تشیع در ایران . . .

[ملکوت* گامی تارهایی *]

ايران بزرگ*ترين جمعيّت شيعي جهان را داراست. امروزه 8/98 درصد مردم اين سرزمين مسلمان*اند كه 91 درصد را پيروان مذهب تشيّع تشكيل مي*دهند و پيروان مذهب اثني*عشري قريب به اتّفاق دارند. پيروان ديگر فرَق شيعه چندان زياد نيستند و آمار دقيقي از آنان در دست نيست. پيروان مذاهب اسماعيلي در شهرهاي قاين، گناباد، كرمان و محلّات، بيش از ديگر شهرها تجمّع دارند. 8/7 درصد پيروان اهل سنّت اين كشور، بيشتر در شهرهاي مرزي و در ميان ايلات و عشاير زندگي مي*كنند. ايران، تنها كشور اسلامي جهان است كه مذهب رسمي آن تشيع است و بزرگ*ترين جمعيّت شيعي جهان را در بر دارد. این کشور با 1.648.195 كيلومتر مربع وسعت، شانزدهمين كشور جهان، در جنوب غربي آسيا ميان مدارهاي 25 تا 39 درجة عرض شمالي و 44 تا 63 درجة طول شرقي جاي گرفته و جزو كشورهاي خاورميانه است. ایران از شمال با جمهوري تركمنستان، درياي مازندران، جمهوري*هاي آذربايجان و ارمنستان (جمعاً 2013 كيلومتر آب و خشكي) هم*مرز است؛ از شرق با افغانستان (945 كيلومتر) و پاكستان (978 كيلومتر) مرز خشكي دارد؛ از غرب با تركيه (486 كيلومتر) مرز خشكي و با عراق (1609 كيلومتر) مرز خشكي و آبي دارد؛ در جنوب از گواتر در درياي عمان تا اروند رود (شطّ العرب) در خليج فارس داراي 2043 كيلومتر مرز آبي است.

نام
نام ايران از واژة اوستايي «ائيريانه وئجه» = (ايران*ويج) سرزمين آريايي*ها گرفته شده و در دورة ساسانيان و نيز در كتاب*هاي تاريخي و جغرافيايي بعد از اسلام به صورت ايرانشهر [= كشور ايران] آمده است. نام كنوني كه در دورة اسلامي نيز به كار مي*رفته ظاهراً پس از سدة سيزدهم شمسي رسميت يافته است. اروپاييان علاوه بر ايران، واژه*هاي پرس و پرشيا را كه يونانيان به سرزمين پارس اطلاق مي*كردند، نيز به كار مي*برند.

زبان و خط
زبان ایران «فارسی» و زبان*های دیگر، ترکی آذری و عربی است. گویش*های مهمّ زبان فارسی، کردي، لری، گیلکی، طبری و بلوچی هستند. خطّ نوشتاری برای همة زبان*های نام برده درایران، خطّ عربی (مأخوذ از خط آرامی کهن) است که خطّ رسمی کشور به شمار می*آید.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اديان و مذاهب

ايران بزرگ*ترين جمعيّت شيعي جهان را داراست. امروزه 8/98 درصد مردم اين سرزمين مسلمان*اند كه 91 درصد را پيروان مذهب تشيّع تشكيل مي*دهند و پيروان مذهب اثني*عشري قريب به اتّفاق دارند. پيروان ديگر فرَق شيعه چندان زياد نيستند و آمار دقيقي از آنان در دست نيست. پيروان مذاهب اسماعيلي در شهرهاي قاين، گناباد، كرمان و محلّات، بيش از ديگر شهرها تجمّع دارند. فرقة شيخيه بيشتر در كرمان ساكن*اند و از غُلات شيعة اهل حق در آذربايجان و باختران پراكنده*اند. 8/7 درصد پيروان اهل سنّت اين كشور، بيشتر در شهرهاي مرزي و در ميان ايلات و عشاير زندگي مي*كنند. تركمن و ازبك (بيليش*ها) كه حنفي*مذهب*اند، در شهرهاي گنبد، بندر تركمن و آبادي*هاي دشت گرگان پراكنده*اند. سنّيان كرد كه شافعي مذهب*اند، بيشتر در آذربايجان غربي، كردستان و باختران زندگي مي*كنند. ايلات و شهرنشينان سيستان و بلوچستان عموماً سنّي مذهب*اند. از شهرهاي خراسان، تايباد، تربت جام و تربت حيدريه را مي*توان نام برد كه بيشتر مردم آن مذهب تسنّن مي*ورزند. پيروان ديگر اديان، مسيحيان (ارمنيان اروميه و تبريز، فريدن و جلفاي اصفهان و نيز آشوريان و كلدانيان) 7/0 درصد، يهوديان (تهران، كاشان، شيراز، اصفهان، باختران و نواحي جنوبي) 3/0 درصد، زرتشتيان (اصفهان، يزد، تهران، كرمان) 1/0 درصد كلّ جمعيّت اين كشور را تشكيل مي*دهند و 1/0 درصد بقيه پيروان ديگر مذاهب و فرَق هستند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

