جست و جویی در تاریخ برای معرفی مکان های دفن سر مقدس امام حسین (ع)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

در تاریخ تشیع اماکن زیادی بوده اند که افتخار تشریف فرمایی قدوم خاندان اهل بیت(ع) را داشته اند.از قدمگاه نیشابور که افتخار پذیرایی حضرت امام رضا(ع) را داشته است تا مکان های متعددی که به یاد حضور حضرت صاحب الزمان(عج)

حسین قاضی زاده - در بسیاری نقاط مثل مسجد جمکران،مسجد کوفه،مسجد سهله،وادی السلام و .....برپا شده اند.این مقام ها در حقیقت وجودی خود،شاهدی بر این بوده اند که شیعه در درازنای تاریخی پر فراز و نشیب خود،پیوسته با تاسیس این اماکن در صدد حفظ یاد و نام اهل بیت (علیهم السلام) بوده است؛آن هم در روزگارانی که قبر امام سوم او شخم زده می شود و مزار مطهر پایه گذار مکتبش صد و چند سال پنهان می ماند.این امر را اما از جهت دیگری نیز می توان به این امر نگریست.

در طول یا تاریخ ،شیعه پیوسته در اقلیت بوده است و نتوانسته به راحتی تاریخ بزرگان خود از ائمه اهل بیت(ع) تا عالمان و مجااهدانش را به ثبت برساند.این خود باعث شده است در بسیاری موارد مکانهای متعددی برای یک حادثه ذکر شوند یا انکه وقوع یک حادثه در چندین مکان گز ارش شود.

آنچه که در این مجال به ان خواهیم پرداخت،مکانهایی است که احتمال دفن سر مقدس امام حسین(ع) در آنها داده شداست و تنوع جغرافیایی آنها محل تامل است.نقد و بررسی تاریخی آنها را به همراه مکانهایی که سر مطهر مدتی در آنها به امانت گذاشته شده است را به فرصتی دیگر می گذاریم،باشد که مرضی حضرتش واقع شود انشاالله.

در این که سر امام حسین علیه‌السلام کجا دفن شده است، منابع تاریخی شیعه و سنی گزارش‌های گوناگونی آورده‌اند تا آنجا که هفت قول در این باره گفته شده است. مورخین اسلامی درباره این‌که پس از وقوع حادثه کربلا و شهادت امام حسین‌ بن علی بن ابی‌طالب، تقدیر الهی سر بریده امام را به کدامین خاک مدفون کرده است، اختلاف نظر دارند.

اقوال مختلف که بعضی مبتنی بر روایات منقول از ائمه شیعه هستند و بعضی دیگر از روایت‌های تاریخی نتیجه شده‌اند، نظر مشترکی را حول این موضوع فراهم نمی‌آورند. اگر از بعضی باورهای عوام هم‌چون اعتقادی که میان بعضی از شیعیان افغان وجود دارد و زیارت‌گاهی را در استان کندز افغانستان به عنوان محل دفن سر تقدیس می‌کنند، بگذریم، خاصه این‌ نگاه‌های تاریخی را می‌توان حول دو محور دسته‌بندی کرد؛ گروهی از محققین و مورخین شیعه که محل دفن سر امام را بر کنار مضجع و در کربلا و یا دست‌کم در عراق می‌دانند، و گروهی دیگر که عموما شامل مورخین اسلامی غیر اثنی‌عشری (هم‌چون اهل‌تسنن و اسماعیلیه) می‌شود و مدفن سر را خارج از عراق، در شام و مصر و سوریه می‌دانند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

قول اول:

سر به بدن ملحق شده است. این قول مشترک میان شیعه و سنی است. علمای شیعه، از جمله شیخ صدوق (متوفای 381 ق)، سید مرتضی (متوفای 436 ق)، فتال نیشابوری (متوفای 508 ق)، ابن نما حلی، سید ابن طاووس (متوفای 664 ق) شیخ بهایی و مجلسی این قول را بیان کرده‌اند. شیخ صدوق و پس از او، فتال نیشابوری در این باره می‌نویسند: علی بن حسین علیه السلام همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسین علیه‌السلام را به کربلا باز گرداند. (شیخ صدوق، الامالی، مجلس سی‌ و یکم، ص 232؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص‌192و مجلسی، بحارالانوار، ج 45، ص 140).

