با گذر زمان و پیشرفت و تكامل علم، علوم مختلف آنچنان توسعه پیدا كردهاند كه یك فرد قادر بر فراگیری اصول كلی تمام علوم هم نیست چه رسد به اینكه متخصص در تمام آنها بشود. و به فرموده پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ «العلم اكثر من أن یُحصی فَخُذْ من كلّ شیءٍ أحسنه»[1] «علوم بیشتر و گستردهتر ازا ین است كه احصاء شود پس وظیفه شما این است كه از هر چیز به دنبال بهترین آن باشید.»
حال با توجه به این گستردگی و گوناگونی، ضرورت ایجاب میكند كه مرز بین علوم مختلف مشخص شود و علوم از جهات مختلف مورد طبقهبندی و تقسیم قرار بگیرند تا اینكه علاوه بر معین شدن محدوده هر علم، جستجوگران علم و دانش نیر با دید بازتری به سراغ علم مورد نیاز خود بروند و هر كس با توجه به هدف و ذوق و استعداد خویش علم مورد نظر خود را انتخاب نماید. در این گفتار كوتاه، تقسیم علم از سه زاویه مورد دقت اجمالی قرار گرفته است: 1) اقسام علوم و معیار تقسیم بندیها. 2) اقسام علم از نظر روایات. 3) تقسیم علوم از لحاظ حكم فراگیری آن در اسلام.
1. اقسام علوم و ملاكهای تقسیم
در تقسیم و دسته بندی علوم معیارهای مختلفی را میتوان مد نظر قرار داد ك مهمترین آنها از این قرار هستند:
1) تقسیم بر اساس اسلوب و روش تحقیق: از آنجا كه تمام علوم بر اساس روش واحد بدست نمیآیند در یك دسته بندی تمام علومی را كه با روش خاصی تحصیل میشوند در یك قسم و علوم دیگری را كه با روشهای دیگر بدست میآیند در اقسام جداگانه دیگری قرار میدهیم.
بر اساس همین ملاك میتوان علوم را به دو دسته كلی تقسیم نمود:
1) علومی كه به روش تجربی بدست میآید و در كشف و اثبات گزارههای آن از حس ظاهر و تجربه به آزمون و خطا استفاده میشود: مانند: طب، شیمی ، زیست شناسی و ...
2) علوم غیر تجربی: كه در رسیدن به گزارههای آنها تجربه و حس كاربرد مستقیم ندارد، كه این علوم را میتوان به چهار دسته عمده تقسیم كرد:
1. علوم عقلی: كه با كمك گرفتن از براهین و استنتاجات عقلی محض حاصل میشوند. مثل: منطق، ریاضیات و فلسفه متافیزیك.
2. علوم نقلی: كه بر اساس اسناد و مدارك منقول و تاریخی بررسی میشوند مثل: تاریخ و رجال.
3. علوم شهودی: كه راه رسیدن به این علوم حسن باطن و شهود درونی است، كه درجه اعلای این علوم وحی است كه برای پیامبران حاصل میشود و درجه پائینتر آن مشاهدات عرفانی عرفاء میباشد.
4. علوم ابداعی: كه بر اساس جعل و اعتبار معتبرین حاصل میشوند و راه رسیدن به آن فراگیری قوانین اعتبار شده در آنهاست و یا علومی كه از ذوق و هنر ناشی میشوند. البته ذكر این نكته لازم است كه در هر كدام علوم از روشهای دیگر هم استفاده میشود مثلاً در صغری علوم عقلی ممكن است از نتایج دریافتهای تجربی استفاده میشود ولی روش عمده و حاكم در آن علم روش عقلی است.
2) بر اساس هدف و غایت:
ملاك دیگری كه میتوان بر اساس آن، علوم را دستهبندی كه فائده و نتیجهای است كه بر آنها مترتب میشود و هدف و غایتی كه فراگیر از آموختن آن در نظر میگیرد. مثلاً میتوان علوم را به علومی كه دارای غایات معنوی یا مادی، فردی و یا اجتماعی هستند تقسیم بندی نمود، چنانچه در برخی روایات نیز علوم بر همین اساس تقسیم شدهاند كه اشاره خواهد شد.
3) بر اساس موضوع:
متداولترین و بهترین ملاكی كه مرز بین علوم مختلف را معیّن میسازد، دسته بندی آنها بر حسب موضوع جامع و كلی است كه مسائل هر علم بر حول محور آن موضوع میچرخد. مثلاً موضوع علم حساب عدد و موضوع علم طب بدن انسان و ... است.
تذكر یك نكته در اینجا لازم است و آن اینكه ممكن است در تقسیم علوم مختلف انشعابات جزئیتر صورت گیرد و ممكن است معیار تقسیم در شعبههای جزئیتر چیزی غیر از معیار اصلی تقسیم باشد، مثلاً علم خداشناسی یكی از اقسام علم است كه به حسب موضوع مرزبندی شده است ولی همین علم بر حسب روش به سه علم خداشناسی فلسفی، عرفانی و دینی منشعب میگردد.[2]