تاریخچة ایران بعد از اسلام

سپاهيان مسلمان طيّ 18 سال سرتاسر فلات ايران را درنورديدند و خود را به كران آمودريا (جيحون) رساندند. جور و بيداد كارگزاران اموي ايرانيان را براي مبارزه به زير پرچم علويان كشاند و قوامي دوچندان به اين جنبش بخشيد. در شورش بزرگ عراق و خوزستان به رهبري مختار بن ابوعبيدة ثقفي (61ـ67 ق) ايرانيان كه «جُند حمراء» خوانده مي*شدند شركت فعّالي داشتند. بعدها شورش*هاي بسيار در سرزمين*هاي دوردست خلافت برپا شد. از مهم*ترين آنان كه بعدها به شكل نهضتي مذهبي و دودماني حكومت*گر در ايران شكوفا شد، قيام زيد بن علي(ع)، فرزند امام زين*العابدين(ع) در كوفه بود با مرگي حماسي، در سال 121 ق. انشعابي از شيعيان را موجب گرديد كه به زيديه شهرت يافتند. چهار سال پس از آن، پسرش يحيي بن زيد در خراسان بيرون آمد و از نصر بن سيار شكست خورد و با كشته شدنش نهضت شيعه يكسره به درون ايران و سرزمين طبرستان كشانده شد.
فشار روزافزون حكّام خلافت اموي در ايران، گروه*هاي مسلمان را به گرد افرادي كه به گونه*اي با خاندان پيامبر(ص) بستگي داشتند، جمع مي*كرد. از اينان داعي*اي به نام محمّد بن علي ـ نوادة عبّاس، عمّ پيامبر(ص) ـ بود كه دعوتش به نهضت سياه*جامگان به رهبري ابومسلم در خراسان و روي كار آمدن عبّاسيان ياري كرد. سرانجام با شكست مروان حمار (133 ق.) قدرت عربي خالص از ميان رفت و عنصر ايراني پا در حكومت گشود. عبّاسيان شيعه نبودند، امّا از جملة مواعيدشان كين*خواهي زيد بن علي(ع) و يحيي بن زيد بود. شيعيان علوي به اين جنبش اميد بسته و در آن شركت جستند، امّا چون كار نهضت به فرجام رسيد، عبّاسيان تيغ در ميان ياران ديرين نهادند و با كشته شدن ابوسلمه خلال، عنصر پرنفوذ شيعي نهضت، آن هم به دست كسان ابومسلم، اين اميد را يكسره نقش بر آب كردند. در 134 ق. سپاه علمان عبّاسي شورش مردم بخارا به رهبري شريك بن شيخ المهري شيعي را در خون فرونشستند. شيعيان (علويان) در برابر اين رويارويي دو راه پيش گرفتند: آناني كه در ايستادند، همانند زيديان و اسماعيليان و به شهرهاي دوردست و كوه*ها براي نبرد پناه بردند و آناني كه به گونه*اي سازش تن دادند. مأمون كاردان*ترين خليفة عبّاسي به واسطة گستردگي قلمرو پدرش و به خاطر تكيه دادن به نيروهاي جنگجوي شيعي براي پيروزي بر امين، برادرش، در خراسان مي*زيست. وي با شيعيان روابطي حسنه داشت و براي رضايت ايشان، امام علي بن موسي الرضا(ع) را به خراسان فراخواند و وليعهد خويش اعلام نمود. مأمون علم سياه عباسيان را به پرچم سبز شيعيان مبدّل كرد، ولي همين كه نفوذ امام رضا(ع) و فضل بن سهل (عنصر ايراني) رو به فزوني گذاشت (از سوي ديگر شورش*هايي نيز در بغداد پديدار شده بود) شكست خود را نزديك ديد و اندكي بعد فضل در حمام سرخس كشته شد و امام رضا(ع) در طوس مسموم گرديد. نفوذ اميران طاهري در دستگاه خلافت چندان پيشرفت كرد كه سپهسالاري لشكر خليفه را داشتند و خاور ايران در دست عمّال ايشان بود. در 250 ق. شورشي عليه كارگزاران طاهري برپا شد و حسن بن زيد از نوادگان حسن بن علي(ع) به دعوت مردم طبرستان رهبري آنان را به دست گرفت و به داعي الحق يا داعي كبير معروف گرديد. وي پايه*گذار دودمان زيدي حاشية جنوبي خزر است كه قلمرو آن، زماني تا زنجان گسترش يافت. در اين روزگار و اندكي پيشتر، حكومتي شيعي كه بعدها با علويان طبرستان پيوستگي يافت، در رودبار الموت نشيمن داشتند. اينان امراي آل جستان ديلم بودند كه فرمانروايي آنان از سدة دوم تا آغاز سدة چهارم دوام يافت و سرانجام محمّدبن مسافر ديلمي به كار آنان پايان داد. در 287 ق. طبرستان به تصرف اسماعيل ساماني درآمد كه مذهب تسنّن را در آنجا زنده كرد امّا با ظهور حسن بن علي اطروش (با لقب ناصر الحق يا ناصر كبير) و شكستي كه وي در 351 ق بر شاه ساماني وارد ساخت، مذهب تشيع بار ديگر رونق گرفت.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

