آيا هرثمة بن اعين همان خواجه مراد مشهور و مدفون در مشهد مقدس است؟

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

آيا هرثمة بن اعين همان خواجه مراد مشهور و مدفون در مشهد مقدس است؟
پس از تحقيق در جريان شهادت علي بن موسي الرضا(ع) به دست مي آيد كه در كتب روايي شيعه و برخي از تاريخنگاران، هفت نفر به نامهاي، ريان بن شبيب، عبدا... بن بشير، علي بن حسين كاتب، محمد بن جهم، محمد بن سنان، هرثمة بن اعين و اباصلت

هروي، هر كدام به گونه اي در نقل و گزارش اين واقعه غمبار كوشيده اند. مرحوم صدوق در باب 59 سه روايت از ريان بن شبيب، محمد بن سنان و اباصلت در بيان علل اقدام مأمون بر اين جنايت نقل مي كند.(1)همو در باب 61 از علي بن حسين كاتب و در بابهاي "63 و 64" از اباصلت هروي و هرثمة بن اعين دو روايت مفصل را درباره كيفيت شهادت امام و زهر دادن مأمون بيان مي دارد.(2)شيخ مفيد نيز رواياتي را از محمد بن جهم، عبدا... بن بشير و اباصلت هروي نقل مي كند.( 3)

همچنين شيخ طبرسي رواياتي را از اباصلت هروي، هرثمة بن اعين، محمد بن جهم و عبدا... بن بشير ذكر نموده است.(4) ابن صباغ مالكي (5) و شبلبخي(6) نيز به نقل روايت هرثمة بن اعين پرداخته اند. در اين بين، به لحاظ نوع گزارش دهي دقيق روايات اباصلت هروي و هرثمة بن اعين، اين دو روايت از معروفترين رواياتي است كه در مقوله شهادت حضرت رضا(ع) به نقل آن اهتمام مي شود.

با اين حال، نگارنده با تحقيق در شخصيت " هرثمة بن اعين" و موضوع درستي يا نادرستي روايت وي، همچنين تكمله و بررسي مزار منسوب به هرثمة بن اعين واقع در خواجه مراد مشهد، ارائه گر بحثي تحليلي است.

هرثمة بن اعين؟
از حالات وي معلوم مي شود كه از عاملان و كارگزاران "منصور عباسي" دومين خليفه عباسي در خراسان بوده است. در سال 168 هـ.ق به دستور "مهدي عباسي" به جنگ فردي به نام "ياسين" در موصل رفت و وي را شكست داد. هرثمه از فرماندهاني بود كه به هارون نزديك شده و از اطرافيان و طرفداران او به شمار مي رفت و در جريان به خلافت رسيدن "هارون" پس از مرگ "هادي عباسي" به همراه "يحيي بن خالد برمكي" كوشش فراوان نمود. از اين رو، هارون الرشيد او را به عنوان حاكم به آفريقا فرستاد.

وي پس از ورود به منطقه با ياران "ابن جارود" جنگ كرد و گروهي از آنان را كشت و "ابن جارود" رانيز دستگير كرد و به بغداد فرستاد. در سال 180 هـ.ق هرثمه پس از ورود به "قيروان" در آن جا قصر بزرگي ساخت كه در آن ايام بر سر زبانها افتاد و باروي شهر طرابلس غرب را هم او بنا نمود. در سال 178 هـ.ق در پي شورش گروهي در مصر بر عامل خود "اسحاق بن سليمان" به فرمان هارون، هرثمه كه در فلسطين حكومت داشت به دفع شورشيان پرداخت.

