فرهنگ و زبان و آداب وسنن مردم زنجان

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

امروزه زبان مردم زنجان ترکی آذربایجانی است[۸].
شهر تاریخی زنجان به لحاظ وجود مقاومتهای مردمی و منطقه‌ای درمقابل سپاهیان اسلام از شهرهای دشوارگشا بوده‌است، درسال ۲۴ هجری قمری به دست براء بن عازب سردار تخریب شده، که این محل خاستگاه اولیه بوده و در شمال شرقی شهر فعلی قرار داشته‌است. آثار و بقایای نخستین استقرار شهر که دراصطلاح کهن‌دژ نامیده می‌شود تا سال ۱۳۰۰ هجری شمسی پا برجا بوده و در جریان ساختمان (خیابان فرهنگ) تسطیح شده‌است. قبرستان شهر در حد جنوب شرقی محل استقرار و در داخل حد طبیعی سیلاب شرق شهر منطبق بر (خیابان امام) فعلی تا (فدائیان اسلام) بوده‌است.
در احیاء مجدد و گسترش آن، در اوایل دوران اسلامی، شهر اندکی به طرف غرب استقرار نخستین، در ساحل چپ سیلاب قدیمی که امروزه منطبق بر خیابان استانداری است کشیده شد، برجستگی کهن دژ این دوره در محله فعلی (نصرالله خان) بوده که در سال ۱۳۴۰ تسطیح و محل آن به دبیرستانهای دخترانه تبدیل شده‌است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ويژگى‌هاى فرهنگى و هنرى، استان زنجان مردم اين استان از نظر ترکيب قومى مجموعه‌اى درآميخته از اقوام آريايى و گرجى و قبيله‌هاى ايل‌هاى خمسه هستند و تيپ ويژهٔ زنجانى را که در جلگه‌ها و کناره‌هاى رودخانه‌هاى استان زندگى مى‌کنند، به‌وجود آورده‌اند. خصوصيات فيزيکى اين تيپ، رنگ گندمى پوست و چشم‌هاى ميشى با موهاى سياه‌رنگ است. تيپ ديگرى در بلندى‌ها و کوهپايه‌هاى استان زندگى مى‌کنند که به علت اختلاط نژادى اندک، هم‌چنان به ظاهر آريايى باقى مانده‌‌اند و با پوست سفيد، چشم‌هاى سبز و روشن و موهاى بور شناخته مى‌شوند.
ويژگى‌هاى فرهنگى و هنرى، استان زنجان مردم اين استان از نظر ترکيب قومى مجموعه‌اى درآميخته از اقوام آريايى و گرجى و قبيله‌هاى ايل‌هاى خمسه هستند و تيپ ويژهٔ زنجانى را که در جلگه‌ها و کناره‌هاى رودخانه‌هاى استان زندگى مى‌کنند، به‌وجود آورده‌اند. خصوصيات فيزيکى اين تيپ، رنگ گندمى پوست و چشم‌هاى ميشى با موهاى سياه‌رنگ است. تيپ ديگرى در بلندى‌ها و کوهپايه‌هاى استان زندگى مى‌کنند که به علت اختلاط نژادى اندک، هم‌چنان به ظاهر آريايى باقى مانده‌‌اند و با پوست سفيد، چشم‌هاى سبز و روشن و موهاى بور شناخته مى‌شوند.
آداب و رسوم
رسم های مختلف و خلق وخوی اقوام مختلف با توجه به تاریخ وقدمت منطقه در طی سال های طولانی شکل گرفته،سینه به سینه به افراد یک جامعه منتقل می شود و در طول سال ها،زنده و پا برجا می ماند. مردم شهر زنجان نیز با توجه به قدمت تاریخی و فراز ونشیب های بسیار در طول زمان خود،دارای آداب و رسوم وفرهنگ وخصلت های ویژه ای هستند.جشن ها و آداب ورسوم مختلف در موارد گوناگون،دارای نظم وقوانین خاصی هستند که همگان ملزم به رعایت آن ها هستند،مراسم اعیاد مذهبی وملی،مراسم عمومی وعزا،نوع لباس پوشیدن و جشن های محلی از جمله مواردی هستند که دارای نظم خاصی بوده و جزو آداب و رسوم مردم شهر زنجان می آیند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

محل آشپزي :
تعسان (تنورستان) محلي بود كه تنور و اجاق پخت غذا در آن قرار داشت كه بنا به تعداد افراد خانواده تعداد اجاق نيز فرق مي‌كرد براي سوخت اجاق و تنور از هيزم استفاده مي‌كردند كه در اصطلاح محلي بدان « اودون» مي‌گويند سوختن هيزم غالباً دود زيادي ايجاد مي‌كرد و براي همين ديوارهاي تعسان هميشه با لايه‌اي از دوده پوشيده بود . در هر خانواده معمولاً دوخروار يا بيشتر آرد وجود داشت و در ماه يك يا دو بار نان مي‌پختند و سپس نانها را در يك اطاق بر روي هم مي‌چيدند و هر روز مقداري از آنرا سرسفره مي‌آوردند و اگر نان خشك شده بود با جاروي كوچكي يا با دست مقداري آب روي آن مي‌پاشيدند و بعد از يكي دو ساعت قابل خوردن مي‌شد . بيشتر خانواده‌ها مخصوصاً روستائيان در زمستان كرسي را روي همان تنور مي‌گذاشتند و افراد خانواده شبها دور آن مي‌خوابيدند و از حرارت تنور استفاده مي‌كردند . براي خوردن غذا محل خاصي وجود نداشته است و گاهي در اتاق و گاهي در آشپزخانه عمل غذا خوردن انجام مي‌گرفته است ، البته ثروتمندان هيچوقت در آشپزخانه غذا نمي‌‌خورده‌اند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

