« عباس میرزا » مردی لایق که به سلطنت نرسید

[ملکوت* گامی تارهایی *]

نژاد و ريشۀ ايل قاجار:
طايفۀ "قاجار" كه نژاد و ريشه آنها به قوم "سالور" مي‌رسيد از ساكنين سرزمين چركَس و از سه تيره مختلف: سلدوس، اونك قوت و جلاير تشكيل مي‌شدند كه از ميان آنها سلدوسها اصلاً به ايران نيامدند ولي قاجار‌ها به طرف ايران و بخشهاي قفقاز آمدند و بخشي از قوم جلاير بودند بعد از مرگ هلاكوخان سرتاق نويان كه يكي از افراد دلاور و برگزيده قاجار بود، به رياست و رهبري اين طايفه انتخاب شد و در بخش دشت مغان به حكومت رسيد و سالهاي متمادي در اين ناحيه وسيع و نسبتاً خوش آب و هوا زندگي كردند و در زمان صفويه به ايران وارد و در دشت گرگان مستقر شدند و صفويه و مخصوصاً شاه‌ عباس به عنوان مرزبان از آنها استفاده كرد.


عباس ميرزا در زمان طفوليت و كودكي:
چهارمين پسر فتحعلي شاه "عباس ميرزا" در سال 1303 در قصبه (نوا) از توابع لاريجان قدم به عرصۀ وجود گذاشت و فتحعلی شاه نام این مولود را عباس میرزا گذاشت و نسبت به وي مهر و انسی خاص يافت، او بر خلاف پسران ديگرش در دوران كودكي، طفلي مريض المزاج و فوق‌العاده مؤدب و سر بزير و محجوب بود و در سن ده سالگي به كسالت و درد مفاصل و استخوان مبتلا گشته بود. او در كودكي بسيار مورد علاقه آقا محمد خان قاجار سر سلسلۀ سلاطين قاجار بود و خود تعليمات نظامي مخصوص را به او مي‌آموخت عباس ميرزا ضمن فرا گرفتن تعاليم مختلف و روش‌هاي گوناگون فنون سواري و جنگ در ايام فراغت و بيكاري به مطالعه كتب سودمند و مفيد مي‌پرداخت و به آساني به بيشتر زبان‌هاي شرقي آشنا شده بود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

ولايت عهدي عباس ميرزا:
فتحعلي شاه در سال دوم جلوس سلطنت خود، مجلس با شكوهي ترتيب مي‌دهد و جمع كثيري از بزرگان و علماء و رجال سرشناس و درباريان و وابستگان صاحب رأي و نظر و همچنين سركردگان خاندان قاجار را دعوت مي‌كند تا آنها در زمينۀ تفويض وليعهدي به فرزند قابل و كاردانش، عباس ميرزا به مشورت و گفتگو بپردازند.
فتحعلي شاه كه عباس ميرزا را از ديگر فرزندان خود باهوش‌تر و دليرتر و مستعدتر مي‌ديد وقتي در اين مجلس، عموم بزرگان و سران قاجار نسبت به شجاعت و امتيازات برجسته عباس ميرزا و درايت و قابليت او اتفاق نظر داشتند، اين انتخاب شاه را شايسته دانستند و فرداي آن روز شاه او را به حكومت آذربايجان تعيين مي‌نمايد.

ازدواج عباس ميرزا:
فتحعلي شاه پيش از عزيمت نايب السلطنه عباس ميرزا به آذربايجان به فكر ازدواج براي فرزند خود برآمد و بهمين لحاظ پس از آنكه با عباس ميرزا در اين زمينه صحبت كرد، دختر ميرزا محمدخان دولوي قاجار را كه از زعماي طايفۀ قاجار بود به نام «خرده خانم» براي وي نامزد کرد و اين از لحاظ سياسي نيز براي ايل قاجار اهميت فراوان داشت كه وصلت عباس ميرزا درون ايلي باشد و به اين ترتيب عباس ميرزا روانه آذربايجان شد.

