض بر ان مترتب شود ، قابل قیاس نیست ، ترکیب نامنظم آن می تواند به هزاران صورت در اید ، در حالی که ترکیب منظم و هماهنگ ان یک صورت بیشتر ندارد» .

[رایکا]

این جاست که می گوییم ( اگر طرح و تدبیر نباشد ) ، احتمال پیدایش یک خودرو منظم بر اثر حرکت کور و کر ، یک احتمال بسیار ضعیف و نادری است که مورد توجه قرار نمی گیرد ،درحالی که احتمال پیدایش یک مرکب کج و معوج و خالی از هدف ، مورد تایید هزاران احتمال می باشد به گونه ای اگر احتمال منظم ( احتمال بسیار ضعیف ) به هر دلیلی از بین برود ، یقین فلسفی دست می دهد که محصول این حرکت یک موجود ناهماهنگ است .
عقل و خرد در پرتو محاسبه ی احتمالات می گوید : اگر طرح تدبیر در کار نباشد ، احتمال پیدایش موجود هماهنگ در آستانه ی صفر است ، در حالی که احتمال پیدایش یک مرکب ناهماهنگ و ناهنجار در استانه ی یقین فلسفی واز نظر علمی و عقلانی ، مورد یقین است .
هرگاه ما در مقابل پدیده ی نامنظم قرار بگیریم ، توجیه پدیده ی ناهماهنگ از طریق تصادف و شانس ، یک توجیه عقلانی خواهد بود و در حقیقت پدیده را با عاملی تفسیر کردیم که قبل از روشن شدن وضع ، تقریبا یک میلیون احتمال ان را تایید می¬کرد ودر چنین صورتی حق نداریم ان را با عامل دوم طرح و تدبیر توجیه کنیم .
ولی اگر در مقابل یک پدیده ی منظم وهماهنگ قرار گرفتیم ، در این صورت جریان بر عکس خواهد بود ، توجیه آن از طریق تصادف و شانس ، تفسیر پدیده با یک احتمال بسیار نا چیز خواهد بود که در نظر عقلا و خردمندان بی ارزش بوده و در هیچ علم و دانشی برای احتمالی ارزش قائل نمی شوند . بلکه عقلا می گویند : اگر عامل تصادف و شانس تعیین کننده بود ، بایستی وضعی بر خلاف وضع موجود پدید امده باشدکه نتیجه ی ان هرچه باشد پیدایش پدیده ی منظم به مفهوم غایی ان نخواهد بود ، درحالی که اکنون پدیده ی منظم تحقق یافته است ، پس در این صورت باید ان را با عامل دیگری به نام طرح و تدبیر تفسیر کرد که صد در صد با هدف داری متلازم است ، نه عامل تصادف که فقط در یک میلیونیم احتمال می تواند با هدف داری همگام باشد .