آزادى از منظر شيعه

[سابحات]

امام خمینى در موضوع بعد معنوى انسان، چنین مى‏گوید:

خداوند انسان را بر فطرت الهى آفرید که عشق به کمال مطلق است. از این رو همه انسانها از خرد و کلان، عاشق کمالى هستند که نقص در آن نیست، نورى که در آن تاریکى نیست و دانشى که در آن نادانى نیست.
پیرو این فطرت، فطرت دیگرى است که بیزارى از هرگونه کوتاهى و نقص است. و روشن است که کمال مطلق خداست و انسان در فطرت خود عاشق خداست، هرچند از آن غافل است.

انسان با این دو فطرت باید دو بال بسازد و به آشیانه اصلى که آستانه حضرت دوست و درگاه اوست، پرواز کند.

پس از آفرینش انسان بر این دو فطرت، خداوند مى‏دانست که به واسطه گرفتار شدن به قواى حیوانى شهوت و غضب و نیروى شیطانى، انسان از فطرت خود دور خواهد ماند.
از این رو خداوند پیامبرانى را براى بشارت و انذار فرستاد که احکام آنها بر طبق مقتضاى فطرت اوست تا حجابها را از پیش چشم دل او بردارند و آنها را در سیر و سلوک یار و مددگار باشند.
تکالیفى که پیامبران از طرف خدا آورده‏ اند یا بر طبق مقتضاى فطرت اصلى است; مانند: دعوت به فضائل اخلاقى و کمالات نفسانى و یا بر طبق فطرت تبعى است; مانند: نهى از کفر و شرک و اخلاق زشت‏براى زنده کردن و کمک دادن به این فطرت.

پس تکالیف الهى همه، الطاف خداست و به منزله داروهایى است‏ براى درمان روانهاى بیمار.
پیامبران، طبیبان نفوس و مربیان روانند که نه تنها انسانها را از تاریکى به روشنى هدایت مى‏کنند و از نقص به کمال مى‏برند; بلکه برزخها و موقفهاى قیامت نیز از عنایتهاى خداست و هر موقفى مانند بیمارستانى است که روانهاى مریض را در آن درمان مى‏کنند و اگر در این بیمارستانها درمان نیافت، آخرین درمان او کیفر آتش است. (37)

در این سخن، فلسفه احکام الهى به اجمال بیان و حکمت آمدن پیامبران به این صورت روشن شده است:

1- آمدن پیامبران براى برداشتن حجابها از سیر و سلوک مردم به سوى خدا است.

2- دستورات ‏دین موافق با فطرت اصلى انسان مى‏باشد که عشق به کمال مطلوب است.

3- احکام دین، فطرت انسان را براى حرکت‏ به سوى خدا و پرواز به درگاه او کمک مى‏دهند.

4- باز داشتن مردم از کفر و شرک و پرهیز دادن آنها از اخلاق زشت، براى برداشتن مانع از رسیدن به کمال است.

5- احکام دین تفضل و عنایت‏ خداست‏براى رها ساختن انسان از زندان طبیعت و آزادى براى سیر و سلوک به سوى خدا.

6- تکالیف الهى، الطاف اوست و درمان دردهاى روان است و پیامبران، اطباى نفوس هستند و مواقف در قیامت و عالم برزخ بیمارستان درمان‏ بخش جانهاى بیمار است.

[سابحات]

تکلیف الهى با آزادى بشر مخالفتى ندارد

با توجه به گفتار گذشته، روشن شد که بهترین قانونى که مى‏تواند راه به‏ کارگیرى آزادى را به انسان بیاموزد و او را از قید و بند شهوات و زندان طبیعت و اسارت غضب رها سازد، قانون الهى است که توسط پیامبران به بشر ابلاغ مى‏شود. ضمن اینکه سفارشهایى هم از قرآن و حدیث درآسان بودن دین و سخت نبودن دستورات خدا شده است:

«یریدالله بکم الیسر و لایرید بکم العسر»، (38)

خداوند آسانى را براى شما خواسته است و سخت‏گیرى را نخواسته است.

«و ما جعل علیکم فى الدین من حرج‏»، (39)

خداوند در دین بر شما سختى قرار نداده است.