در سال 191 هـ.ق هارون، "علي بن عيسي بن ماهان" را از حكومت خراسان عزل كرد و هرثمة بن اعين را به آن جا فرستاد. در سال 193 هـ.ق هرثمه براي جنگ با رافع بن ليث به سمرقند رفت. در سال 196 هـ.ق مأمون، هرثمه را با لشكري به طرف عراق فرستاد و نامه اي توسط او براي "طاهر بن حسين" روانه كرد. در اين نامه مأمون به "طاهر" فرمان داده بود كه منطقه را به هرثمه واگذار نمايد و خود به سوي اهواز روانه شود. در اين سال، بين سپاه امين و هرثمه جنگ شد و فرمانده سپاه امين "علي بن محمد بن عيسي" اسير و به نزد مأمون فرستاده شد. در سال 197 هـ.ق طاهر و هرثمه پس از رسيدن به بغداد، شهر را محاصره كردند.
در سال 198 هـ.ق هرثمه از طرف شرق بغداد وارد اين شهر شد. در سال "200 هـ.ق" هرثمه كوفه را محاصره و جنگ را آغاز كرد. "ابوالسرايا" پس از فرار از كوفه به خوزستان رفت و در آنجا دستگير شد، سپس در بغداد اعدام گرديد. هنگامي كه جريان "ابوالسرايا" پايان يافت و او در بغداد به امر "حسن بن سهل" كشته شد، هرثمه از آنجا كه اختلافهايي با "حسن بن سهل" برادر "فضل بن سهل" وزير مأمون داشت، بدون بازگشت به كاخ "حسن بن سهل"، از طريق نهروان عازم خراسان شد. با اين كه در بين راه نامه هايي از مأمون دريافت كرد كه به شام يا حجاز برود، ولي او بي توجه به نامه ها راه خراسان را در پيش گرفت و پس از ورود به مرو، با اقدامهايي كه پيشاپيش "فضل بن سهل" انجام داده بود، مأمون بر وي خشمگين شد و پس از سه روز حبس، سرانجام در محرم سال 201 هـ.ق يا 200 هـ.ق در زندان وفات يافت. (7)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

گزارشهاي هرثمه
مرحوم صدوق اولين مرجعي است كه دو روايت را به گزارشهاي هرثمه اختصاص داده است. گزارش اول وي به سلسله سند "حدثنا تميم بن عبدا... بن تميم القرشي قال: حدثني ابي قال: حدثني محمد بن يحيي قال: حدثنا محمد بن خلف الطاطري قال: حدثني هرثمة بن اعين" آمده است. هرثمه مي گويد: "شبي تا چهار ساعت از شب گذشته، در حضور مأمون بودم، سپس اجازه خروج داد و رفتم. چون نيمي از شب گذشت، كسي در را كوبيد. يكي از غلامانم جواب داد، گفت: به هرثمه بگو: سرور خود را اجابت كن، شتابان برخاسته، جامه پوشيدم و به سرعت به طرف منزل حضرت رضا(ع) رفتم.

غلام جلو رفت و من پشت سرش وارد شدم، ديدم آن جناب در صحن خانه نشسته، فرمود: اي هرثمه، گفتم: بله اي مولاي من!

فرمود: بنشين، نشستم، فرمود: بشنو و حفظ كن اي هرثمه! اينك وقت رحلت من به سوي خدا و ملحق شدنم به جد و پدران بزرگوارم رسيده، عمرم سرآمده و اين طاغي ياغي تصميم گرفته مرا به وسيله انگور و انار زهرآلود مسموم كند..."(8) در ادامه، حضرت رضا(ع) در بياني طولاني آنچه را كه قرار است در شهادت ايشان واقع شود، به هرثمه بيان مي دارد و وي ملتزم به اجراي آن مي شود. گزارش دوم هرثمه به سلسله سند "حدثنا محمدبن احمد السناني قال: حدثنا محمد بن ابي عبدا... الكوفي قال: حدثنا محمد بن خلف قال: حدثني هرثمة بن اعين" نقل شده است. وي مي گويد: "در خانه مأمون برخلاف واقع شايع شده بود كه حضرت رضا(ع) وفات كرده، من بر در خانه مأمون رفتم اذن بگيرم، خدمت علي بن موسي الرضا مشرف شوم (خانه حضرت داخل خانه مأمون بوده است) يكي از غلامان محرم مأمون به نام "صبيح ديلمي" كه ضمناً از دوستان حقيقي حضرت رضا(ع) بود، از خانه بيرون آمد.

