۞۩۞ بد گمانی ۞۩۞

[ملکوت* گامی تارهایی *]

مفهوم سوء ظن آن است هرگاه كارى از كسى سر بزند كه قابل تفسير صحيح و نادرست باشد آن را به صورت نادرستى تفسير كنيم. مثلا هنگامى كه مردى را با زن ناشناسى ببينیم فكر كنیم آن زن نامحرم است و نيت آنها ارتكاب اعمال خلاف مى باشد در حالى كه بر اساس حسن ظن، وی همسر یا محرم او است؛ هنگامى كه شخصى اقدام به ساختن مسجد يا بناى خير ديگرى مى­كند مقتضاى سوء ظن آن است هدفش رياكارى يا اغفال مردم است در حالى كه حسن ظن میگويد اين عمل را با انگيزه الهى و نيت خيرخواهانه انجام داده است.
دائره حسن ظن و سوء ظن بسيار وسيع و گسترده است و نه تنها در عبادات بلكه در مسائل اجتماعى، اخلاقى، اقتصادى و سياسى نيز جارى مى شود.

هنگامی که این دو واژه درباره خداوند به کار ­رود منظور از حسن ظن آن است كه به وعده هاى الهى اميدوار باشد؛ وعده رزق و روزى، وعده يارى كردن يارانش، وعده پيروزى مجاهدان، وعده آمرزش گناهان و مانند اينها. معنى سوء ظن آن است كه به هنگام بروز مشكلات، نسبت به وعده­ هاى الهى متزلزل شود و هنگام پيش آمدن امتحانات دشوار ، وعده­ هاى خداوند را فراموش كرده رو به گناه آورد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

سوء ظن در روايات اسلامى


سوء ظن به عنوان يكى از بدترين و زشت­ترين رذائل اخلاقى در روايات اسلامى بازتاب گسترده­اى دارد. به عنوان نمونه به روايات زير توجه نماييد:


1ـ در حديثى از پيامبر اكرم(ص) میخوانيم: «از گمان بد بپرهيزيد كه گمان بد، بدترين نوع دروغ است».
2ـ در حديث ديگرى از همان حضرت مى­خوانيم: «خداوند خون و مال و آبروى مسلمانان را بر يكديگر حرام كرده و همچنين گمان بد درباره آنها».
3ـ در حديث تكان دهنده ­اى از على(ع) می خوانيم: «كسى كه سوء ظن دارد ايمان ندارد».
اين تعبير ممكن است اشاره به سوء ظن نسبت به مردم يا نسبت به خدا و يا هردو بوده باشد.
4ـ در حديث ديگرى از همان حضرت مى­خوانيم: «از سوء ظن بپرهيز چرا كه سوء ظن عبادت را فاسد و پشت انسان را از بار گناه سنگين میكند» و...

مراتب سوء ظن


سوء ظن داراى سه مرحله است: «سوء ظن قلبى»، «سوء ظن زبانى»، «سوء ظن عملى». آنچه در قلب است مشمول تكليف نيست چون از اختيار بيرون است ولى آنچه در زبان و در عمل است حرام و ممنوع میباشد.
به همين دليل، در بعضى از روايات میخوانيم: «سه چيز است كه هيچكس از آن بركنار نمی­ماند، يكى از آنها گمان بد است» همچنین فرموده شده : « هنگامى كه گمان بدى بردى به آن ترتيب اثر نده».

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اقسام سوء ظن


سوء ظن اقسامى دارد كه از بعضى آنها نهى شده است :


1- سوء ظن به خدا: سوء ظن به پروردگار و بدبينى نسبت به وعده هاى الهى، آثار مخربى در بنيان ايمان و عقائد انسان دارد و انسان را از خدا دور مى سازد. اضافه بر اين سوء ظن به وعده ­هاى الهى سبب فساد عبادت میگردد. چنانكه در حديث مى­خوانيم:

«خداوند هيچ مؤمنى را بعد از توبه و استغفار عذاب نمیكند مگر به خاطر سوء ظن به خداوند و كوتاهى در اميدوارى به ذات پاك او و بداخلاقى و غيبت مؤمنين».

به علاوه سوء ظن به خدا، انسان را از عنايات الهى محروم مى­كند، زيرا خداوند با هر كس مطابق حسن ظن و سوء ظن او عمل مى نمايد. اميرمؤمنان على(ع) فرمود:

«ترس و حرص و بخل غريزه ­هاى مختلفى هستند كه تمام آنها در سوء ظن به خداوند جمعند».

به يقين كسى كه به امدادها و نصرت الهى ايمان داشته باشد ترسى از دشمنان خدا به خود راه نمیدهد و كسى كه به وعده­ هاى پروردگار در زمينه روزى مطمئن باشد حرص نمیزند و از بخل بيزار است بنابراين صفات سه گانه مزبور در واقع از سوء ظن به خداوند سرچشمه میگيرد.