خوراك محلي :
از غذاهائي كه معمولاً فقط در مراسم خاصي پخته مي‌شوند و مردم زنجان در ساير اوقات سال كمتر از آن استفاده مي‌كنند مي‌توان به غذاي شب چهارشنبه سوري – غذاي شب عيد و غذائي كه به هنگام دندان در آوردن كودك پخته مي‌شود اشاره كرد . در شب چهارشنبه سوري معمولاً خانواده‌ها به همراه برنج ، خورشتي بنام «‌شش‌انداز» درست مي‌كنند كه تركيبي است كه از روغن ، خرما ، كشمش ، گردو ، تخم‌مرغ ، و سركه . علاوه بر اين به تعداد افراد خانواده تخم‌مرغي با پوست پياز نازك در لابلاي برنج گذاشته مي‌شود تا رنگ بگيرد معمولاً اشكال متنوعي كه بر روي تخم‌مرغ ايجاد مي‌شود توسط افراد تفسير مي‌شود مثلاً اگر بر روي تخم‌مرغي شكلي مانند هواپيما ديده شود آنرا نشانه سفر حج مي‌گيرند و غيره .اما خوراك شب عيد نوروز ، در اين شب اغلب خانواده‌ها معمولاً يك ماهي تهيه مي‌كنند و در كنار ماهي رشته پلو يا زعفران پلو ( بسته به استطاعت خانواده) پخته مي‌شود . يكي از دلايلي كه مردم براي مصرف ماهي در شب سال نوبر مي‌شمرند اين است كه چون آب دريا حيات بخش است براي همين در اول سال از موجودات دريائي استفاده مي‌كنند تا سال خوبي داشته باشند . يكي ديگر از غذاهائي كه در زنجان در مراسم خاصي پخته مي‌شود خوراكي است به نام دنك كه در هنگام دندان در آوردن كودك پخته مي‌شود اين خوراك از گندم و گوشت تهيه مي‌شود و بعضي از اوقات اين خوراك بين خويشان نزديك و گاهي بين همسايه‌ها نيز توزيع مي‌شود.
قاتق لش (gateg lesh ) نوعي خوراك است كه از گوشت و مقداري برنج درست مي‌شود همچنين در تمام مراسم برنج با گوشت و يا ماهي پخته مي‌شود و به آن «پلاو» (plaw) مي‌گويند . چكدرمه (chekerme ) نوعي پلو با گوشت است كه براي مهمانان و نيز در مراسم پخته مي‌شود گاهي نيز كشمش و دانه‌هاي انار به آن اضافه مي‌شود كه براي مهمانان و نيز در مراسم پخته مي‌شود گاهي نيز كشمش و يا دانه‌هاي انار به آن اضافه مي‌شود . ياغ‌چوربا (yag churba) نوعي سوپ است كه از نان ريزريز و آب و چربي درست مي‌شود و گاهي پياز به آن اضافه مي‌كنند «قره‌چوربا» (gara churba) گوشت آب‌پز با نان ريزريز شده است .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

غذاهاي معمولي : در گذشته غذاهائي كه توسط افراد معمولي جامعه ( قشر متوسط – متوسط به پايين مصرف مي‌شده از چند غذا تجاوز نمي‌كرده كه به تعدادي از آنها اشاره مي‌شود . پيزو ( پيازآب ) – كلجوش – آبگوشت – دوغراماج ( نان و دوغ ) –يرالماچئرك ( نان و سيب‌زميني ) – چغندر ( با نان خورده مي‌شده ) كاچي – هوره‌( غذائي بوده كه با آرد پخته مي‌شده ) – آش و برنج كه البته فقط چند بار مثل شب جمعه‌ها يا شب عيد برنج پخته مي‌شده و اكثر مردم فقط در سال يكبار و آنهم شب عيد برنج مي‌خورده‌اند .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

غذاهاي محلي : از غذاهاي محلي استان زنجان مي‌توان به رشته – بلاماش ( با آرد و روغن درست مي‌شود ) قيقناق – كوفده يا كوفته – آغوز يا بلاما – اييردك ( با آرد و شير درست مي‌شود ) –سوزمه :ماست كيسه‌اي – حلواي شيره – فيرني – قووت . همچنين از انواع آش مي‌توان اريشته آشو ( آش رشته ) – بوغدا آشو ( آش گندم) – تورش آشو اشاره كرد ( آش ترش ) – سوت آشو (شير برنج ) – قوروت آشو( آش كشك ) يارما آشو ( آش بلغور ) را نام برد .
مواد اوليه غذا : مواد اوليه در هر محل نسبت به محل ديگر فرق مي‌كرده است و بيشتر به مواد اوليه در دسترس شيوه معيشت – ميزان درآمد و امكانات فرد يا خانواده بستگي داشته است . امابه طور كلي آرد – گوشت -حبوبات و سبزيجات را مي‌توان به عنوان مواد اوليه براي پخت غذا نام برد .