چون مرا ديد، گفت: اي هرثمه، مأمون در ثلث اول شب مرا با سي نفر از غلاماني كه محرم ظاهر و باطن وي بودند احضار كرد، چون وارد شديم ديديم از زيادي شمعها، شب مثل روز روشن شده است. در جلوي مأمون شمشيرهاي برهنه و زهرآگين چيده شده و احدي غير از ما آن جا نبود، هر يك از ما را صدا زد و از ما عهد و پيمان گرفت و گفت: رعايت اين پيمان بر شما لازم است كه دستور مرا انجام دهيد و از آن تخلف نكنيد و ما هم قسم خورديم. سپس گفت: هر يك شمشيري به دست بگيريد و برويد در اتاق حضرت رضا(ع) و در هر حالي كه بود با او تكلم ننماييد و وي را با شمشيرهايتان قطعه قطعه كنيد و گوشت و خون و مو و استخوان و مخش را در هم كوبيد و فرش را بر بدنش بپيچيد و شمشيرها را با آن پاك كنيد و بياييد..."(9)

در ادامه، راوي، موارد فرمان مأمون را در خانه حضرت رضا(ع) گزارش مي دهد و ضمن اقرار به سالم ماندن حضرت رضا (ع)، واكنش مأمون را پس از آگاهي از صحت حضرت رضا (ع) نقل مي كند. در پايان روايت نيز هرثمه مي گويد: بسيار شكر خدا كردم، سپس خدمت حضرت رسيدم، چون مرا ديد فرمود: اي هرثمه، قضيه اي را كه "صبيح" براي تو نقل كرد براي هيچ كس ظاهر نكن، مگر به كسي كه خداوند قلبش را براي ايمان به دوستي و ولايت ما آزموده باشد، گفتم: بچشم، آن گاه فرمود: اي هرثمه به خدا مگر اينها به ما آسيب و ضرري نمي رساند تا وقتي كه مدت آن امر حتمي سرآيد." (10)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

قضاوت تاريخ

با سير در تاريخ، اين مطلب اجماعي به دست مي آيد كه هرثمه پس از محاصره كوفه و پايان كار "ابوالسريا" براي آگاه كردن "مأمون" از افكار و ويژگيهاي "فضل بن سهل و برادرش حسن بن سهل"، راه مرو و خراسان را در پيش گرفت و با توطئه "فضل بن سهل" با برآشفتگي مأمون از وي، سرانجام در سال 200هـ ق (11) يا 201 هـ ق(12)، در زندان به قتل رسيد.

بر اين اساس، روايات و گزارشهايي را كه "هرثمة بن اعين" در ماجراي شهادت حضرت رضا (ع) نقل مي كند، از آنجا كه حضرت در سال 203 هـ ق(13) به شهادت مي رسد، نمي تواند صحيح باشد، مگر آن كه در احتمالي بعيد (14) بگوييم كه شخصيت "هرثمة بن اعين" موجود در تاريخ با "هرثمة بن اعين" راوي شهادت حضرت رضا (ع)، متفاوت است كه چنين احتمالي نيز بي مدرك است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

اسناد گزارشهاي هرثمه

هر دو روايت "هرثمه" غيرقابل اعتماد است، زيرا شخصيتي به نام "محمد بن خلف الطاطري" در هر دو روايت واقع شده است كه وي از هرثمه نقل مي كند. "ابن عياش" در كتاب خود روايتي را از "اعمش" از "محمد بن خلف الطاطري" در فضل ائمه اثني عشر نقل مي كند، سپس مي گويد: قال الشيخ ابوعبدا... بن عياش: "از ابابكر بن محمد بن عمر الجعابي، درباره شخصيت "محمد بن خلف الطاطري" پرسش نمودم كه وي گفت:

نامش "محمد بن خلف بن موهب الطاطري" است كه ثقه مأمون بوده است. (15) در كتب رجالي از وي نامي برده نشده است و برخي نيز وي را در رديف كساني آورده اند كه تصريح به وثاقتشان نشده است. (16)

علاوه بر اين، در روايت اول (17) هرثمه، شخصي به نام "تميم بن عبدا... بن تميم القرشي" واقع شده است كه از وي با عنوان "ضعيف" نام برده شده است. (18)

با اين حال، نگارنده براي بررسي بيشتر در گزارشهاي هرثمه با مراجعه به كتابهاي "الهداية الكبري" (19)، "دلايل الامامه" (20) و "عيون المعجزات"(21) كه هر يك با سلسله اسناد متفاوت به ثبت اين گزارشها اقدام ورزيده اند. با افراد و اشخاص مجهولي مواجه گشت كه به گونه قطعي اين گزارشها را از اعتباربخشي خارج نموده اند.