2- سوء ظن به مردم: این قسم از سوء ظن که بسیاری از مردم به آن مبتلا هستند طبق آيه 12 سوره مبارکه حجرات نهى شده است:

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز (در کار دیگران) تجسس نکنید، ...»

3- سوء ظن به خود: انسان نبايد نسبت به خود حسن ظن داشته باشد و همه كارهاى خود را بى­عيب بپندارد. حضرت على(ع) در صفات متّقين (درخطبه همام) می ­فرمايد: يكى از كمالات افراد باتقوا آن است كه نسبت به خودشان سوء ظن دارند و «خودشان را متّهم می­شمارند.» افرادى كه خود را بی عيب مى­دانند در حقيقت نور علم و ايمانشان كم است و با نور كم، انسان چيزى نمیبيند. يكى از دلايل آنكه امامان معصوم آن همه گريه و مناجات داشته­ اند، همان نور ايمان و معرفت آنان بوده است.
توجّه به اين نكته نيز لازم است كه معناى حسن ظن؛ سادگى، زودباورى، سطحى نگرى، غفلت از توطئه­ ها و شيطنت­ها نيست. اُمّت اسلامى هرگز نبايد به خاطر حسن ظن­هاى نابجا، دچار غفلت شده و در دام صيادان قرار گيرد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

موارد استثناء
بى ترديد زشتى سوء ظن، استثنائاتى نيز دارد كه در روايات اسلامى به آن اشاره شده است:


الف) هرگاه فساد در محيطى به صورت يك خوى غالب درآيد و آلودگان غلبه پيدا كنند، حسن ظن در چنين شرائطى نه تنها از فضايل اخلاقى نيست بلكه ممكن است انسان را گرفتار عواقب ناگوارى كند. در حديثى از اميرمؤمنان على(ع) میخوانيم:
«هنگامى كه صلاح و دوستى بر زمان و اهلش غالب شود، سپس كسى نسبت به ديگرى كه گناهى از او آشكار نشده است سوء ظن پيدا كند ظلم و ستم كرده است، و هرگاه فساد بر زمان و اهلش چيره گردد و در اين حال كسى به ديگرى حسن ظن پيدا كند، خود را فريب داده است».

ب) در مسايل امنيتى و اطلاعاتى كه به سرنوشت جامعه مربوط است نمى­توان با خوش بينى به هر حركتى در جامعه نگاه كرد، بلكه بايد در آنجا حسن ظن را كنار گذاشت و با احتياط لازم با اين گونه حركات برخورد كرد؛ تمام حركات مشكوك بايد زير نظر باشد و پيرامون آن تحقيق شود. اگر بعد از تحقيق دلائل روشنى بر انجام كار خلاف توأم با نيت سوء به دست آمد تعقيب گردد.


ج) از موارد ديگرى كه سوء ظن نه تنها جايز است بلكه ممكن است واجب باشد در برابر دشمنان است. ممكن است دشمن دم از صلح و دوستى و محبت و تغيير رويه بزند و دست دوستى به سوى ما دراز كند. در اين گونه موارد هرگز نبايد گرفتار حسن ظن شد و بلافاصله دست دشمن را فشرد و به او اعتماد كرد.
روى همين اصل در فرمان معروف به «مالك اشتر» آمده است: هنگامى كه با دشمنت پيمان صلح بستى، كاملا از او بر حذر باش؛ زيرا دشمن گاه نزديك میشود تا طرف را غافلگير كند. بنابراين در چنين شرايطى احتياط را از دست نده و دورانديش باش و حسن ظن خويش را متهم ساز.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

عوامل و انگيزه­هاى سوء ظن
اين رذيله اخلاقى، همانند رذائل ديگر از سرچشمه­ هاى متعددى نشأت میگيرد:
1ـ آلودگى درون و برون: افرادى كه خودشان آلوده­ اند ديگران را همچون خود آلوده می پندارند و از طريق « مقايسه به نفس، مردم را به كيش خود و به روش خود مى پندارند ». در حديثى از اميرمؤمنان على(ع) می­خوانيم:
« آدم بد به هيچ كس گمان خوب نمیبرد؛ زيرا ديگران را همچون خود میپندارد ».

2ـ همنشينى با بدان: كسى كه معاشرانش را از افراد فاسد انتخاب كرده است طبيعى است كه نسبت به همه مردم سوء ظن پيدا كند؛ چرا كه تصور می كند معاشران او نمونه­ هايى از ساير مردمند. حضرت على(ع) فرمود:

« همنشينى با بدان سبب بدگمانى نسبت به نيكان میشود ».