پس از وي حسن بن قاسم (داعي صغير) مؤسس «زيديان قاسميه» بر جايش نشست كه شاخة زيديان قاسمية يمن را ياري مي*رساند. در همين هنگام (207 ق) محمّد بن مسافر ديلمي با واژگون كردن فرمانروايي آل جستان قدرتي را در طارم قزوين پايه گذاشت كه تا سال 411 ق. دوام يافت. اينان شيعة اسماعيلي بودند كه گسترة حكومتي آنان به خاطر همسايگي با ديالمة ري محدود ماند و سرانجام به دست اسماعيليان الموت برافتادند. حكومت ديلميان جاي علويان را گرفت. وجود خاندان*هاي حكومتگر شيعي سبب تسريع نشر مذهب شيعه در سراسر طبرستان و گيلان گرديد. در دهه*هاي نخستين سدة چهارم، ايران به سه حوزة قدرت: خاور ايران (قلمرو سامانيان)، شمال ايران به ويژه حاشية جنوبي درياي خزر (قلمرو فرمانروايان زيدي طبرستان) و سرزمين*هاي جنوبي كه زير سلطة كارگزاران عبّاسي بود، تقسيم مي*شد.
در اين روزگار كه عبّاسيان سخت در كار بين*النّهرين فرو مانده بودند، ميدان را براي درخشش نظامي پسران بوية ماهي*گير خالي گذاشتند و فرمانروايي يكصد و سي سالة آل بوية شيعي مذهب پا گرفت. آنان در 334 ق. عملاً به استيلاي تازيان در ايران پايان دادند و حتّي شهر بغداد و بارگاه خليفه نيز زير سم اسبان اين شيعيان ايراني نژاد به لرزه درآمد، *آنان مطيع را به جاي مستكفي به خلافت برداشتند. اين بازي سياسي پيامدي نيكو براي تحكيم قدرت و نشر عقايد شيعي در سراسر ايران داشت. آل بويه كه مي*توانستند يكسره خلافت را بردارند، خليفه را همچنان بر مسند باقي گذاشتند و با اين حركت سياسي، از رويارويي با سنّيان سراسر سرزمين*هاي خلافت سر باز زدند و از ديگر سوي توانستند تشيّع را در سراسر ايران رواج دهند. آل بويه چندان در ترويج مذهب شيعه كوشيدند كه در آغاز سدة هفتم بسياري از شهرهايي كه از قديم داراي جمعيّت شيعي بودند، مانند كاشان، تفرش، آوه، قم، ري، قزوين، ساري، نيشابور، سبزوار، سيرجان، استرآباد و ورامين يكسره شيعه*نشين شدند. آيين*هايي كه آنان نهادند، مانند سوگواري ماه محرم و جشن عيد غدير خم تا به امروز پايدارند. با وجودي كه روزگار غزنويان (366ـ432 ق.) دورة اوج*گيري تعصّبات مذهبي سنّي است و زير لواي سنّت، مخالفان حكومت را به شديدترين وجهي كيفر مي*دادند، با اين همه، سلاطين غزوني به علويان حرمت مي*نهادند و نقيب علويان به دربار آنان رفت و آمد مي*كرد. فرمانروايان سلجوقي (431ـ552 ق) كه سنّي مذهب بودند، هم*چنان بر فشار خويش بر پيروان ديگر مذاهب مي*افزودند.