مطلبي ديگر كه بايد در آن تأمل شود، قرار گرفتن "محمد بن خلف الطاطري" در بسياري از اين اسناد است كه با عنوانهاي "محمد بن خلف" (22)، "محمد بن خلف الطوسي" (23) و "محمد بن خلف الطاطري" (24) از هرثمة بن اعين در هر دو گزارش وي روايت كرده است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

هرثمه در كتابهاي رجالي
شخصيت "هرثمة بن اعين" در كتابهاي رجالي به گونه اي مبهم بيان شده است. اين ابهام از آن روست كه از وي فقط به عنوان راوي شهادت حضرت رضا (ع) ياد شده است كه در دوره مأمون نيز از فرماندهان لشكري وي بوده است.(25)

اين عده با توجه به روايات هرثمه در "عيون اخبارالرضا"، بدون هيچ گونه تحليل تاريخي، از "هرثمة بن اعين" نام برده اند. با اين حال، برخي از علماي رجالي، با توجه به تضاد گزارشهاي هرثمه با اقدامهاي منفي وي، ترديد خود را آشكار ساخته اند. (26)

علامه مامقاني نيز گويد: "لكن با تمام حسن و شخصيتي كه از "عيون اخبارالرضا" درباره هرثمة بن اعين برداشت مي شود، نكته اي مهم در نفس خلجان مي كند و آن از اين لحاظ است كه اهل تاريخ، هرثمه را از فرماندهان مأمون به شمار آورده اند و تصريح كرده اند كه او به فرمان حسن بن سهل با "محمد بن محمد بن زيد" جنگيد و وي را پس از اسير نمودن به نزد مأمون فرستاد و به زهر مأمون به قتل رسيد". (27)

به اعتقاد نگارنده، با توجه به اقدامهاي منفي هرثمه و سال درگذشت وي و همچنين معتبر نبودن گزارشهاي هرثمة بن اعين، هيچ گونه ترديدي باقي نمي ماند كه وي فردي غيرثقه است.

گرچه برخي احتمال داده اند كه شايد وي پس از مظالم دوره هاروني نسبت به سادات، از كشتار و عمليات نسبت به سادات در دوره مأمون، نادم و پشيمان شده و به امام رضا (ع) پناه برده و مورد عفو آن بزرگوار واقع شده است. (28) ولي چنين احتمالي بي مدرك است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

محل دفن هرثمه

منابع تاريخي از آنجا كه مأمون در مرو بوده است، آمدن هرثمه به مرو و كشته شدن وي را در زندان يادآور شده اند، با اين حال، هيچ كدام به محل دقيق دفن وي اشاره نكرده اند. در اين بين، تنها ابن قتيبه گويد: پس از آن كه هرثمه مدتي را در زندان گذراند، بدن مرده اش را در كيسه اي قرار داده و از زندان خارج نمودند و در محل خندقي كه براي زندانيان در مرو قرار داشت، دفن گرديد. (29)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

خواجه مراد؟

هم اكنون آرامگاهي در جنوب شرقي مشهد واقع است كه داراي مقبره و گنبدي مخروطي شكل است كه بر طليعه آن اين عبارت نوشته شده است: "مقبره شريف هرثمة بن اعين مشهور به خواجه مراد راوي شهادت حضرت رضا (ع) كه در سنه 210 هـ ق وفات يافته است".
در اين عبارت، چند گزاره مورد تحليل قرار مي گيرد:

الف) ادعا شده است كه "هرثمه" در سال "210 هـ ق" وفات كرده است كه با تحقيق در تاريخ مشخص شد چنين ادعايي بي اساس است.

ب) يكسان انگاشتن شخصيتهاي "هرثمة بن اعين" و "خواجه مراد" نيز كاملاً بي اساس است.نگارنده در راستاي ابطال موارد "الف و ب" با آوردن شواهد تاريخي به اين مهم مي پردازد.

