نقش حفظ قرآن در پیدایش امید و نهادینه شدن معارف الهی در وجود انسان

[ملکوت* گامی تارهایی *]

دکتر اعظم پرچم
زهرا محققيان
چکيده
امروزه، علي‌رغم پيشرفت‌هاي سريع فنّاوري، توجّه و گرايش به معنويت جهت جلوگیری از افسردگی و حل معضلات بشری، از اهميت ويژه‌اي برخوردار است، چراکه بشر متمدن امروزي، گرچه به ظاهر مرفّه می‌نمايد، امّا بيش از گذشته افسرده، نااميد و تنهاست.
از نظر جهان‌بيني توحيدي، اميد تحفه‌اي الهي جهت به حرکت در آوردن چرخ زندگي است، زیرا امید در راستای تکامل انسان و تکامل انسان در قرآن، به سوی خلافت الهی و مظهر تجلی اسماء الهی می‌باشد. بنابراین توجه به معنویت از طریق انس با کلام الهی میسر است و حفظ آیات وحی در سینه، علاوه بر اینکه بستری مناسب و ابزاری قدرتمند جهت بنیان گذاری پایه‌های امید در نوع بشر می‌باشد، آسیب پذیری افراد را در برابر ناملایمات به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد و سدّی مستحکم در برابر بحران هویّت جوان و نوجوان امروزی خواهد بود.
این مقاله در صدد آن است تا به روش توصیفی ـ تحلیلی از تفاسیر آیات و با بهره گیری از روایات، بیان نماید انس با کلام وحی نقش بسیار مؤثری در نهادینه شدن معارف اسلامی در وجود آدمی دارد و علاقه مندان به قرآن که از حفظ آن بی‌بهره‌اند، در برابر شدائد زندگی ممکن است دستورات وحی را فراموش کنند و از آسیب پذیری جسمی و روحی در امان نباشند و به بحران هویّت دچار شوند.
بنابراین حفظ قرآن یکی از بهترین و زیباترین راهکارهای انس با کلام الهی می‌باشد که اگر این حفظ با معرفت و تزکیة روح و ذهن نیز قرین گردد، انسان به بالاترین مراتب کمال خواهد رسید.
کليدواژه‌ها: قرآن، انس، حفظ، اميد، آرامش، عبادت، معنويت

[ملکوت* گامی تارهایی *]

مقدمه
در عصر اطلاعات و هزاره سوم، علي‌رغم رشد تکنولوژي و صنعتي شدن امور، يکي از مشخصه‌هاي بارز و عيني در رفتار عموم مردم جامعه مخصوصاً جوانان، ضعف اميد و اميدواري به زندگي و آينده می‌باشد، از اين رو، از جمله موضوعات اساسي و مهم که يادآوري آن به افراد، مخصوصاً جوانان، بسيار ضرورت دارد، همين موضوع است.
افراد به دليل شرايط خاص زندگي و جريان تکوين شخصيت خود، ممکن است نسبت به رفع مشکلاتي که با آن روبرو می‌شوند، عاجز و درمانده شوند. در اين صورت با تکيه بر مسائل بنيادين دين و نيز اميد و اميدواري در زندگي فردي و اجتماعي، می‌توان بسياري از مشکلات را رفع نموده و زندگي سخت و نابسامان را به زندگي خوش و قابل تحملی تبدیل نمود، زیرا رسيدن به آرامش، اميد هر انساني است.
از سوي ديگر، احساس نياز به دين، داراي ريشه‌اي ژرف و عميق است که اين احساس، يک وابستگى مطلق را نيز در پي خواهد داشت. به ديگر سخن، انسان گرايش و کشش‏هاى دائمى به سوى آفريدگار خويش دارد و کوشش‏ها، زمزمه‏ها، طلب‏ها و راز و نيازهايش، برخاسته از آن کشش‏هاست. از اين رو عبادت، تجلى خواست روحى بشر است و منظومه عبادات نيز شکل دادن و قالب ساختن براى آن حقيقت و تجلى فطرى است که در عمق فطرت انسان وجود دارد. آدمى قادر نيست از قلمرو راز و نياز بگريزد و خود را نيازمند به خدا احساس نکند. اگر احساس کرد که در زندگى او خدايى نيست، همانند مگس‏هاى خشک پاييزى مى‏شود که به محض برخورد به شيشه، بى‏صدا مى‏ميرند.
از طرف ديگر، خداوند در قرآن، همواره بر تلاوت آياتِ کتابش تأکيد کرده است: «فَاقْرَءُواْ مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَان»؛ (مزمل، 20) قرآن نيز، بنا به تصريح خود، کتاب هدايت و راهنماي سلوک انسانيّت و مربي نفوس و شفاي امراض قلبيه و نوربخش سير الي الله است. (يونس، 57) از اين رو، گوش دادن به کلام الهي و تلاوت آيات روح‌بخش آن، يکي ديگر از نيازهاي بشر است که موجب تسکين دردهاي انسان می‌شود.
خداي تبارک و تعالي به واسطه سعه رحمت بر بندگان خويش، اين کتاب شريف را از مقام قرب و قدسي خود نازل فرموده و بر حسب تناسب عوالم، تنزل داده تا به اين عالم ظلماني رسيده و تنها براي استخلاص مسجونين در اين زندان تاريک دنيا و رهايي مغلولين از زنجيرهاي آمال و رساندن آن‌ها از حضيض نقص و ضعف و حيوانيت به اوج کمال و قوت و انسانيّت، به کسوت الفاظ و صورت حروف در آورده است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