به هنگام فرمانروايي طغرل سلجوقي چندان خلافت بغداد ناتوان شده بود كه هر آن شهر بغداد در آشوب فرو مي*رفت و در هر آشوب محلة كرخ بغداد را كه شيعه*نشين بود، غارت مي*كردند. در سال*هاي 449ـ451 ق. به خاطر اختلاف خليفه قائم بامرالله و امير الامراي بويهي، ابوالحارث بساسيري كه خطبه به نام مستنصر ـ خليفة فاطمي ـ خوانده بود، چنان آشوبي برخاست كه قحطي به مركز خلافت عبّاسي افتاد و بيماري طاعون و وبا همه*گير شد. طغرل سلجوقي به ياري خليفه آمد و محلّة كرخ به دست اهل سنّت غارت گرديد و به آتش كشيده شد. فشار شديد سلجوقيان، پيروان اسماعيلي را به سوي كوهستان*ها كشاند و از همين ايّام قلعه*گيري اسماعيليان آغاز گرديد. در اين دوره، ديوانسالاران شيعة امامي اندك اندك به دستگاه دولتي راه يافتند، برخي از وزراي اين دوره مانند، سعد الملك آبي، شرف*الدّين كاشاني و مجد الملك قمي، حتّي وزراي مسترشد، ناصر و مستنصر، سه خليفة عبّاسي نيز مذهب شيعه مي*ورزيدند و احتمالاً از انگيزه*هاي دشمني شديد نظام*الملك با شيعيان همين نفوذ تدريجي آنان در دستگاه ديوانسالاري بوده است. سرسختي نظام الملك در هواداري از تسنّن و تعصّب ضدّ شيعي وي، سرانجام فدائيان اسماعيلي را به قتل وی واداشت و دور نيست كه جانشين او تاج الملك قمي (شيرازي) كه مذهب شيعه داشت در اين اقدام شركت داشته است. سدة پنجم و ششم، اوج نيرومدي و تك*كشي*هاي دهشتبار اسماعيليان است. در آغاز سدة هفتم چهار فرقة شيعي مانده بود: سه فرقة غالي، نصيريه، زيديه، اسماعيليه و يك فرقة ميانه*رو يعني اماميه. مغولان به شيوة همة صحراگردان آسياي ميانه از سخت*گيري*هاي مذهبي بركنار بودند. در قلمرو آنان پيروان مذاهب گوناگون در كنار هم زندگي مي*كردند. اين تسامح در اواخر عهد ايلخانان از ميان رفت و آخرين امراي دودمان ايلخاني كه به آيين اسلام درآمدند در كار دين تعصّب مي*ورزيدند، چندان*كه غازان خان فرمان داد تا تمامي آتشكده*ها، كليساها و معابد را ويران سازند. وي از مذهب تسنّن به تشيّع گرايش يافت و دارالسّياده*ها گشود كه به دستگيري از سادات مي*پرداختند. الجايتو پس از مدّتي سرگشتگي در 709 ق. يكسره به شيعه گرويد. وي براي نخستين بار تشيّع را مذهب رسمي اعلام نمود و فرمان داد تا نام سه خليفه را از خطبه و سكّه بيندازند. تخته*گاه او، سلطانيه، يكي از مراكز رشد فرهنگ شيعي بود كه بزرگاني چون علّامه حلّي در آنجا درس مي*گفتند. بروز اوضاع نابسامان اجتماعي در پیّّ فروپاشي دولت ايلخانان، قيامي را در خراسان بار آورد كه نهضتي شيعي بود و بر طبقات فرودستي كه از جور فاتحان مغول به جان آمده بودند تكيه داشت. تا آن هنگام بيشتر فرمانروايان ايراني سنّي مذهب بودند و تشيّع مذهب توده*هاي مردم به شمار مي*رفت. سربداران (737ـ788 ق) امرا و خان*هاي مغول را غاصب و تنها اولاد علي(ع) را براي حكومت بر حق مي*دانستند.