عباس ميرزا و حكومت آذربايجان:
اواخر ماه ذيحجه، 1213 هـ، ق عباس ميرزا به شهر تبريز وارد شد او خوشحال بود كه توانسته اين سفر طولاني را پشت سر بگذارد، كليه حكام شهرها و امراء و سران عشاير و طوايف و همه بيگلربيگيان كه از مدتها پيش انتظار او را می­کشیدند در دروازۀ تبريز اجتماع كرده بودند، او پس از ورود به اين سرزمين دست به اصلاحاتي در آذربايجان زد، او به كارهاي ديواني نظم و ترتيبي خاص داد وی طرز جمع‌آوري ماليات و عوايد دولتي ظالمانه و برخلاف اخلاق و عدالت را سامان داد.
عباس ميرزا دستور داد شهرهاي مهم آذربايجان، از جمله اردبيل و خوي و مراغه و غيره از شكل و صورتهاي قبلي خارج شوند و مخصوصاً ترتيب خيابانها و عمارات دولتي به طرز نوين احداث گردد. او در شهر تبريز بناها و ساختمانهاي عمومي و گردشگاههاي مختلفي را ايجاد كرد و بخاطر رفاه حال عموم، دستور داد اماكن و باغهاي عمومي مفرح و دل‌انگيزي در داخل شهر تبريز ساخته شود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

عباس ميرزا و جنگهاي ده ساله ايران و روسيه:
بعد از فتح گرجستان به وسيلۀ روسيه تزاري كشمكشها بين ايران و روس آغاز شد و جنگ با روسيه با هدف فتح گرجستان چندان آسان به نظر نمي‌رسيد، حال كه انگليسي‌ها رغبتي براي كمك كردن‌ نشان نداده بودند مي‌بايست در جستجوي متحد ديگري می­بود و چون كشور فرانسه با روسيه در حال جنگ بود، دولت ايران از ناپلئون تقاضاي كمك كرد و او نيز بخاطر دست‌يابي به هند در صدد اتحاد با ايران بود.
در آغاز جنگ، پيروزي از آن قشون ايران و نائب السلطنه عباس ميرزا بود ولي بعد نيروهاي روسي به اتكا توپ خانه مجهز خود، نيروهاي ايراني را به عقب راندند و از طرفي فرانسويها كه با روسها صلح كردند، با ميانجي‌گري بريتانيا دو طرف را به مذاكره براي پيمان صلح كشانيد كه سرانجام در 14 اكتبر 1813 (22 مهر 1192) در دهكده گلستان به امضاء رسيد، بر اساس مفاد اين پيمان ايران بسياري از ايالات خود در قفقاز را مانند: قره باغ، گنجه، شيروان، باكو و... را از دست داد.
احتمالاً نه شاه ايران و نه تزار روسيه، عهدنامه گلستان را قطعي تلقي نمي‌كردند عباس ميرزا آن را فقط آتش‌بسي موقت مي‌دانست و خود را براي جنگي ديگر آماده مي‌كرد، در اين زمان حكومت ايران ابوالحسن خان شيرازي سفير سابق ايران در لندن را به سنت پترز بورگ فرستاد تا درخواست كند که به تصحيح خطوط مرزي اقدام شود، اما وزير خارجه روسيه درخواست ايران را رد كرد، با وجود اينگونه رفتار سرد و دو پهلو از جانب دولت روسيه و فشار روحانيون و اينكه در مه 1826 (ارديبهشت 1205) سپاهيان روسيه ميرك محلي در خانات ايروان را اشغال كردند و ايرانيان نيز در برابر، درياچه گوكچا را گرفتند و اين بهانۀ جنگ‌هاي دوم ايران و روس شد كه در آغاز، سپاه ايران موفقيتهاي زيادي بدست آورد اما به خاطر كمي تجهيزات، سپاه ايران شكست خورد و در تركمن چاي عهدنامۀ ديگري بر ايران تحميل شد كه علاوه بر شهرهايي كه در پي عهدنامۀ گلستان از ايران جدا شده بود شهرهاي جديدي به همراه غرامت 20 ميليون روبلي به ايران تحميل شد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

سرانجام عباس ميرزا:
ساليان متمادي بود كه يك بيماري مزمن كه دستگاه گوارشي و كليه‌هاي عباس ميرزا نائب السلطنه را مورد حمله قرار داده بود، مزاج اين شاهزاده نيرومند و مقتدر را از حال اعتدال خارج ساخته و باعث شده بود او از لحاظ بنيه ضعيف شود و لزوم مداوا و درمان فوري و مستمر را ايجاب مي‌كرد ولي متأسفانه اشتغالات جنگي و سياسي و حركت‌هاي مداوم او براي امنيت دادن به شهرهاي ناامن و سركوبي گردنكشان اجازۀ استراحت و معالجه را به او نمي‌داد و معالجات طبيب او كورمك نيز مأثر واقع نشد و بعد از برگشت از زيارت حضرت رضا (ع) در سال 1249 هـ دچار استفراغ‌هاي پي در پي ‌گردد كه مربوط به كبد او مي‌شد و احتمالاً با سم مسموم شده بود.

.
.
.
.
.

[بی نام]

هر کس که تماشاگه او گلشن عشق است
گلزار جهان در نظرش جز قفسی نیست