مقصد قرآن، چنانچه خود آن صحيفه نوراني مي‏فرمايد: «هدايت به سبل سلامت، اخراج از همه مراتب ظلمات به عالم نور و هدايت به طريق مستقيم است». (مائده، 16) به همين دليل انس و ارتباط با آن، از جهات مختلفي قابل توجه است و چون كلام خداوند و پيام آسماني و تجلي كمال مطلق، محسوب مي‌شود، داراي گيرايي و جذابيت ويژه‌اي است و تشنگان حقيقت، مي‌توانند از آن كلام كه همچون آب زلالي است، سيراب شوند.
كسي كه به خدا ايمان دارد و عاشق بندگي و وصال اوست، مشتاق شنيدن كلام معشوق است؛ از سخن گفتن با معبود خويش لذت مي‌برد و از طريق انس و ارتباط با آيات آن، ايده‌هاي توحيدي را از اين كلام اخذ مي‌كند و با معارف الهي آشنا مي‌گردد. بديهي است چنين شخصي كه از زلال معرفت سيراب گرديده و آيات قرآن را كلام و پيام معشوق مي‌داند، لحظه‌اي از آن غافل نمي‌شود.
امام على7 می‌فرمايند: «مَنْ أَنِسَ بِاللَّهِ اسْتَوْحَشَ مِنَ النَّاس»؛ (تميمى آمدى‏، 1366، ص199) هر كس با قرآن انس گيرد، از جدايى دوستان، وحشتى نخواهد داشت.
ايشان همچنين در جواب گروهى كه هنگام سفر از ايشان توصيه‌اي خواسته بودند، فرمودند: «إِنْ أَرَدْتَ الْمُونِسَ فَالْقُرْآنُ يَكْفِيك»؛ (شعيری، 1405, ص181) اگر به دنبال مونسى مى‌گرديد، قرآن برايتان كافى است.
آن حضرت در مناجات خويش با خداوند، چنين زمزمه می‌كنند: «اللّهمّ انّك آنسُ الآنسين لأوليائك ... إن أوحَشَتْهُمُ الغربه آنسهم ذِكرُك»؛ پروردگارا! تو براى دوستانت مأنوس‌ترين مونس‌هايى و اگر غربت، آنان را به وحشت اندازد، ياد تو مونس تنهايى آن‌هاست. (رسولى محلاتى‏، 1396، ص 114)
امام سجاد7 نيزدر ضمن حديثي فرموده‌اند: «... لو مات من بين المشرق و المغرب، لما استوحشت بعد أن يكون القرآن معي». اگر هم هيچ موجودى بر روى زمين زنده نماند و من تنها باشم، مادام كه قرآن با من است، وحشتى نخواهم داشت. (حکيمي، 1380، ج2، ص289)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