__________________

[ملکوت* گامی تارهایی *]

حسن جوري (كه خود بيشتر صوفي مي*نمود) و بازوي مسلح او عبدالرّزاق باشتيني پاي بر اين اهرم مي*فشردند. دنبالة اين نهضت به حكومت سادات مرعشي مازندران و سادات كيايي گيلان انجاميد. در دو سدة هفتم و هشتم گونه*اي تسامح مذهبي همه*گير شده بود. اهل تسنّن از آن همه عصبيت كاسته بودند و اندكي به تشيّع گرايش يافتند و شيعيان نيز كه بر اريكة قدرت تكيه داشتند راه ميانه مي*پيمودند و از سبّ خلفا روي برمي*تافتند. شعراي سنّي مرثيه و مدح ائمه(ع) مي*گفتند. طوفان مغول تند باد سهمگين ديگري در پي داشت. جهان*گشاي خونريزي به نام تيمور گوركاني كه خود را متديّن شيعي نيز فرا مي*نمود آنچه را كه از تيغ مغول بر پاي مانده بود، به خاك و خون كشيد. (782 ق.) امّا اين سلطه نيز چندان نپاييد و در كشاكش ملوك طوايف از هم گسيخت (911 ق). در همين روزگار آذربايجان و باختر ايران در كام نبردهاي پياپي اتّحاديّة قبايل تركان فرو رفت. اتّحادية تركمانان قراقويونلو (777ـ873 ق) كه مذهب شيعه مي*ورزيدند و تركمانان آق قويونلو (800ـ908 ق) كه اهل سنّت بودند آتش اين جنگ*ها را دامن مي*زدند. در اين ميان در قلمرو قراقويونلوها شورشي از شيعيان عرب خوزستان كه خود را پيشگامان مهدي موعود(ع) مي*دانستند، برپا شد. اين نهضت به رهبري مردي به نام سيّد محمّد (845 ق) آغاز گرديد و به فرمانروايي خاندان مشعشع انجاميد. آق قويونلوهاي شيعه مذهب را تار و مار كردند و قدرتي به هم رسانيدند كه بعدها سخت مورد توجّه كشورهاي اروپايي آن روزگار واقع شد. امپراتوري نوپاي عثماني خطري بزرگ براي كشورهاي اروپايي كه به عصر رنسانس نزديك مي*شدند، به شمار مي*رفت. امّا ديري نپاييد كه نيروي بزرگ*تري ميان اين دو درگرفت. بار ديگر آتش تعصبات مذهبي با رنگي سياسي امّا در حاشية غربي ايران شعله*ور گرديد. پيامد اين جنگ*هاي فرساينده، كم شدن فشار عثمانيان برجمهوري*ها و امپراتوري*هاي اروپا و گشايش راه پرسود بازرگاني خاور زمين بود. دودمان تازه*اي كه در ايران پا گرفت و از 907 تا 1128 ق. در اين سرزمين حكومت راندند، فرزندان سلسله*اي از صوفيان بودند كه سرحلقة آنان شيخ صفي*الدّين اردبيلي بود. اين مرشدان تاجدار كه بازماندگان دورة پر ادبار مغول و آشتي مذاهب آن دوره بودند و در امور ديني تسامح بسيار داشتند، اندك اندك از صوفي*گري ره به سوي شيعة اماميّه گشودند. برخي از اخلاف شيخ صفي كه به جانشيني او نيز رسيدند، در ميان مريدان خود مرتبه*اي الهي يافتند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