سید مرتضی در این باره می‌گوید: روایت کرده‌اند که سر امام حسین علیه‌السلام با جسد در کربلا دفن شد. (رسائل المرتضی، ج 3، ص 130. ) ابن شهر آشوب بعد از نقل سخن فوق از سید مرتضی، از قول شیخ طوسی نقل کرده است که به همین سبب (ملحق کردن سر امام به بدن و دفن آن) زیارت اربعین (از جانب امامان علهیم‌السلام) توصیه شده است. (مناقب آل ابی‌طالب، ج 4، ص 85 و مجلسی، بحارالانوار، ج 44، ص 199: «قال الطوسی رحمة ‌الله: و منه زیارة الاربعین») ابن نمای حلی نیز نگاشته است: آنچه از اقوال بر آن می‌توان اعتماد کرد، آن است که بعد از آن که سر امام در شهرها گردانده شد، به بدن بازگردانده شد و با جسد دفن شد. (نجم الدین محمد بن جعفر بن نما حلی، مثیرالاحزان، ص 85).

سید ابن طاووس نوشته است: اما سر حسین علیه‌السلام، روایت شده که سر برگردانده شد و در کربلا با جسد شریفش دفن شد و عمل اصحاب بر این معنا بوده است. (سید ابن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص 114) مجلسی، یکی از وجه‌های استحباب زیارت امام حسین علیه‌السلام را در روز اربعین، الحاق سرهای مقدس را به اجساد توسط علی بن حسین علیهما‌السلام بیان کرده است. (مجلسی، بحارالانوار، ج 98، ص 334 ) وی در جای دیگر بعد از نقل اقوال دیگر در این باره می‌نویسد: مشهور بین علمای امامیه آن است که سر امام همراه بدن دفن شده است. (همان، ج 45، ص 145 )

برخی اندیشمندان اهل‌ تسنن نیز این قول را بیان کرده‌اند:
ابوریحان بیرونی (متوفای 440 ق) در این باره می‌نویسد: و فی العشرین ردّ راس الحسین علیه‌السلام الی مجثمه حتی دفن مع جثته...؛ در روز بیستم (صفر)، سر حسین علیه‌السلام به بدنش ملحق و با آن دفن گردید. (بیرونی، الاثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص 331. )

قرطبی (متوفای 671 ق) می‌نویسد: امامیه می‌گویند که سر حسین علیه‌السلام پس از چهل روز به کربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و این روز نزد آنان معروف است و زیارت در آن روز را زیارت اربعین می‌نامند. (محمد بن احمد قرطبی، التذکرة فی امور الموتی و امور الاخره، ج 2، ص 668) قزوینی نیز نگاشته است: روز اول ماه صفر، عید بنی‌امیه است، چون در آن روز، سر حسین علیه‌السلام را به دمشق وارد ساختند و در روز بیستم آن ماه، سر ایشان به بدن، باز گردانده شد. (زکریا محمد بن محمود قزوینی، عجائب المخلوقات و الحیوانات و غرائب الموجودات، ص 45 ) مناوی (متوفای 1031 ق) نوشته است: امامیه می‌گویند: پس از چهل روز از شهادت، سر به بدن بازگردانده شد و در کربلا دفن شد. (عبدالرووف مناوی، فیض القدیر، ج 1، ص 205. )

[ملکوت* گامی تارهایی *]

قول دوم: در کنار قبر امیرالمومنین علیه‌السلام:

برخی علمای شیعه به استناد به روایاتی که در کتاب کافی و تهذیب آمده بر این عقیده اند که سر امام در جوار مزار پدرش مدفون است اما چون علی بن ابی طالب در سال 40 هجری وصیت کرده بود کسی از محل دفنش مطلع نگردد و مسلمین حدود 80 سال پس از واقعه کربلا از مدفنش مطلع شدند از این رو چنین قولی را بعید می دانند... (ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص 84؛ کلینی، الکافی، ج 4، ص 571- 572؛ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 35- 36 و ابن شهر آشوب، همان، ج 4، ص 85).

