«عدل» در لغت به معني مساوات و برابري است[1] و در اصطلاح به چند معني آمده است از جمله:
الف) رعايت تساوي ميان ديگران و اجتناب از تبعيض در صورتي كه هيچگونه تفاوتي در شايستگيها و استحقاقها وجود نداشته باشد.[2]
ب) رعايت و توجه كردن به حقوق هر ذيحقي، بنابراين بايد نخست موجودي را در نظر گرفت كه داراي حقي باشد تا «رعايت» آن «عدل» و تجاوز به آن «ظلم» ناميده شود.[3]
ج) «هر چيزي را به جاي خود نهادن، يا هر كاري را به وجه شايسته انجام دادن»، طبق اين تعريف عدل مرادف با حكمت و كار عادلانه مساوي با كار حكيمانه است.[4]
در جهان تكوين و تشريع، هر چيزي موقعيت و جايگاه مناسب و در خور خود را دارد و عدل آن است كه اين تناسب رعايت گردد و هر چيزي در جاي مناسب خود قرار گيرد.
با توجه به معاني ذكر شده معناي اجمالي «عدل الهي» آن است كه خداوند با هر موجودي، آن چنان كه شايسته آن است، رفتار كند و او را در جايگاهي كه در خور آن است، بنشاند و چيزي را كه مستحق آن است به او عطا كند.[5]
همه فرقههاي اسلامي به عدل الهي عقيده دارند و آن را از صفات كمال پروردگار ميدانند اما در اين كه چرا خداوند عادل است اختلاف نظر دارند و سر اختلافشان در اين مسئله و بعضي مسائل ديگر اختلاف در حسن و قبح افعال است.
در اين مسئله شيعه و معتزله طرفدار حسن و قبح عقلي افعال هستند، بر اين اساس ميگويند عقل توان درك حسن و قبح افعال را دارد، يعني هر عاقلي بدون نظر به اين كه شرع در اين مورد چه بياني دارد ميفهمد كه عدل نيكو و ظلم و ستم زشت و ناشايست است. و در اين مسئله تفاوتي بين خدا و بندگان نيست؛ يعني هم براي خداوند، عدل و داد نيكو است و هم براي انسانها اگر چه هر صفت كمالي براي خداوند اثبات شود، اتصاف او به آن صفت واجب ميگردد، بنابراين محال است كه خداوند عادل نباشد.
اما اشاعره چون ميگويند، عقل را توان درك نيك و بد بودن هيچ فعلي نيست بنابراين بايد ديد كه شرع چه بياني درباره افعال دارد و از آن جا كه صفت عدل براي خداوند در آيات و روايات فراواني اثبات شده، پس متصف به عدل ميگردد.[6]
ادله عدل الهي
متكلمين براي اثبات عدل الهي به دلايلي استناد كردهاند از جمله:
الف: يا اين عمل ناشي از جهل است. كه اين با علم مطلق الهي ناسازگار است.
ب: يا اين عمل از نياز و فقر سرچشمه ميگيرد. و در بحث غني بودن خداوند ثابت شده كه خداوند غني مطلق است.
ج: يا ظلم، مقتضاي ظلم است. با اينكه در بحث حسن و قبح عقلي ثابت شد كه خداوند فعل زشت و قبيح انجام نميدهد و تمام افعال خداوند عادلانه است.[8]