شيخ علي سياهپوش (830 ق.) نخستين مرشدي بود كه از مذهب اهل سنّت به مذهب شيعه گرويد. صفويان ايلات هوادار خود را قزلباش (سرخ كلاه) مي*خواندند و خود نيز چون مريدان، كلاهي دوازده ترك به نشانة دوازده امام(ع) بر سر مي*گذاشتند. شيخ ابراهيم مرشدي بود كه لقب سلطان يافت و پسرش جنيد از چنان نفوذ مذهبي و سياسي بهره*مند بود كه اوزون حسن، خواهر خود را به زني وي داد. اعمال فشار سلاطين سنّي مذهب و متعصّب عثماني بر شيعيان (كشتار 40 هزار شيعة آسياي صغير به فرمان سلطان سليم اوّل تنها به خاطر اينكه در جنگ با شاه اسماعيل از پشت سر ايمن باشد) و نيز حملات پياپي ازبكان به خراسان، سبب گرديد كه تمامي شيعيان فلات ايران به زير علم شاه اسماعيل فراز آيند. فرمانروايان صفوي با برخورداري از حمايت فداييان قزلباش و تركان شيعه مذهب، كشوري يكپارچه ولي ناهمگون پديد آوردند كه حاكميّت آن براي نخستين بار در دست شيعيان امامي بود. تا اين هنگام تشيّع همة مراحل افت و خيز يك مذهب را گذرانده بود و دربار صفوي چيزي بر اين تشيع نيفزود، به جز تدوين و تنقيح اصول و مفاهيم و گرد آوردن علماي ديني در گسترة جغرافيايي ايران آن روز. با دست*اندازي ازبكان سنّي به خاك ايران، بار جنگ*هاي فرساينده سنگين*تر شد. از ديگرسو، كشاكش ميان شاهان با سران قزلباش و بعد شاهسون*ها كه خود ساختة شاه عبّاس اوّل (م 1038 ق) در برابر قزلباش بودند، دستگاه گستردة دربار و نفوذ خواجه*سرايان و ملاباشي*ها، بي*دانشي سلطان حسين كه از تعصّب و خامي دست به كشتار سنّيان گشوده بود، با حملة شورشيان افغان به يكباره رنگ باخت، با تسليم اصفهان در 1135 ق. بزرگ*ترين فرمانروايي شيعه مذهب از ميان رفت تا باز از ميان فرو دستان ايلات قزلباش (افشار) جنگ*جويي به نام نادر به پا خاست و زودتر از آنچه گمان مي*رفت، دوباره يكپارچگي كشور را به دست آورد. سرانجام وي در قورولتاي بزرگ دشت مغان (1149 ق.) با تحميل شرايطي از جمله اتّحاد ميان شيعيان و سنّيان به ناخرسندي ظاهري خود در قبول تاج و تخت ايران پايان داد. هدف نادر در اين اتّحاد، پايان دادن به سركشي و عصيان*هاي سنّيان ايران و جنگ*هاي بي*امان «باب عالي» بود، امّا اين طرح بر روي ورق*پاره*هاي قورولتاي مغان به جا ماند. قتل نابهنگام نادر همه چيز را از هم پاشيد. فرمانروايي مردمي كريمخان زند (م 1191 ق) هم نتوانست اوضاع آشفته را سر و سامان بخشد. دورة حكومت ديرپاي قاجاريان (1210ـ1339 ق) دورة پرتلاطم حركات اجتماعي و سياسي و نيز دورة آشنايي هرچه بيشتر مردم ايران با فرهنگ و تمدّن اروپايي بود. همسايگان نيرومند و قدرت*هاي بزرگ جهاني كه زادة سرمايه*داري شكوفاي سدة نوزدهم بودند، سهمي از سرزمين ايران را از شمال و خاور جدا ساختند كه بعدها كشورهاي افغانستان و پاكستان و جمهوري*هاي آذربايجان شوروي و تركمنستان از آن پاره*ها متولّد شدند. تندباد دگرگوني*هاي اجتماعي پاياني سدة نوزدهم، اروپا را درنورديد و در آغاز سدة بيستم پس از گذار از بوسفور به آسياي باختري راه يافت و آتش انقلاب مشروطيت را شعله*ور ساخت. از سوي ديگر جور و بيداد حكّام، شاهزادگان و كارگزاران قاجاريان، پناه بردن بسياري از سران مذهبي به دامان امن حكومت، از تشيّع مذهب حاكم، نيرويي بي*خطر و مطيع حكّام ساخته بود كه براي مردم به صورت مجموعه*اي از سنّت*هاي بي*چون و چرايي كه به شدّت از در آويختن با مسائل اجتماعي پرهيز داشت، در آمده بود. پاره*اي اصلاحات در زمان اميركبير، رفت و آمد به اروپا و آشنايي با غرب، ايجاد چاپخانه