و امام سجاد علیه السلام فرمود:

«واعلم ان الله یراد بالیسر و لایراد بالعسر کما اراد بخلقه التیسیر و لم یرد بهم التعسیر»، (40)

و بدان خدا را با آسان‏گیرى باید پیروى کرد نه با سخت‏گیرى، چنانچه خداوند از بندگانش آسان‏گیرى را خواسته و سخت‏گیرى را براى آنها نخواسته است.
و همچنین قواعد عقلى، اصولى، کلامى و فقهى بسیارى که براى آسان‏گیرى تکالیف انسان، تشریع شده است که به عنوان نمونه، 54 قاعده را در فقه مى‏توان نام برد.

[سابحات]

بنابراین، هر چند خداوند براى هدایت بشر و سعادت انسان، تکالیفى را بر عهده وى نهاده است; لیکن آزادى و حق انتخاب را از او نگرفته است و در انتخاب راه هدایت و یا چاه ضلالت، او را آزاد گذاشته است:

«انا هدیناه السبیل اما شاکرا او کفورا»، (41)

ما به انسان راه را نشان داده‏ ایم; خواه سپاسگزار باشد و یا ناسپاس.

و حتى این آزادى تا اندازه‏ اى است که حق انتخاب دین را نیز به مردم واگذار کرده است:

«لا اکراه فى الدین قد تبین الرشد من الغى فمن یکفر بالطاغوت و یؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقى لا انفصام لها والله سمیع علیم‏»، (42)

در انتخاب دین اکراه نیست، راه رشد از گمراهى روشن و جدا شده است، پس هر کس به طاغوت کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکم چنگ زده، از آن جدا شدنى نیست و خداوند شنوا و داناست.

خداوند به انسان اراده عنایت فرموده و او را آزاد گذاشته است; او مى‏تواند خدا را انتخاب کند یا شیطان را، آخرت را یا دنیا را، بهشت ‏یا جهنم را، سعادت یا شقاوت را، سرافرازى یا سرافکندگى را.

«تریدون عرض الدنیا والله یرید الآخرة‏»، (43)
شما متاع دنیا را مى‏خواهید و خداوند آخرت را براى شما مى‏خواهد.
«و من یرد ثواب الدنیا نؤته منها»، (44)

هر کس پاداش دنیایى را بخواهد، بهره‏اى از آن را به او مى‏دهیم.
«و من یرد ثواب الآخرة نؤته منها»، (45)
هر کس پاداش آخرت را بخواهد، بهره‏اى از آن را به او مى‏دهیم.

این آیات ودیگر آیاتى که در این زمینه نازل شده است، به ما نشان مى‏دهد که تحمیل عقیده بر کسى مجاز نیست و اصول دین و اعتقادات باید با اندیشه و استدلال پذیرفته شود یا نه با زور و اجبار:

«من کان یرید الحیاة الدنیا و زینتها نوف الیهم اعمالهم فیها»، (46)
هر کس زندگى و زیور دنیا را بخواهد، پاداش کارهاى او را در این دنیا به او مى‏دهیم ولیکن هر کس آخرت را بخواهد و براى آن تلاش کند، خداوند او را کمک کرده و بر پاداش او مى‏افزاید.

«و من کان یرید حرث الآخرة نزد له فى حرثه‏»، (47)
هر کس کشتزار آخرت را بخواهد، ما آن را افزون مى‏کنیم.

[سابحات]

کاربرد آزادى و اراده

اراده و آزادى تا آنجا کاربرد دارد که مى‏تواند سبب تغییر حکم شرع شود و حکم شرع را به دنبال خود بکشد، براى اثبات این مطلب، باید به ارج نهادن شرع به سیره و بناى عقلا، عرف و عادت، سیره متشرعه و اجماع بر برخى از مبانى توجه کرد که همه نشانگر نقش بسیار مهم آزادى و اراده او در سرنوشت و نظم زندگانى و درک وظیفه شرعى است.