شاهد اول
محمدحسن خان اعتماد السلطنه در كتاب "مطلع الشمس" خود به تاريخ 1303هجري قمري برابر با 1261 هجري شمسي، مي گويد: "در نيم فرسخي قلعه خواجه (اباصلت) در طرف جنوب، قبرخواجه مراد است و مردم به زيارت آن مزار مي روند و نذرها مي دهند و حوايج ايشان برآورده مي شود. اين قبر در دره اي در كمركوهي واقع است. تكلف و بنايي ندارد، جز اتاق محقري كه از سنگ بر روي قبر ساخته اند. چند درخت بلند در اين جاهست، اما بدون وجود آب و اگر كسي در اين جا محتاج به آب شود، بايد برود به دره اي كه در پشت اين دره واقع است و پس از طي سه هزار قدم به چشمه كوچكي مي رسد كه چند درخت نيز درحوالي آن مي باشد (30)

شاهد دوم
مرحوم حاج شيخ عباس قمي در كتاب "تحفة الطوسيه" چاپ سنگي نوشته شده به سال 1336هـ.ق برابر با 1294هـ.ش، مي گويد: "و قريب نيم فرسخي او (خواجه اباصلت) قبر خواجه مراد است كه مردم به زيارت او بسيار مي روند و گوسفند نذري مي برند." (31)
با واكاوي اين دو شاهد، نتيجه اي كه به دست مي آيد اين است كه از سال 1261 هـ.ش وجود قبري به نام "خواجه مراد" حتمي بوده است، ولي هيچ گزارشي از مزار "هرثمة بن اعين" و عبارت نصب شده بر طليعه مزار "خواجه مراد" داده نمي شود.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

شاهد سوم
محمد احتشام كاويانيان در كتاب "شمس الشموس يا انيس النفوس" مي گويد: "نسبت به اين كه بنابر اشتهار فعلي، خواجه مراد همان هرثمة بن اعين باشد، نگارنده ترديد دارد، زيرا در سال 1303هجري خورشيدي "سيدمحسن طلبه" كه اهل قائنات و ملاي قريه طرق بود، نگارنده و مرحوم آية ا... ميرزا محمدآقازاده خراساني و حجج اسلام شيخ فاضل بسطامي و حاج سيدعلي سيدالعراقين را براي صرف ناهار به قريه طرق دعوت كرده بودند. آقاي آقازاده خراساني ميل كردند ناهار در بيابان صرف شود، رفتيم به خانه چه جاليز خربوزه اي كه كنار جاده تهران نزديك راه خواجه مراد بود. در سر سفره ناهار نسبت به خواجه مراد صحبت به ميان آمد.
مرحوم آقازاده از سيد محسن هويت "خواجه مراد" را استعلام فرمودند، او پاسخ داد شنيده ام"خواجه مراد"، "هرثمة بن اعين" است. همان روز عصر با راهنمايي "سيدمحسن" همگي به مزار "خواجه مراد" رفتيم، در سينه كش كوه، مزاري با بقعه محقري ديده شد. در نزديك مزار چشمه اي بود كه چند درخت كهن را مشروب مي كرد. در آن تاريخ در مزار مزبور كاشيهايي كه به نام هرثمة بن اعين باشد، نصب نبود، آن كاشيها را بعد از مراجعت ما به شهر، "سيدمحسن" يا ديگري روي تصور خود تهيه و نصب نموده، به همين جهت اخيراً به مدفن هرثمة بن اعين اشتهار يافته است. به نظر مي رسد "خواجه مراد" پيرزاهد مورد توجه زمان خود بوده و اصل هويت او مجهول است. (در برخي از دهات خراسان نظاير دارد مزارهايي به نام پير موجود است) چون هرثمة بن اعين در زندان مرو كشته شده، خيلي بعيد به نظر مي رسد، جنازه او را از مرو به اين جا آورده و در كوه قريه طرق دفن نموده باشند. (32)

شاهد چهارم
مرحوم علي اكبر مروج در كتاب "كرامات رضويه" به سال 1381 هـ.ق برابر با 1339 هـ.ش مي گويد: "و بالجمله شايسته است كه ما، در اين مقام، شهادت حضرت رضا(ع) را از اباصلت ذكر كنيم نه از هرثمة بن اعين، زيرا هرثمة از كاركنان و طرفداران هارون و مأمون بوده است و شرح حالش در دولت عباسيه مضبوط است و بالاخره مأمون بر وي غضبناك شد و در سال 200هـ.ق كه دو يا سه سال تقريباً قبل از شهادت حضرت بوده، كشته شد؛ چنانكه در كتب تاريخ مذكور است. از جمله در "حبيب السير" (متوفاي 942هـ.ق) و در كتاب مجمل فصيحي (نوشته قرن نهم هجري) كشته شدنش را در سال 201هـ.ق ذكر كرده و گفته: بعضي در 200هـ.ق ذكر نموده و در تاريخ يعقوبي كه قبل از سنه سيصد نوشته شد، گويد: در سال 201هـ.ق مأمون برهرثمة خشمناك گرديد و او را حبس كرد و او سه روز در حبس بود تا بمرد."

