۩۞۩ روش فهم دین ۩۞۩

[ملکوت* گامی تارهایی *]

روش اجتهادی در کشف احکام اسلام
ممکن است این آقایان بگویند: اولا زمانی که خودمان به قرآن مراجعه می­کنیم، معنی آیات را می­فهمیم، ثانیا در صورت نیاز به کلمات پیغمبر (ص) مراجعه می­کنیم؛ اما دیگر به علما، نیازی نداریم چون خود ما حدیث را می­خوانیم و معنای آن را متوجه می­شویم. غافل از اینکه در اینجا مشکلات مضاعف می­شود. زیرا در معنی حدیث هم ابهاماتی وجود دارد که گاهی از ابهام آیات قرآن بیشتر است. علاوه بر اینکه حدیث باید از نظر سند هم رسیدگی شود. ما در قرآن از نظر سند مشکل نداریم. همه میدانیم که محتوای قرآن آیاتی است که بر پیغمبر (ص) نازل شده و تحریف یا کم و زیاد نشده است. این گونه نیست که سند بعضی از آیات یا بعضی از سوره های قرآن ضعیف باشد یا احتمال دهیم شخص دیگری آن را جعل کرده باشد. اما در روایات این گونه نیست. در بین روایات، احادیث ضعیف و مجعول هم به چشم می­خورد. افرادی بودند که روایاتی را جعل کرده و به دروغ به پیغمبر (ص) نسبت داده­اند. پیغمبر اکرم (ص) این مسأله را پیش بینی کردند که بعد از رحلت ایشان کسانی به آن حضرت دروغ خواهند بست. به همین دلیل فرمودند: به سادگی هر کلامی را که از من نقل شد، نپذیرید. حال، اگر کسی که قصد دارد به حدیث، (کلام پیغمبرصلی الله علیه و آله و سلم و امام (ع) مراجعه کند و آن را بفمد، اگرتخصص لازم را نداشته باشد و حدیث صحیح و سقیم را از یکدیگر تشخیص ندهد، چه بسا حدیث صحیح را رها کند و حدیث ضعیف را مورد استناد قرار دهد.
ممکن است کسی بگوید: ما تمام نکاتی را که باید برای استفاده از آیات و روایات در نظر داشت، مراعات می­کنیم. یعنی لغت و ادبیات عربی، معانی بیان و قواعد محاوره را یاد می­گیریم، به عام و خاص کلام توجه می­کنیم، مقید و مطلق و ناسخ و منسوخ آن را هم بررسی می­کنیم، تمام موارد لازم را رعایت می­کنیم. اما معنای این کلام این است که این شخص خودش مجتهد است، چون این، همان کاری است که مجتهد انجام می­دهد. و این، همان شیوه­ای است که فقها و مفسرین به کار می­برند. و کسی نگفته است که مجتهد و متخصص هم باید به مجتهد و متخصص دیگری مراجعه کند. نکتهی شایان توجه اینست که روحانیون برای استفاده از آیات و روایات بر اساس روش اجتهادی این کار را انجام میدهند و بیش از هزار و سیصد سال علمای بزرگ ما برای تکمیل آن زحمت کشیده­اند تا روشی سنجیده به دست آمده است یعنی همان قواعد فقه، اصول، ادبیات و سایر قواعدی که در روش تحقیق با به اصطلاح [متدولوژی فقه] باید رعایت شود. ولی حتی بین علمایی که بر اساس این متدولوژی تحقیق کار میکنند، اختلافات فراوانی پیدا میشود، که بخشی از آنها معلول عدم دسترسی به امام معصوم و عدم دسترسی به همه­ی سخنان ایشان و وقوع پاره ای تغییرات در آنچه به دست ما رسیده، می­باشد بطوری که مباحث فقهی را در بسیاری از موارد بصورت مباحث نظری و ظنی درآورده که مانند سایر علوم مشابه در مقام عمل باید نظر اعلم و افقه را ملاک قرار داد و از آن تبعیت کرد. اختلاف نظر فقها گاهی در فتاوی و احکام فردی است در این صورت هر کس میتواند در زندگی فردی خود از یکی از علما تقلید کرده و طبق فتوای او هم عمل کند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

مطلبی که در این جا باید به آن توجه کرد این است که گاهی باید فتوایی در کشور رسمیت پیدا کند و همه ی آن را بپذیرند. به عنوان مثال فتوایی که باید در دادگاه بر اساس آن حکم صادر شود. باید فتوای واحد و مشخص و مورد قبول عموم و به اصطلاح، دارای رسمیت باشد و نمی توان پذیرفت که دادگاهی حکمی را صادر کند و دادگاه دیگری در همان سطح آن حکم را نقض کند. تصور کنید که زن و شوهری با هم اختلاف پیدا میکنند که به طلاق منجر میشود، اما مشخص نیست که این طلاق صحیح است یا صحیح نیست. اگر طبق فتوای مجتهدی این طلاق صحیح بود، به این معنی است که این زن و شوهر باید از یکدیگر جدا شوند. حال اگر این خانم مقلد مجتهدی است که طبق فتوای او طلاق صحیح است و باید از هم جدا بشوند، اما شوهر مقلد کسی است که میگوید طلاق باطل بوده و آنها هنوز زن و شوهر هستند، در اینصورت این دو نفر باید چه کنند؟ بنابراین، باید فتوای رسمی وجود داشته باشد که قاضی بر اساس آن در مورد صحت یا عدم صحت طلاق قضاوت کند. در غیر این صورت، امکان ندارد یکی از این دو بگوید من زن تو نیستم، دیگری هم بگوید من شوهر تو هستم. درچنین مواردی نمی توان به فتاوای مختلف عمل کرد. بلکه باید یک فتوای رسمی و قانونی وجود داشته باشد که مشاجره و اختلاف را رفع کند.
حال، کسانی که می­گویند: هر کس باید بر اساس برداشت خود عمل کند، با چنین اختلافاتی چه می­کنند؟ اگر کسی روش عقلایی را بپذیرد، باید به مجتهد اعلم مراجعه کند. ابتدا باید متخصصان را بشناسیم. سپس بررسی کنیم که در بین متخصصان، کدام یک اعلم هستند و با شناخت مجتهد اعلم، فتوای او به عنوان فتوای رسمی و قانونی معتبر خواهد بود. اما کسانی که اصلا، تخصص را قبول ندارند و می­گویند خود ما به متون مراجعه می­کنیم و بدون احتیاج به متخصص، معنی آیات و روایات را می­فهمیم، در چنین مواردی چه می­کنند؟
این مشکلی است که در احکام فرعی، ظنی پیش می­آید. حال، اگر در مسائل اساسی و بنیادی اسلام تشکیک شود و حتی اعتقادات و ارزشهای اصیل اسلام زیر سؤال برود و هر کس بخواهد اسلام را بر اساس برداشتهای خودش تعریف کند چه خواهدشد؟ و آیا چیزی بنام اسلام میماند که بتوان از آن دفاع کرد؟!

[ملکوت* گامی تارهایی *]

[1]. مائده، 15.

[2] . عبس، 31.

[3] . نهج البلاغه، خطبه 210.

[4]. وسائل الشیعه، ج16، ص 210.

[5] . مؤمنون، 27.

[6] . نساء،1.

[7] . مدثر، 38.

[8] . طور، 21.

[9] . وسائل الشیعه، ج 27، ص33.

[10] . نحل، 44.

[11] . آل عمران، 164.

[12] . قیامه، 18.