بناى عقلا و عرف، نقش بسیار اساسى در بنیان احکام شرع دارد که بسیارى از احکام شرع در اصول وفقه بر همین پایه و اساس بنیان نهاده مى‏شود;

مانند: حجیت ظهورات، حجیت ‏خبر ثقه، قراردادهاى اجتماعى، پیمانها، عهدها، ازدواج، خرید و فروش، اجاره صلح، بخشش، تشخیص مفاهیم وارده از شرع، تعیین موضوع و متعلق احکام شرع و دیگر امورى که در ارتباط با احکام شرع هستند و مى‏توانند احکام شرع را تغییر داده و حالت و یا موضوع حکم را عوض نمایند و در نتیجه، حکم شرع نیز عوض شود که باز کردن این عنوان و توضیح مطالب ذکر شده نیاز به بررسى بسیار زیادى دارد.

اسلام حتى پیروان سایر ادیان الهى - اهل کتاب - را نیز به رسمیت مى‏شناسد و به عقیده آنها احترام مى‏نهد.

امام هادى(ع) فرمود:

ما مى‏گوییم; خداوند بندگانش را بر کارهایشان پاداش مى‏دهد و با آن اراده و اختیارى که به آنها عنایت فرموده، توانایى انتخاب را به آنها داده است. (48)

فرمود ما مى‏گوییم، خداوند با قدرت خود، مردم را آفرید و حق انتخاب سرنوشت را به آنها عنایت فرمود. با حق انتخاب، عبادت کردن را از آنها خواسته است و به آنها امر و نهى کرده است و پیروى کردن از آنها (امر و نهى) خواسته و پسندیده است. (49)

از امیرالمؤمنین(ع) پرسیدند، با چه چیز خدایت را شناختى؟

فرمود: با توانایى تمیز دادن و حق انتخابى که خدا به من داده است و با عقلى که مرا راهنمایى مى‏کند. (50)

از امام صادق(ع) پرسیدند، چرا خداوند تمامى مردم را خداشناس و پیرو حق نیافرید با اینکه مى‏توانست.

فرمود: اگر خداوند آنها را مطیع مى‏آفرید، سزاوار پاداش نبودند. اگر مردم با انتخاب خود اطاعت نکنند، بهشت و جهنم براى چیست؟ خداوند مردم را آفرید و به آنها دستور پیروى داد و از نافرمانى نهى کرد و با فرستادن پیامبران، حجت را تمام کرد و با فرستادن کتابهاى آسمانى عذر آنها را قطع نمود تا مردم، خود اطاعت را انتخاب کنند و سزاوار پاداش شوند و یا نافرمانى را انتخاب کنند تا کیفر شوند. (51)

[سابحات]

خلاصه


1- ریشه و مبانى کلامى و فقهى آزادى و حریت در مذهب شیعه

سه اصل برائت، عدم ولایت و اراده و اختیار است که هر سه در مذهب شیعه ثابت شده است.

2- شیعه که از طرفداران اراده و اختیار در انسان است،

عدالت را در خداوند پذیرفته و حسن و قبح ذاتى اشیاء را که با درک مستقل عقل شناخته مى‏شود،

قبول کرده و کارهاى خدا را هدفمند دانسته است.

3- قول به جبر و قول به تفویض باطل است

و راه معقول و صحیح، امر بین الامرین است که قرآن و سنت و عقل نیز آن را مى‏پذیرد.

4- اراده در انسان از کارهاى بدون واسطه نفس است و نیاز به مقدمه‏ اى ندارد.

5- به کارگیرى آزادى براى تمام افراد بشر ممکن نیست

و براى نشان دادن بهترین راه به کارگیرى آزادى براى تمام افراد بشر،

نیاز به قانون است تا بتواند خواسته ‏هاى مردم را تعدیل و کنترل نماید

و رساترین و جامع‏ترین قانون، قانون الهى است که توسط پیامبر به بندگان خدا ابلاغ مى‏گردد.

6- نصب پیامبر و امام از طرف خدا با آزادى بشر مخالفتى ندارد.

و به همان دلیل که قانون را خدا باید وضع کند، پیامبر و امام را نیز خدا باید نصب کند.

7- معصوم بودن از گناه و خطا در پیامبر و امام، امرى لازم و ضرورى مى‏باشد

که با دلیل ‏قرآن ‏وسنت‏ وعقل به اثبات رسیده است

و به همان دلیل که خدا باید فرد معصوم را به عنوان ‏پیامبراعلام‏ کند،

به همان دلیل امام معصوم را نیز خدا باید - توسط پیامبر - اعلام کند.