و كشيدن خطوط تلگراف، به ويژه تأسيس مدرسة دارالفنون (1268 ق) مسائل تازه*اي را رو در روي فرهنگ سنّتي ايران قرار داد. اخباريان و اصوليون در اين مواجهه هر يك به راهي رفتند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اصوليان با آزادي*خواهان هم*نوا شدند و پيشتاز نهضت مشروطه گرديدند، آخوند خراساني، آقا سيّد عبدالله طباطبايي، محمّد حسين ناييني و حاجي ميرزا خليل از اين گروه*اند. اينان با رهانيدن شيعيان از بن بست جزميت، راه را براي پذيرفتن تحولّات اجتماعي گشودند و با تأكيد در مقام مرجعيّت، پايگاهي نيرومند در گردآوري قدرت مادّي و معنوي روحانيان پديد آوردند كه در جنبش تنباكو به رهبري ميرزاي شيرازي و بعد نهضت مشروطه جلوه*گر شد. طيّ رويدادهاي پياپي كه از سال 1323ق. به بعد رخ داد، مردم توانستند پادشاه سالخوردة قاجار را وادارند تا پاي فرمان مشروطيّت كه در اصل اوّل متمّم آن قيد شده مذهب رسمي ايران اسلام و طريقة حقّة جعفرية اثني عشريه است (13 جمادي الثاني 1324 ق) امضا بگذارد. كشاكش آزاديخواهان و سياستگزاران به ناآرامي*هاي دوران محمّدعلي شاه و احمدشاه انجاميد و در برابر سياستگزاران انگليس هواداران «اتّحاد اسلام» و مردم عادي شيفتة پيشواي جديد آلمان شدند و آزاديخواهان به عثماني محتضر پناه بردند. رضاخان ميرپنج با كودتاي 1299 قدرت را در دست گرفت و عملاً به حكومت قاجاريان پايان داد. بي*نظمي و دخالت*هاي آشكار دولت*هاي روسيه و انگليس در ايران و شورش آزادي*خواهاني چون خياباني و ميرزاكوچك*خان سبب گرديد تا رضاخان با شدّت هرچه تمام*تر به سركوب برخيزد. مردم كه از نابساماني به تنگ آمده بودند به ديكتاتوري تن دادند. تحوّلات كشورهاي همسايه و نظم قهري به تثبيت مرزها انجاميد و آرامش برقرار شد. فرهنگ، رفته رفته رشدي نسبي يافت. فشار بر روحانيّت، گرفتن آزمون و صدور اجازه*نامة رسمي براي لباس روحانيّت و تبديل محاضر شرعي به دفترخانه*هاي دولتي و ديگر تضييقات از جنبه*هاي بارز اين دوران است. طوفان جنگ دوم جهاني رضاشاه را با خود برد. ورود متفقين اثرات اقتصادي و اجتماعي عميقي بر جاي گذاشت و نفت مهم*ترين موضوع در سياست و اقتصاد شد. همة اين عوامل دست به هم داد و دوران پرجوش و خروش آغاز سلطنت محمّدرضا شاه را رقم زد. وي با موجي از نوجوييِ قشر بزرگي از مردم روبه*رو شد كه به تحوّلات دهة 20 انجاميد.
براي نخستين بار در تاريخ ايران جناح*هاي گوناگون سياسي و سياسي مذهبي پديدار شدند و در كار حكومت دخالت كردند. اين تلاش*ها به دوران پر تلاطم حكومت دكتر مصدق انجاميد. نيروي تازه نفس سرمايه*داري آمريكا رقيب خود انگليس را كنار گذاشت و كودتاي 1332 ش را رهبري نمود. از آن پس محمّدرضا شاه به شيوه*اي نيمه*غربي به نوسازي ايران پرداخت كه به تعارض با باورهاي مذهبي در ميان مردم انجاميد. وي براي جلوگيري از جنبش مردم، دگرگوني*هاي اقتصادي ـ اجتماعي نيز پديد آورد، امّا در 15 خرداد 1342 با قيام خونين مذهبي مواجه شد، قيامي كه سرانجام در 22 بهمن 1357 به پيروزي رسيد و منجر به تشكيل نخستين حكومت شيعي تمام عيار در ايران گرديد.


ماهنامه موعود شماره 104

منابع و مآخذ
ايرانشهر، انتشارات يونسكو، جغرافياي كامل ايران، وزارت آموزش و پرورش؛ جغرافياي مفصل ايران؛ آل بويه و اوضاع زمان ايشان؛ تاريخ ايران از اسلام تا سلاجقه، ريچارد. ن. فراي؛ تاريخ ايران كمبريج، بويل؛ تاريخ مردم ايران قبل از اسلام و بعد از اسلام، زرين*كوب.
٭ با استفاده از دايرةالمعارف تشيع، ج 2، ص 625ـ633..