روايات منقول از ائمه (عليهم السلام) در اين مورد، فراوان وجود دارد و معمولاً جهت تأكيد بر موضوعات مهم، اينگونه سخن گفته‌اند؛ خصوصاً در مورد قرآن كه «تبياناً لكلّ شىء» (نحل، 89) است. از اين رو، آنچه انسان در مسير هدايت به آن نياز داشته باشد، در قرآن پيدا می‌كند. حتّى اگر انسان در معرض ترنّم آيات الهى قرار گيرد و به آيات آن گوش بسپارد و قصد التذاذ معنوى از آن را هم نداشته باشد، به ايمانش افزوده می‌گردد و احساس آرامش می‌كند، چرا که: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبهُُمْ وَ إِذَا تُلِيَتْ عَلَيهِْمْ ءَايَاتُهُ زَادَتهُْمْ إِيمَانًا». (انفال، 2)
روش‌هاي اُنس با اين نامه عاشقانه الهي، فراوان است. از اين ميان، زيباترين شيوه انس، حفظ آيات نوراني قرآن در سينه است، زیرا تمرين و تکرار زياد آيات به منظور تثبيت در حافظه، توفيقي است براي ارتباط زياد با آيات وحي، که اين نيز نورانيتي ظاهري و باطني را در پي خواهد داشت. به ديگر سخن، وقتي انسان كلام الهي را به ذهن مي‌سپارد، خود به خود بر جانش تأثير مي‌گذارد و او را در مسير عمل به اوامر الهي پيش مي‌برد و همچنين در مواقع برخورد با فراز و نشيب‌هاي زندگي، به طور ناخودآگاه، آيات الهي بر زبانش جاري می‌گردد که همين سببي است براي حفظ آرامش و پيروزي بر مشکلات. البته، گرچه رسيدن به اين مراتب براي ديگر افراد نيز که با تفسير يا ساير معارف کلام وحي، آشنايي دارند، امکان‌پذير است، اما احتمال فراموشي ايشان، به دليل عدم حفظ آيات الهي و تسلط بر آن، همواره وجود دارد.
در نگاه معصومين (عليهم السلام) نيز حفظ قرآن به عنوان عبادت شمرده شده است و بر همين اساس امام صادق7 مي‌فرمايند: «اللهمّ حبّب الينا حسن تلاوته و حفظ آياته»؛ (کليني، 1362، ج2، ص574) خدايا تلاوت زيبا و حفظ آيات قران را براي ما دوست داشتني فرما!
در حديث ديگري نيز حضرت صادق7 فرموده‌اند که: مَنْ شُدِّدَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ كَانَ لَهُ أَجْرٌ وَ مَنْ يُسِّرَ عَلَيْهِ كَانَ مَعَ الْأَبْرَار»؛ (كليني، 1362، ج4، ص409) هر كس قرآن را به سختى و رنج بياموزد، دو اجر و مزد خواهد داشت و آنكه به آسانى بياموزد و بر او آموختنش دشوار نباشد، با نيكان خواهد بود.