قول سوم: مسجد رقه در کنار فرات

قول چهارم: بقیع نزد قبر مادرش فاطمه علیها‌السلام:

ابن جوزی در کتاب طبقات الکبری و شمس الدین محمد شافعی در کتاب جواهر المطالب می گویند:یزید سر امام را برای عمرو بن سعید بن عاص حاکم مدینه فرستاد و او سر را کنار قبر مادرش فاطمه زهرا دفن کرد(اما مدفن فاطمه زهرا بر کسی مکشوف نیست)...

قول پنجم: دمشق:

بدر تقی زاده انصاری در کتاب از مدینه تا مدینه معتقد است مقام راس الحسین در دمشق مدفن سر امام حسین است زیرا معتقد است خطابه های زینب کبری و زین العابدین نزد یزید سبب شد یزید روش مسالمت آمیز پیش گیرد اسرا را با احترام به مدینه بفرستد و سر شهدا را در دمشق دفن کند زیرا چاره دیگری نداشته است و اصلا روایات دیگر بعید به نظر می رسند.

در کرامات الحسینیه به نقل از بحارالانوارج 45صفحه 394 امده است که متو کل دشمن قسم خورده شیعیان(حدود150 سال بعد از یزید) ابراهیم دیزج را که یک یهودی بود را به عنوان ما موریت وتبدیل و تخریب قبر امام حسین به کربلا اعزام کرد به همراه اونامه ای هم به قاضی جعفر بن محمد بن عمارنوشت که در این پیام کتبی به او خبر دا د که ابراهیم دیزج را برای نبش قبر حسین فرستاده ام وقتی نامه ی مرا خواندی مراقبت کن که ایا دیزج دستورمرا اجرا کرد یا نه .دیزج میگوید جعفربن محمدبن عمارمراازمضمون نامه مطلع کرد وسپس من طبق دستور ا و برای انجام ماموریت رفتم وچنان کردم وقتی برگشتم پرسید چه کردی؟

گفتم انچه دستوردادی انجام دادم ولی چیزی ندیدم ونیافتم . گفت مگر عمیق نکندی ؟ گفتم چرا ولی درعین حال درقبرچیزی نیافتم. آن قاضی صورتجلسه را به متوکل گزارش داد واضافه کرد که به ابراهیم دیزج دستور دادم که آن محل را به آ ب ببندد وبا گاو زمینش را شخم بزند.(لازم به ذکر می دانم ظاهرا سنت پلید نبش قبر و تخریب قبر از اعراب رسیده و گمان می کنم سنت پلیدتر سر بر نیزه کردن و گرداندن و بر جایی آویختن سر را معاویه بن ابوسفیان باب کرده باشد)ابراهیم دیزج مجددا قضیه را برای شخصی بنام ابوعلی عماری که از او واقعیت جریان را پرسید چنین تعریف کرد : من با غلامان مخصوص خودم به سراغ قبر رفتم قبر را کندم به حصیری برخوردم که بدن حسین بن علی علیه السلام در آن بود وازان بوی مشک می امد.

آن بوریا و حصیر وبدن حسین بن علی را به همان حال گذاشتم وبه غلامان گفتم که خاک برآن بریزند و آب بر آن ریختیم ودستور دادم که با گاو آن زمین را شخم بزنند ولی گاو وقتی به آن محل رسید قدم پیش نمی گذاشت واز همانجا بر می گشت من غلامان را با سوگند های سخت و به خدا قسم دادم که اگر این صحنه را به احدی نقل کنند آنها را خواهم کشت. همچنین در کتاب از مدینه تا مدینه از منصوربن جمهور نقل است که گفت داخل خزینه یزید شدم سر حسین بن علی را دیدم که معطر و منور بود به غلام خود گفتم پارچه ای بیاور ،آورد سر را کفن کردم و در نزد باب الفرادیس نزدیک برج سوم در جانب شرقی دفن کردم....