حقير گويد: بلكه كشته شدنش صحيح است به جهت اين كه حضرت رضا(ع) از كشته شدن هرثمة خبرداده بود، چنانكه در "عيون" باب 47 روايت نموده از موسي بن هارون كه مي گويد: "ديدم حضرت رضا(ع) در مدينه نگاهي به هرثمة نمود و فرمود: گويا مي بينم همين هرثمة را به مرو برده و گردنش را زده اند و چنان شد كه فرموده بود".

براين اساس، هرگاه گفته شود چگونه خبر هرثمة صحيح نباشد و حال آن كه ثقة المحدثين شيخ صدوق(ره) در "عيون" نقل نموده و علامه مجلسي(ره) در "بحار" و نيز محدث قمي(ره) از "عيون" نقل كرده اند، گفته مي شود، بلي ساحت قدس صدوق و مجلسي و قمي و امثال ايشان منزه است از اين كه دروغ نقل كنند و البته ايشان در نقل خود صادقند، لكن اشكال در منقول است نه نقل ايشان و ممكن است كار ايشان بر كشته شدن هرثمة پيش از وفات حضرت رضا(ع) مطلع نشده باشند، و اما قبري كه تقريباً نيم فرسخ از قبر اباصلت دور است و پهلوي كوه واقع شده است و برخي از نادانان نسبت به هرثمة داده اند و چندسالي است كه بر سر در قبه آن جا، بيجا "هرثمة بن اعين" نوشته اند و بعضي نسبت دروغ به اين حقير داده كه مروج چنين گفته است و حال آن كه نسبت قبر به "هرثمة" و اين كه حقير چنين گفته ام هر دو بي پايه و اصل است، بلكه معروف است كه اينجا قبر "خواجه مراد" است و بسياري از مردم به خصوص اهالي قريه هاي اطراف هرسال به زيارت آن جا مي روند و نذورات و خيرات مي نمايند و بسا بشود كه به حاجات خود برسند، لكن ما تاكنون احوالش را درجايي نديده و نشنيده ايم و ندانستيم او چه كسي و درچه زماني بوده است، وا... العالم" (33)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

برداشت
با بررسي شواهد بيان شده، اين مطلب يقين به دست مي آيد كه شخصيتهاي "هرثمة بن اعين" و "خواجه مراد" كاملاً متفاوت مي باشند و اين كه مزار "خواجه مراد" به "هرثمة" نسبت داده شده، بي اساس است.

نگارنده معتقد است شخصي به نام "كربلايي محمدعلي درويش" با نفوذي كه در ميان توده مردم داشته است پس از آن كه اقدام به تجديد بناي مزار "خواجه اباصلت" مي نمايد(34)، براي اعتبار بخشي بيشتر به مزار خواجه مراد، وي يا ديگر افراد همفكر او با طرح عنوان "مزار هرثمة بن اعين" راوي شهادت حضرت رضا(ع) متوفاي "210هـ.ق" به اين افسانه دامن زده اند.

از آنجا كه همه تواريخ مرگ "هرثمه" را در سال "200يا 201هـ.ق" نقل نموده اند، اين عده براي رفع تضاد بين تاريخ مرگ وي و روايات مرحوم صدوق (ره) تاريخ بي مدرك "210هـ .ق" را براي هرثمة جعل نموده اند، مؤيد اين احتمالات، واقع شدن مزاري است در بيرون بقعه خواجه مراد در جانب شمال غربي اين مجموعه زيارتي، منسوب به درويش علي(35) كه در تجديد بناي "خواجه اباصلت" سعي فراوان نموده است(36).