منبع:www.quraniran.ir

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اهميت حفظ قرآن کريم در زمان پيامبر9
حفظ قرآن از روزهاي نخستين نزول وحي، آغاز شد. پيامبر اکرم9 خود، نخستين حافظ قرآن به شمار مي‌رفتند و براي فرا گرفتن و از خاطر نبردن آن، بسيار تلاش مي‌کردند، چنانکه ابن عباس مي‌گويد: «كان النبي9 إذا نزل عليه القرآن عجل بتحريك لسانه لحبه إياه و حرصه على أخذه و ضبطه مخافة أن ينساه فنهاه الله عن ذلك‏ و قال له: «اِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَه»؛ (قیامت، 17) ‏ لانَّ «إِنَّا نحَْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لحََافِظُون»؛ (حجر، 9) و كان النبی9 يقرأ كل ما حفظه على جبرئيل‏7 لیطمئن قلبه»؛ (طبرسى، 1372، ج10، ص602) پيامبر9 به سبب عشق شديدي که به دريافت و حفظ قرآن داشت، هنگامي که پيک وحي، آيات الهي را بر او مي‌خواند، همراه وي زبانش را حرکت مي‌داد و شتاب مي‌کرد تا آنچه مي‌شنود را فراموش نکند، از اين رو، خداوند او را از اين کار باز داشت و فرمود: ما آن را برايت جمع مي‌کنيم، چراکه «إِنَّا نحَْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لحََافِظُون» (حجر، 9) و حضرت براي اطمينان کامل از محفوظات خويش آن‌ها را بر فرشته وحي عرضه مي‌کرد.
در زمان رسول خدا9 بسياري از اصحاب، حافظ سوره‌هايي از قرآن بودند و شمار کساني که آياتي از قرآن را از حفظ نباشند، بسيار اندک بود. عباده بن صامت مي‌گويد: «كان الرجل إذا هاجر دفعه النبي9 إلى رجل منا يعلمه القرآن وكان يسمع لمسجد رسول الله9 ضجة بتلاوة القرآن، حتى أمرهم رسول الله أن يخفضوا أصواتهم لئلا يتغالطوا»؛ (خويي، 1394، ص266) پيامبر9 هر مرد مهاجر را به يکي از ما مي‌سپرد تا به وي قرآن بياموزيم، در مسجد پيامبر9 تلاوت قرآن چنان بلند بود که حضرت دستور داد صداها را پايين آورند تا موجب اشتباه نگردد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اين‌ها و موارد مشابه ديگر، همگي حکايت از آن دارد که در زمان پيامبر اکرم9 حفظ قرآن جايگاهي ويژه و حافظان قرآن مکانتي عظيم داشتند، به گونه‌اي که حتي آن حضرت، در گزينش اميران جنگى که بدون شک، امرى بسيار حساس و مرتبط با روحيه، امنيت و سرنوشت امّت و حکومت نوپاى اسلامى بود، ميزان قرآن‌خوانى‏ و يا قرآن‏دانى آنان را، مد نظر و منشأ اثر قرار مى‏دادند، زیرا اعتقاد داشتند اعتبار افراد به دانستن قرآن است. آن حضرت، روزى گروهى را به سفر جنگى فرستاد، بدان‌ها گفت: از قرآن هرچه مى‏دانيد بياوريد، يكى كه از همة قوم جوان‌تر بود، گفت: «من فلان و فلان و سوره بقره را از بر دارم. آن حضرت9 فرمودند: برو كه امير اين گروه تویى». (پاينده، 1382، ص50 ‏)
پيامبر اکرم9 از ذکر مقام والاى حاملان قرآن، حتى پس از مرگ ايشان نيز غفلت نمى‏ورزيد، چنانکه در جنگ احد، هنگام دفن شهدا، فرمودند: «انظروا اکثرهم جمعا للقرآن فاجعلوه امام صاحبه فى قبره»؛ (حويزي عروسي، 1415، ج3، ص171) بنگريد کداميک از ايشان بخشى بيشترى از قرآن را فرا گرفته است، وى را قبل از هم‌رزمش در قبر قرار دهيد.
اهميت حفظ آيات الهي در خود قرآن نيز مطرح شده است. خداوند به زنان پيامبر9 در مورد حفظ و يادآوري قرآن، توصيه کرده است: «وَ اذْكُرْنَ مَا يُتْلىَ‏ فىِ بُيُوتِكُنَّ مِنْ ءَايَتِ اللَّهِ وَ الحِْكْمَةِ إِنَّ اللَّهَ كاَنَ لَطِيفًا خَبِيرًا». (احزاب، 34)
طبق نظر عده‌اي از مفسران، منظور از ذکر در اين آيه، حفظ و به خاطر سپردن است، که خداوند بعد از وظايف متعددي که به همسران پيامبر9 گوشزد مي‌کند، به آنان توصيه مي‌کند که آيات قرآن را نيز حفظ کنيد تا به واسطه آن (قرآن) پيام قرآن را فرا بگيريد. (حائرى تهرانى‏، 1377، ج8، ص304؛ سبزوارى نجفى، 1406، ج5، ص437؛ طباطبايى، 1417، ج16، ص331)