[ملکوت* گامی تارهایی *]

قول ششم: قاهره:

سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص 265- 266؛ سید محسن امین عاملی، اعیان الشیعه، ج 1، ص 626- 627 و همو، لواعج الاشجان، ص 247- 250؛ محمدامین امینی، همان، ج 6، ص321- 337. مرحوم آیت الله قاضی طباطبائی ضمن اشاره به اقوال در این موضوع و دفاع از قول به الحاق سر به بدن، اقوال دیگر را در این باره نقد و بررسی کرده است. ر. ک: تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام، ص 303 به بعد

قول هفتم: عسقلان :

روایت زیر از مقاله‌ای تحت عنوان «تاریخ مختصر انتقال رأس مقدس حسین‌بن‌علی، از دمشق تا اشکلون تا قاهره» برگرفته شده است که به قلم «دکتر عباس برهانی» در روزنامه «دیلی‌نیوز» پاکستان به تاریخ 3 ژانویه 2009 به چاپ رسیده است.

با حضور اسرای اهل‌بیت، یزید بن معاویة پس از برپایی جشن و به نمایش گذاردن سر بریده امام حسین، آن را در شکافی در دیوار درونی مسجد جامع دمشق دفن کرد. این سر تا زمان حکومت عباسیون مضبوط و محدود، اما مورد احترام و زیارت دوست‌داران اهل‌بیت رسول‌الله باقی می‌ماند. «المقتدر بالله» خلیفه عباسی تلاش زیادی برای بازداری شیعیان از زیارت این مقام انجام می‌دهد، که ثمری نمی‌دهد. پس دستور می‌دهد تا مقام و علائم آن را نابود کنند و تابوت حاوی سر را در شهر «عسقلان» که در آن زمان مرز حکومت مسلمین بوده است، به‌طور مخفیانه دفن کنند.

سال‌ها بعد، «ابومنصور نزار المصطفی» خلیفه پانزدهم فاطمی، مکان این سر را در محلی به‌ نام «باب الفرادیس» در عسقلان شناسایی می‌کند، اما هم‌چنان تا حدود 250 سال بعد یعنی سال 1153 میلادی در همان مکان باقی می‌ماند. خلیفه هجدهم فاطمی «معاد المنتصر بالله» به «داعی، بدرالجمالی» فرمانده نیروهای فاطمی در فلسطین دستور می‌دهد تا محل دقیق رأس الحسین را شناسایی و بازسازی کند. بدرالجمالی طبق این دستور، مسجدی را در محل مذکور برپا می‌کند که به «مسجد مشهد الحسین» نام‌گذاری می‌شود. او منبری چوبین تهیه می‌کند که درون آن، کتیبه‌ای به خط کوفی عربی فاطمی کنده‌کاری شده است و گزارشی از چگونگی این سیر ارائه می‌دهد. [گفتنی است این کتیبه تاریخی کماکان در منبر فاطمی موجود است.]

پس از آن‌که «الطیب ابی‌القاسم» بیست‌ویکمین خلیفه فاطمی رو به انزوا گذارد، عمویش «عبدالمجید» حکومت فاطمی را تصاحب کرد. در میانه جنگ‌های صلیبی، او از خوف قساوت و بی‌رحمی دشمنان دستور می‌دهد تا «امیر صیف المملکة تمیم» والی شهر عسقلان به همراه «قاضی محمد بن مسکین» تولیت مشهد الحسین، تابوت سر را از جایگاه خود خارج کنند و در کمال احترام و تکریم به قاهره منتقل کنند. مورخینی چون المقریزی و ابن میسّر چنین نقل کرده‌اند که در روز سه‌شنبه دهم جمادی‌الآخر، تابوت را طی تشریفات خاص و همراه موکبی شکوهمند که در پیشاپیش آن امیر مصر «الصالح طلائع بن زریک» بود، به سمت کاخ زمرد آوردند و سپس در محلی به نام «قبة الدیلم» به خاک سپردند. این مکان امروزه با نام «مشهد الحسین» در قاهره، زیارت‌گاه جمع کثیری از مسلمانان مصری است که هرساله و به ویژه ایام محرم، به آن‌جا می‌آیند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

این‌ها گذشت تا به وقت سلطنت «صلاح‌الدین ایوبی». یکی از مورخین مشهور مصری به نام «محی‌الدین عبد الزهیر» می‌نویسد: "هنگامی که صلاح‌الدین به قدرت رسید، تمامی آثار بر جای مانده از حکومت فاطمی را تخریب می‌کند و عزاداری در ماه محرم را ممنوع می‌کند و روز عاشورا را روز شادی و جشن اعلام می‌کند.