3ـ زندگى در محيط­هاى فاسد: هنگامى كه انسان در خانواده يا در شهر و كشورى كه فساد بر آن حاكم شده است زندگى كند نظر او نسبت به همه افراد حتى به نيكان، منفی می شود. هر چند معاشران او افراد خوبى باشند ولى غلبه فساد بر محيط كار، باعث سوء ظن مى­شود.
4ـ حسد، كينه توزى، تكبر و غرور: شخص حسود و كينه توز می خواهد از اين طريق از مقام شخص محسود بكاهد و كينه خود را از اين طريق اعمال كند. افراد متكبر براى تحقير ديگران متوسل به سوء ظن مى­شوند تا آنها را در نظر خود و جامعه، افرادى پست و حقير جلوه دهد.
5ـ عقده حقارت: كسى كه گرفتار خود كم بينى شده و يا از سوى ديگران مورد تحقير واقع گشته است سعى میكند ديگران را هم در محيط فكر خود، حقير و پست، آلوده و گنهكار حساب كند تا از عقده خود بكاهد و آرامش كاذبى براى خويش فراهم سازد.
سوء ظن نسبت به خداوند، عمدتاً از ضعف ايمان ناشى میشود؛ عدم ايمان به صفات ذات و فعل و ضعف باورها نسبت به علم، قدرت، رحمانيت، رازقيّت و ساير صفات پروردگار او را به سوء ظن در وعده­ هايش میکشاند و راههاى سعادت و نجات را به روى انسان میبندد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

آثار شوم سوء ظن


گسترش دامنه سوء ظن در جوامع بشرى، آثار بسيار زيانبار و نامطلوبى دارد كه به طور اجمال بر كسى پوشيده نيست ولى در توضيح آن، جهات ذيل قابل توجه است:


1- از ميان رفتن «اعتماد»: در جامعه­ اى كه بی اعتمادى حكمفرما است همدلى، همكارى و تعاون وجود ندارد و آثار و بركات زندگى دسته جمعى از ميان میرود.
در حديثى از امام على(ع) میخوانيم:

«كسى كه بدگمان باشد نسبت به كسى كه به او خيانتى نكرده بدبين مى شود و او را خائن مى پندارد».

2- ایجاد درگیری: در بسيارى از موارد اشخاص به دنبال سوء ظن خود حركت مى كنند و حادثه مى آفرينند و گاه حتى به خونريزى منتهى میشود.
از حضرت على(ع) روایت است که:
«سوء ظن كارها را به فساد میكشد و مردم را به انواع بدیها وادار میكند».

3- از دست دادن اطرافیان: سوء ظن سبب مى شود كه انسان به سرعت دوستان خود را از دست بدهد؛ حتى نزديكانش او را تنها بگذارند و اين وحشتناك ترين غربت است. اميرمؤمنان على(ع) فرمود:

«كسى كه سوء ظن بر او غالب شود، راه صلح و صفا ميان او و دوستانش را میبندد»

4- فساد عبادت: در روایتی آمده است: «سوء ظن، عبادت انسان را فاسد مى­كند و پشت او را از بار گناه سنگين مینمايد».
اگر منظور از سوء ظن در اين روايت، سوء ظن به پروردگار باشد علت فساد عبادت روشن است. و اگر نسبت به مردم باشد (همان گونه كه ذيل روايت گواهى مى دهد) به خاطر آن است كه در بسيارى از موارد به دنبال سوء ظن، انسان مرتكب تجسّس و به دنبال آن مرتكب غيبت و گاه تهمت میشود.
5- تحلیل نادرست: سوء ظن چون يك تفكر انحرافى است تدريجاً در ساير افكار انسانى نيز اثر میگذارد و تحليل­هاى او نيز نادرست مى­شود و از رسيدن به واقعيت­ها كه زمينه پيشرفت و موفقيت است باز می­ماند. در حديثى از اميرمؤمنان على(ع) چنين نقل شده است كه فرمود:

«كسى كه سوء ظن داشته باشد تفكر او خراب مى شود».

[ملکوت* گامی تارهایی *]

راه های درمان بدگمانى


امور زير میتواند به نجات از شرّ اين خوى زشت كمك كند:


الف) جستجوى توجيه صحيح براى اعمال مشکوک: بسیارى از كسانى كه در زندگى شخصى مورد سوء ظن و بدگمانى واقع میشوند اعمالشان قابل توجيه و حمل بر صحت است.


ب) اگر انسان از تجسّس در زندگى خصوصى افراد بپرهيزد يكى از مهمترين عوامل سوء ظن را از خود دور ساخته است.


ج) ترتيب اثر ندادن به بدگمانى؛ اگر انسان نسبت به كسى بدگمان شد و از او فاصله گرفت و اظهار بی اعتمادى نمود و... سبب تشديد اين صفت میشود ولى با بی اعتنايى و ترتيب اثر ندادن تدريجاً ضعيف و محو میگردد.


بی شك توجه به مجازاتهاى الهى و آثار سوء معنوى اين رذيله اخلاقى، اثر قوى و بازدارنده در اين زمينه دارد.