ترتیل از دیدگاه قرآن و حدیث

[ملکوت* گامی تارهایی *]

چكیده:
از جمله آداب تلاوت قرآن كریم مسأله ترتیل است. ترتیل كه در لغت به معنی منظّم و مرتّب ساختن است در اصطلاح، به مفهوم خواندن آیات قرآن با تأنّی و نظم لازم و ادای صحیح حروف و تبیین كلمات و دقّت و تأمّل در مفاهیم آیات و اندیشه در نتایج آن است. بدیهی است چنین قرآن خواندنی می‏تواند به سرعت به آدمی رشد و نموّ معنوی و تقوی و پرهیزگاری ببخشد.
كلید واژه‏ها: قراآت، ترتیل، آداب تلاوت قرآن كریم، تدبّر.
واژه «ترتیل» از مادّه "رَتَل" گرفته شده‏است. "رَتَل" به معنای «منظم و مرتب بودن و در ردیف هم قرار گرفتن» است. "رَتِلَ الثَّغْرُ" از باب تَعِبَ یَتْعَبُ به معنای "استوی نباتُه" (روییدن دندان راست و صاف و معتدل بودن) است (فیُّومی، 83). بر این اساس به مردی كه دندانهایش از هماهنگی و تركیب و نظام سالمی برخوردار باشد، "رَجُلٌ رَتِلُ الأسْنان" اطلاق می‏كنند (راغب اصفهانی، 187). اگر با لحاظ كردن این معنا، فعل مجرد را به باب تفعیل ببریم، معنی "ترتیل" بدست خواهد آمد. بنا بر این، "ترتیل" به معنای منظم و مرتب كردن و نظام‏بخشی خواهد بود.
"ترتیل" از جهت اصطلاحی كه گاه برای اذان (مُطّرزّی، 1/201) و بیشتر برای قرآن كریم استعمال می‏شود، به معنای درست و شمرده و شیوا خواندن به قصد تدبّر و تفكّر و استنباط معانی است (ابن اثیر، 2/194؛ طُریحی، 2/142).
در قرآن كریم یك جا به "ترتیل" به عنوان عمل خداوند اشاره شده است و جای دیگر به پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) سفارش "ترتیل قرآن" شده است. آن جا كه خداوند "ترتیل" را به خود نسبت داده است، در سوره فرقان آیه 32 است: «وَ قالَ الذّین كَفَروا لَولا نُزّلَ علیه القرآنُ جُمْلَةً واحدةً كَذلِكَ لِنُثبتَ به فُؤادَكَ و رَتَّلْناه ترتیلاً؛ و كافران گفتند: چرا قرآن یكباره بر او نازل نگردید؟ بدینسان قرآن را یكباره فرو نفرستادیم تا از این راه، دل پرالتهاب تو را ثبات بخشیم و آن را به شیوه خاصّی چیده و نظام بخشیده‏ایم». جمله و "رَتَّلْناه ترتیلاً" اشاره به این واقعیت است كه آیات قرآن گرچه تدریجا و در مدت 23 سال نازل شده است، اما این نزول تدریجی بر اساس نظم و حساب و برنامه‏ای بوده است، به گونه‏ای كه در افكار رسوخ كرده دلها را مجذوب خود سازد.
در جای دیگر در سوره مزّمّل، آیه 4، خداوند دستورِ به ترتیل خواندن قرآن را بر پیامبر اسلام (ص) صادر می‏نماید و آن حضرت را از شتابان خواندن قرآن نهی كرده است: "و رَتّلِ القرآنَ ترتیلاً؛ و قرآن را به تأنی و آرامی بخوان". جالب آنكه خداوند سبحان تنها به امر به ترتیل (= رَتّلْ) اكتفا نكرده، بلكه آن را با مصدر (ترتیلاً) كه بیانگر اهتمام و تعظیم است، تأكید كرده است (ابن‏جزری، 1/208).