8- تکالیف الهى با آزادى بشر مخالفتى ندارد و تکلیف،

همان قانون الهى است که باید از طرف خدا ابلاغ شود تا تمام افراد بشر بتوانند به طور مساوى از آزادى بهره گیرند.

9- فقه شیعه با آزادى و حریت انسان مخالفتى ندارد

و در این زمینه بیش از پنجاه قاعده کلى در ارتباط با آزادى و آسان‏گیرى بر بندگان خدا، وجود دارد.

10- فقه نه تنها با آزادى و اراده انسان مخالفتى ندارد;

بلکه آزادى و اراده بشر مى‏تواند سبب تغییر حکم شرع شود.

با اراده انسان موضوع حکم و یا حالت آن تغییر پیدا مى‏کند و در نتیجه حکم شرع نیز تغییر پیدا مى‏کند.

[سابحات]

پیوشت ها:

1- سید مرتضى، الذریعة فى اصول الشیعة، انتشارات دانشگاه تهران، شماره‏1100، ج‏2، ص‏809.
2- شیخ طوسى، عدة‏الاصول، انتشارات موسسه آل البیت، قم، ج‏2، ص‏117.
3- شیخ انصارى، فرائد الاصول، انتشارات مصطفوى، قم، 1374 ق، ص‏202.
4- پیشین، ص‏203.
5- شیخ انصارى، مکاسب، خط طاهر خوشنویس، تبریز، 1375ق، ص‏153.
6- عبدالله مامقانى، رساله هدایة الانام فى حکم اموال الامام، انتشارات امین التجار حجرى، ص‏1.
7- سید عبدالاعلى سبزوارى، مهذب الاحکام، مطبعة الآداب النجف الاشرف، نجف، 1402ق، ج‏16، ص‏297.
8- امام خمینى، رساله اجتهاد و تقلید، انتشارات دارالفکر، قم، 1382ق، ص‏144.
9- امام خمینى، رساله طلب و اراده، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، 1362ش، ص‏62.
10- پیشین، ص‏64.
11- همان، ص‏66.
12- همان، ص‏70.
13- همان، ص‏72.
14- همان، ص‏72.
15- همان، ص‏73.
16- همان، ص‏74.
17- سوره انفال، آیه‏7.
18- سوره دهر، آیه‏30.
19- سوره کهف، آیه‏82.
20- سوره کهف، آیه‏81.
21- سوره زمر، آیه 42.
22- سوره سجده، آیه‏11.
23- سوره انفال، آیه‏50.
24- سوره ابراهیم، آیه‏27.
25- سوره قصص، آیه‏105.
26- سوره طه، آیه‏79.
27- کلینى، اصول کافى، انتشارات اسلامیه، تهران، 1392ق، ج‏1، ص‏297، حدیث‏12.
28- همان، ص‏296، حدیث‏9.
29- همان، ص‏279، حدیث‏11.
30- سوره روم، آیه‏30.
31- دکتر محمد عماره، المعتزلة و مشکله الحریة الانسانیة، انتشارات المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، ص‏188.
32- سوره فجر، آیه‏99.
33- دکتر محمد عماره، پیشین، ص‏198.
34- همان، ص‏198.
35- همان، ص‏199.
36- سوره اسرا، آیه‏18 و19.
37- امام خمینى، رساله طلب و اراده، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، 1362ش، ص‏152.
38- سوره بقره، آیه‏185.
39- سوره حج، آیه‏78.
40- على بن شعبة، تحف العقول، انتشارات مؤسسه اعلمى، بیروت، 1394ق، ص‏187.
41- سوره انسان، آیه‏2.
42- سوره بقره، آیه‏256.
43- سوره انفال، آیه‏67.
44- سوره آل عمران، آیه‏145.
45- همان.
46- سوره هود، آیه‏15.
47- سوره شورى، آیه‏20.
48- على بن شعبة، پیشین، ص‏342.
49- همان، ص‏344.
50- همان، ص‏345.
51- طبرسى، احتجاج، انتشارات نشر مرتضى، مشهد،1403ق، ص‏340