سخن آخر
اكنون كه به لطف خداوند و استعانت از مضجع نوراني حضرت ثامن الحجج(ع) اين تحقيق پايان يافت و به دست آمد كه روايات "هرثمة" و مزار منسوب به او كاملاً بي اعتبار است، شايسته است با توجه به روايت اباصلت هروي كه با سلسله سندي فوق العاده محكم و قوي آن را مرحوم صدوق (37)
از عده اي از راويان، همچون "محمدبن موسي بن المتوكل(38) از علي بن ابراهيم بن هاشم از پدرش از اباصلت هروي نقل مي كند، جريان شهادت حضرت علي بن موسي الرضا(ع) روايت شود و از ترويج و بيان روايات و گزارشهاي غيرقابل اعتمادي همچون روايت "هرثمة بن اعين"، جلوگيري گردد. ديگر آن كه نهادهاي تفريحي و زيارتي با واكاوي هرچه بيشتر مانع به رسميت شناختن بقاع و اماكن مشكوك و غيريقيني شوند. (39)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

پي نوشتها:
1- عيون اخبار الرضا 1/265 ح 1،2،3
2- همان 1/275 ب 64 ح 1 و باب 63
3- الارشاد 2/270
4- اعلام الوري 2/80
5- فصول المهمه 277
6- نور الابصار
7- ر.ك: تاريخ خليفه بن خياط 386- يعقوبي 2/453- تاريخ طبري 7/129 عزيزا... عطاردي/ راويان امام رضا(ع) در مسندالرضا/ 504 تا 515
8- عيون اخبار الرضا 1/275 ب 64 ح 1
9- همان 1/231 ب 47 ح 22
10- همان
11- ر.ك: تاريخ الطبري 7/130"اين جريان را در سال 200هـ.ق نقل مي كند"
12- ر.ك: الكامل في التاريخ 4/156- تاريخ خليفة بن خياط 386- تاريخ يعقوبي 2/453 و...
13- ر.ك: الكامل في التاريخ 4/178 و...
14- رك: محمدمهدي نجف- الجامع كرواة و اصحاب الامام الرضا 2/192
15- ر.ك: احمدبن عياش الجوهري مقتضب الاثر 6
16- ر.ك تنقيح المقال 3/116- معجم الثقات و ترتيب الطبقات 349
17- عيون اخبارالرضا 1/275 ب 64 ح 1
18- ر.ك رجال ابن داوود / 234
19- ر.ك الهداية الكبري/ 282 متوفاي 334 محمدبن زيدعن محمدبن ميمون الخراساني عن ابيه ميمون بن احمد عن هرثمه"
20- ر.ك محمدبن جرير الطبري/ دلايل الامامه/ 360 متوفاي قرن چهارم
21- ر.ك: حسين بن عبدالوهاب/ عيون المعجزات/101 متوفاي قرن پنجم
22- ر.ك: عيون الاخبار الرضا 1/231 ب 47 ح 22
23- ر.ك: دلايل الامامه / 360
24- ر.ك: الهداية الكبري- 281- دلايل الامامه 360- عيون اخبار الرضا 1/275 ب 64ح1
25- ر.ك: معجم رجال الحديث 19/255- مستدركات علم رجال الحديث 8/145 الموسوعة الرجاليه الميسره 2/309 و...
26- ر.ك: قاموس الرجال 9/303
27- ر.ك: تنقيح المقال 3/291
28- ر.ك: محمد احتشام كاويانيان/ شمس الشموس يا انيس النفوس 26
29- ر.ك: المعارف 219
30- ر.ك: مطلع الشمس 3/811
31- ر.ك: تحفة الطوسيه/ چاپ سنگي/ موجود در مخطوطات كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي
32- ر.ك: شمس الشموس يا انيس النفوس 26 و 27
33- ر.ك: كرامات رضويه، معجزات امام هشتم ج 1و2 81 تا 83
34- ر.ك: علي شريعتي / راهنماي خراسان/ 146
35- ر.ك: محمدرضا قصابيان/ تاريخ مشهد/ 265
36- ر.ك: مهدي سيدي/ تاريخ مشهد/ 197
37- ر.ك: عيون اخبار الرضا/ ب 63
38- ر.ك: علامه حلي/ خلاصة الاقوال/ 187 (ثقة في الحديث)
مستدرك علم الرجال 7/344
39- ر.ك: كاظم مدير شانه چي/ مزارات خراسان (از اين مزار مشكوك نامي نبرده است) محمدشمس المحدثين خراساني/ يادگار طوس/ 81

محقق : محمد حسن پاک دامن (حسام)
منبع : روزنامه قدس - روزنامه صبح ايران