به بهانه 17 خرداد سالروز درگذشت میرزا صادق مجتهد تبریزی، روحانی زمان مشروطه
آیت الله میرزا صادق مجتهد تبریزی، فقیهی اهل علم و از چهره های عصر مشروطیت است. به اعتراف شهید ثقه الاسلام و علامه امینی او از سیاسی کاری به دور و در عین حال در نهضت عدالت خواهی پیشگام و در مخالفت با مشروطه غربی و مبارزه با دین ستیزی و در عصر پهلوی اول پیشرو بود. او برای مبارزه با دشمنان ایران بر بام خانه اش پرچم سفید نصب کرد و همه را به خانه خود دعوت کرد. برخی او را به همین سبب مخالف مشروطه و طرفدار محمدعلی شاه قلمداد کرده اند و برخی کوشیدند میان او و دیگر عالمان وقت تفرقه بیفکنند و در نهایت نقشه ترور او را کشیدند، ولی خدا او را نگاه داشت و در بحران مشروطه در حالی که بسیاری از معروفان و حتی شخص شاه قاجار به سفارت خانه ها و کنسولگری های بیگانگان پناهنده شدند، خانه او با پرچمی سفید بر فراز آن پناهگاه مظلومان بود.
میرزا صادق آقا که بود؟
آیت الله میرزا صادق آقا از چهره های روحانی و تشیع در عصر مشروطه ، نوه مولی محمد علی قره باغی ، در سال 1274 ق در تبریز زاده شد و در سال 1351 ق در حالی که از وطنش تبعید شده شده بود ، در شهر قم وفات یافت. آقا میرزا صادق پس از گذراندن دوران کودکی و بعد از تحصیلات مقدماتی در تبریز ، در آغاز جوانی به همراه برادر بزرگ ترش حاجی میرزا محسن آقا مجتهد به حوزه علمیه نجف اشرف عزیمت کرد و در جلسات درس آقایان مولی محمد فاضل ایروانی ، شیخ حسن مامقانی ، فاضل شربیانی و شیخ هادی تهرانی ، و در حوزه کربلا نزد مولی حسین اردکانی ، حضور یافت و از خرمن دانش آنان بهره ها برد . او ارشد شاگردان آقا شیخ هادی تهرانی بود که در علم اصول فقه مشرب خاصی داشت .
آقا میرزا صادق پس از وصول به قله بلند اجتهاد و فقاهت ، طی 24 سال اقامت در اعتاب مقدسه ، خود صاحب کرسی تدریس شد. سرانجام ، در سال 1312 ث به زادگاهش تبریز بازگشت و در آنجا به تدریس خارج فقه و اصول و امامت و رتق و فتق امور مرجعیت دینی و هدایتی جامعه مسلمانان اشتغال ورزید . نیاکان او مرحوم میرزا محمدعلی قره داغی ، بزرگ خاندان و از رجال عصر ناصری و خود دانشمند و صاحب اثر بود . پسر او آقا میرزا محمد معروف به « بالا مجتهد » ( مجتهد کوچک ) نیز مردی دانشمند و فرهیخته بود و دارای فرزندان متعدد و هر کدام دارای وجهه دینی و اجتماعی بودند . اما آقا میرزا صادق در این میان ، خوش درخشیده و سرآمد همگان گشت .
از نظر علامه عبدالحسین امینی ، او از چهره های درخشان آزادی خواهان و مرجع تقلید در آذربایجان بود و سال های دراز ، زعامت دینی بر عهده داشت و جز تدبیر در امور، عدالت در قضا و داوری، ثبات و استواری رأی و اصلاحگری ، چیزی دیگر در برنامه او نیست.
به نوشته مخبرالسلطنه ، در حل مشکل مالی ارامنه اردوباد ، که به تبریز آمده بودند ، مواعظ گیرا و سخنان برانگیزاننده او ، که عاطفه ها و احساسات را برانگیخته بود ، مؤثر افتاد و پول هنگفتی فراهم آمد و مشکل آنان برطرف شد، به گونه ای که از عهده دولت ، چنان کاری برنمی آمد .
از دید مرحوم ثقه الاسلام تبریزی ، او فقیهی اصولی ، محققی فرزانه ، مردی زاهد ، عابد ، کم حرف و مایل به انزوا و دارای تألیفات نیکو بود .
کاظمینی او را از مراجع امامیه در عصر خود می داند که دامنه نفوذ و ریاستش بسیار گسترده بوده و در جریان کشف حجاب که در آذربایجان رخ داد ، دولت او را از وطنش تبعید و از زادگاهش دور کرد . از نظرگاه مهدی مجتهدی ، آقا میرزا صادق آقا از قیافه های قابل مطالعه آذربایجان در عصر مشروطیت است . وی بر حوزه روحانیت آذربایجان ، تأثیر فراوان گذارده است . نهایت آنکه آقا میرزا صادق مجتهد از فقهای مخالف مشروطه غربگرا بود، هر چند در آغاز نهضت و قیام بر ضد استبداد و برای استقرار عدالت و آزادی خواهی پیش گام بود .