" در طول حکومت وی که از دشمنان شیعه بوده است، منبر فاطمی را از عسقلان به «مسجد خلیل‌الرحمن» یا «مسجد ابراهیمی» در شهر الخلیل کنونی در فلسطین منتقل می‌کنند، لیکن متوجه کتیبهٔ تاریخی آن نمی‌شوند. تا آن‌که بعدها «طاهر صفی‌الدین» پنجاه‌ویکمین داعی فاطمی (متوفای 1965میلادی)، حین بازدید از مسجد خلیل‌الرحمن، هزار سال پس از انقراض حکومت فاطمیان، منبر فاطمی را شناسایی می‌کند و کتیبه را مشاهده می‌کند. اما مسجد شهر عسقلان، که امروزه به نام عبری «اشکلون» شناخته می‌شود، با عنوان «مسجد المشهد الحسین» تا نیمه قرن بیستم میلادی پا برجا بوده است و مورد تکریم و زیارت مسلمانان قرار داشته است.

در این سال‌ها، این مسجد به عنوان مجلل‌ترین بنای شهر اشکلون شناخته می‌شده است. «توفیق کنعان» در کتاب «مقدسات محمدی در فلسطین»، آن را «مقامی عظیم بر فراز یک تپه» توصیف می‌کند که مقبره‌ای در میان ندارد، اما رکنی دارد که نشانه‌دهنده مکان دفن سر بوده است. گزارشی در روزنامه «هاآرتص» در سال 2005 مبنی بر آن است که این زیارت‌گاه در جولای 1950 به دستور «موشه دایان» تخریب شده است. سابلمن» در یادداشت خود در لس‌آنجلس تایمز می‌نویسد: "از آن مسجد تپه‌ای پوشیده از علف باقی می‌ماند، اما یک هزاره پس از آن که سر حسین‌بن‌علی از اشکلون جابه‌جا شده است، این مکان هنوز مورد احترام فرقه‌های شیعه خصوصا شیعیان هند و پاکستان است."

او از اهالی بیمارستانی یاد می‌کند که یک دهه پیش، یک روحانی مذهبی شیعه به بیمارستان می‌آید و تقاضایی نامعمول را مطرح می‌کند: بنای یک جای‌گاه نماز برای زائران در این مکان. این شخص «داعی محمد برهان‌الدین» پیشوای پنجاه‌ و دوم فرقه اسماعیلیه است که تعمیر و بازسازی مسجد اعظم کوفه نیز به دست او صورت گرفته است.

دکتر «ران لابل» رئیس بیمارستان از او می‌پرسد: "از کجا می‌دانید که این‌جا همان محل است؟" برهان‌الدین او را به روی تپه می‌برد و با بیل مشغول حفر آن می‌شود. دکتر لابل می‌گوید: "در کمال تعجب، مشاهده کردم که پس از حفر یک متر یا بیشتر، سنگ نبشی‌های مسجد کهن نمایان شد."

زائران پس از این اتفاق، با هم‌یاری مسئولین بیمارستان شهر اشکلون، گران‌قیمت‌ترین سنگ مرمر را از هند وارد می‌کنند و جایگاهی مرمرین برای نمازگزاری زائران در محل منسوب به دفن سر در پشت بیمارستان ساخته می‌شود. بدین ترتیب، هر ساله تعداد قابل توجهی از شیعیان در این مکان به رسم ادای احترام به امام حسین‌بن‌علی، حضور می‌یابند. دکتر لابل که اکنون در مورد این موضوع متخصص شده است، می‌گوید: "آن‌ها مردمانی آرام و صلح‌جو هستند.

در سکوت می‌آیند و می‌روند، به ندرت صدایی از آن‌ها شنیده می‌شود. این‌جا جزیره‌ای شده است برای نمازگزاران مسلمان شیعه، در یک بیمارستان اسرائیلی، در یک دولت یهودی... این اتفاق، منحصر به فرد است!"

منابع:
- محسن رنجبر، مجله تاریخ در آینه پژوهش، شماره 5، 1384
- میر مسعود حسینیان، نگاهی کوتاه به مصر ،انتشارات نیستان 1383
- سایتهای مختلف اینترنتی