[ملکوت* گامی تارهایی *]

بررسی موارد استعمال ترتیل و بیان معصومان (ع) و نیز دقت در گفته‏های دانشمندان علوم قرآنی، بویژه مفسّران، بیانگر آن است كه به طور كلّی ترتیل در دو مقوله لفظ و معنی قابل بررسی است. در اینجا به مهم‏ترین موارد كاربرد ترتیل اشاره می‏كنیم:
1. ترتیل به معنای رعایت مخارج حروف و حفظ وقوف (جرجانی، 25). این معنای ترتیل كه در لسان روایات گاه از پیامبر اكرم (الترتیل: حفظ الوقوف و اداء الحروف) و گاه از حضرت علی (الترتیل: تجوید الحروف و معرفة الوقوف) نقل شده(طریحی، 2/142؛ مجلسی، 85/8؛ استرآبادی، 215)، در حقیقت گام نخستین در جریان ترتیل قرآن به حساب می‏آید. این معنا را مختار القراء اعمی (استرآبادی، 216) چنین به نظم كشیده است:
معنی ترتیل آمد در خبر حفظ وقوف باصفات‏ازمخرج خودنیك اداكردن حروف نیازی به توضیح نیست كه عدم رعایت مخارج حروف موجب تغییر معنای كلمات و یا بی‏معنی شدن آنها می‏گردد. و این امر، خود موجب مستهجن شدن مفهوم آیات و گاه كفرآمیز شدن معنی جملات می‏شود؛ چنانكه در "الصمد" اگر به جای "صاد" "سین" تلفظ گردد به معنی كفرآمیز "كود و سرگین" و یا "غافل و مغرور" مشتبه می شود (انیس، 447). هر یك از حروف، علاوه بر مخارج تلفظ، از صفاتی خاصّ خود، به طور انفرادی و یا در تركیب با حروف دیگر برخوردار می‏باشند، صفاتی همچون همس، جهر، استعلاء، إطباق، غنّه و غیره كه قسمت عمده آن به كمال قرائت و زیبایی آن بر می‏گردد و در علم تجوید مورد توجه قرار می‏گیرد. مسأله حفظ وقفها و رعایت آنها، همچون وقفهای لازم، مطلق، جائز، مجوّز، مرخّص، ممنوع و... امری فنّی است كه به صرف و نحو و معانی بیان و لغت و گاه به تفسیر نیازمند است. به هر صورت، رعایت مخارج حروف و حفظ وقوف در علم قرائت مورد بررسی قرار می‏گیرد و بیشتر به ترتیل در مقوله لفظ باز می‏گردد.
2. ترتیل به معنای به روشنی تلفّظ كردن آیات قرآن. در روایت است كه پیامبر اكرم (ص) به ابن عبّاس فرمودند: «وقتی كه قرآن می‏خوانی به ترتیل بخوان. ابن عباس پرسید: ترتیل چیست؟ فرمود: آشكار و روشن بیان كن و همچون خرمای خشك و غیر قابل استفاده پراكنده‏اش مكن و همانند شعر در خواندنش شتاب نكن» (طبرسی، 7/170). در روایت دیگری از امیر مؤمنان(ع) آمده است كه آیات قرآن را به روشنی تلفظ نما، نه مانند اشعار سریع و پشت سرهم بخوان و نه مانند دانه‏های شن آن را پراكنده ساز (همو، 1/377-378؛ فیض كاشانی، 1/71). قرآن كتابی معمولی و سطحی نیست كه بتوان آن را به شتاب قرائت كرد و در عین حال معانی‏اش را دریافت. آیات نه همچون شعر است كه محتوایش در حین سرعت در قرائت دریافت گردد و چیزی از آن به جا نماند و نه همانند كلمات قصار است كه بی ربط در كنار هم قرار گرفته و هر یك مدلولی مستقل و بریده از دیگری داشته باشد (نقی‏پورفر، 435).
به نظر می‏رسد ترتیل به معنای فوق همانند مورد اول به مقوله ترتیل در لفظ بازمی‏گردد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

3. ترتیل به معنی تأنی و درنگ و توقف در برابر آیات. این معنی به مقوله ترتیل در معنی باز می‏گردد. مطابق روایتی از امام صادق (ع) هر گاه به آیه‏ای برخوردی كه در آن، یادِ بهشت بود پس در برابرش بایست و از خدا بهشت را درخواست نما؛ و هر گاه به آیه‏ای گذر نمودی كه در آن، یادِ آتش جهنّم بود پس در برابرش بایست و از آتش جهنّم به خدا پناه ببر (كلینی، 2/617؛ فیض كاشانی، 1/70). بر اساس برخی دیگر از روایات "در كنار عجایب و شگفتیهایش توقف نمایید و دلهایتان را به آن حركت دهید و فكر و همت شما این نباشد كه به آخر سوره برسید" (طبرسی، 7/170؛ سیوطی، 1/344-345). در برخی روایات آمده است كه "إنّ القرآنَ لا یُقْرأُ هَذْرَمةً و لكن تُرَتَّلُ ترتیلاً"(كلینی، همانجا). واژه "هذرمة" به معنی سرعت گرفتن و عدم توجه به تدبر در معانی است (ابن‏اثیر، 5/256؛ انیس، 979). در خطبه متّقین نیز این معنی آمده است كه متّقین "شب هنگام راست برپایند، و قرآن را جزء جزء با تأمل و درنگ بر زبان دارند، و با خواندن آن اندوهبارند و در آن خواندن داروی دردِ خود را به دست می‏آرند و اگر به آیه‏ای گذشتند كه تشویقی در آن است، به طمع بیارمند و جانهاشان چنان از شوق برآید كه گویی دیده‏هاشان بدان نگران است و اگر آیه‏ای را خواندند كه در آن بیم‏دادنی است، گوش دلهای خویش بدان نهند، آنسان كه پنداری بانگ برآمدن و فرو شدنِ آتش دوزخ را می‏شنوند" (نهج‏البلاغه، 225). از قطرب هم نقل شده است كه مراد از ترتیل، "تحزین القرآن" است، یعنی قرائت آن به صوت و لحن و حالت حزین (طبرسی، 10/378).
با توجه به مطالب مطرح شده، این سؤال مطرح می‏شود كه آیا ترتیل همراه با قلّت قرائت بهتر است یا سرعت همراه با كثرت قرائت؟ بعضی بر این باورند كه كثرت قرائت برتر است. این گروه به حدیثی از رسول خدا(ص) به نقل از ابن مسعود احتجاج كرده‏اند كه حضرت فرمودند: هر كس حرفی از قرآن را بخواند، برای او یك حسنه است و پاداش این حسنه ده برابر خواهد بود (ابن جزری، 1/208). امّا به گفته ابن‏جزری صحیح و صوابی كه اكثریت سلف و خلف برآنند این است كه ترتیل و تدبر، همراه با قلّت قرائت، بهتر از سرعت و كثرت قرائت است، زیرا مقصود از خواندن قرآن، فهم و تفقه و عمل به آن است، و تلاوت وسیله‏ای است كه راهبر به معانی قرآن می‏گردد (1/208-209؛ خرمشاهی، 130-131). نیز گفته‏اند كه یك جزء را با ترتیل خواندن بهتر است از خواندن دو جزء در همان مدت از زمان، بدون ترتیل (سیوطی، 1/345). همچنین گفته‏اند: استحباب ترتیل برای تدبر است، چون توقیر و اجلال با آن بیشتر و تأثیرش در دل زیادتر می‏باشد (همانجا).
در مجموع به گفته زركشی، كمترین مراتب ترتیل، تفخیم الفاظ و آشكار كردن حروف آن است، و نیز این كه حروفش در یكدیگر ادغام نشود. و كاملترین مراتبش اینكه بر مواردش بخوانند، چنانكه اگر آیه‏ای متضمن تهدید باشد به حالت تهدید بخوانند، و اگر آیه‏ای دارای تعظیم باشد، آن را به حالت تعظیم بخوانند (1/532).
از تمامی آنچه بیان شد به این حقیقت می‏توان رسید كه نباید آیات قرآن را بی‏توجه به محتوا و پیام آنها تلاوت كرد، بلكه می‏باید به تمام اموری كه تأثیر آن را در خواننده و شنونده عمیق می‏سازد توجه داشت و فراموش نكرد كه این آیات الهی است، و هدف تحقق بخشیدن به محتوای آن است. امّا متأسفانه امروز بسیاری از مسلمانان از این واقعیت فاصله گرفته و از قرآن تنها به الفاظی اكتفا نموده‏اند و همّشان فقط ختم سوره و ختم قرآن است، بی‏آنكه بدانند این آیات برای چه نازل شده؟ و چه پیامی را ابلاغ می‏كند؟ درست است كه الفاظ قرآن نیز محترم و خواندن آن دارای فضیلت است، ولی نباید فراموش كرد كه این الفاظ و تلاوت مقدمه بیان محتوی است.
--------------------------------------------------------------
منبع :نشریه :مقالات و بررسی‏ها دانشكده الهیات دانشگاه تهران- آبان 78-عباس مصلایی پور یزدی