ايمان روشنفكري يا دين بي شريعت

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ايمان روشنفكري يا دين بي شريعت

عصر جدید و بحران های برخاسته از تفكرات سكولاری و دین گریزی عرصه روآوری مجدد به دین و اخلاق گشته است و نقش با اهمیت دین و اخلاق در جوامع بشری مایه دوباره خوانی دین و اخلاق شده است.

قصه اخلاق كه امروزه در برخی محافل روشنفكری ضرورت دارد همواره شاهد تأكید دین، پیامبران الهی و علماء دین در تاریخ بشر بوده است هر چند تمایز اخلاقی كه روشنفكران سكولار مطرح می نمایند با اخلاق دینی و انبیاء همچون تفاوت زمین و آسمان است.

نسبت سنجی میان جامعه دینی، ایمان، اخلاق و فقه[1] محور نوشتاری گزارش گونه می باشد كه بیانگر دیدگاه مكرر برخی روشنفكران ایرانی است. هرچند روشنفكری كه امتیاز خویش را نقادی و نقدپذیری بر می شمارد در مقام عمل گریزان و بی التفات به انتقادات می نماید اما پاره ای از تأملات نوشتار مذكور جهت داوری مخاطبان محترم اینگونه مباحث تقدیم می گردد:
1. ناروشمندی در شناخت جامعه دینی
اصول شناخت اقتضاء دارد تا روش متناسب با هر موضوع برای شناخت آن موضوع انتخاب و بكار گرفته شود. وقتی كه مقصود شناخت جامعه دینی است باید با مراجعه به دین و منابع آن به مفهومی درست از جامعه دینی نائل شد. ارائه دیدگاه دینداران یا تعریفات غیر مستند به دین جز كج روی در شناخت موضوعات دینی نتیجه ای ندارد و جز اثبات نامستدل ادعای چنین كجرویی ثمری ندارد و براستی چگونه می توان به دین چنین مفهومی را نسبت داد؟

نوشتار «روشنفكری دینی...» برای ارائه تعریف جامعه دینی به پرسیدن از پاره ای روحانیون رو می آورد و در نهایت تعریفی را بدون ذكر مستندات دینی به عنوان مفهوم جامعه دینی ذكر می نماید و این یكی از خطاهای دین پژوهی در شناخت مفاهیم دینی است. و این همه صرفنظر از كاستی هایی می باشد كه در نسبت ایشان به روحانیون و تعریف شان از جامعه دینی وجود دارد چنانكه در بندهای آینده ذكر خواهد شد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2. روحانیون منادیان دین یا فقه
نوشتار مذكور روحانیون را در ابتدا با عنوان پاره ای از روحانیون و سپس با تعبیر علی العموم حاملان فقه و منادین احكام دینی معرفی می كند و آنان را به ضرورتهای اخلاقی و ایمانی بی التفات یا كم التفات می داند: این ادعا نشانگر عدم آشنایی با جامعه روحانیت در تاریخ جوامع اسلامی است به عبارت دیگر روحانیون را تنها منادی فقه دانستن ناشی از عدم شناخت روحانیت و ارزش و منزلت فقه و تأثیر آن در اخلاق و ایمان است.

همانگونه كه پیشوایان دینی هم در روایات متعددی فرموده اند روحانیون و علماء دین وارثان رسالت انبیاء و امانت دار آنان هستند[2] همانگونه كه پیامبران بر ابعاد مختلف دین یعنی ایمان، اخلاق و فقه تأكید می ورزیدند علماء دین و روحانیون نیز چنین رسالتی را در اسلام داشته اند.

مروری اجمالی بر سخنان و مواعظی كه امروزه در جامعه ما بیان می شود نشانگر تأكید روحانیت بر سه جنبه ایمان، اخلاق و فقه است.

البته از آنرو كه فقه و احكام دینی یا به عبارت دیگر شریعت، مسیر شكل دهی ایمان و مایه رشد ایمان و اخلاق می باشد روحانیون بی توجهی به آنرا آسیب زا و ویرانگر اخلاق و ایمان بر می شمارند گذشته از اینكه احكام دینی نیز به نوعی اخلاق دینی و انسان ساز می باشند كه برای الهی شدن توسط انبیاء ابلاغ شده اند. خداوند در منزلت شریعت می فرماید:
«قل ان كنتم تحبون الله فاتبعونی»[3]
ای پیامبر به اینان بگو اگر براستی خدادوست هستید (و ایمان به خدا دارید) پس از من پیروی كنید (و به آئینی كه به ارمغان آورده ام عمل نمائید).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

3. فقه گستراننده اخلاق دینی
به نظر می رسد مقایسه فقه به حقوق و قانون دنیوی دیدن فقه مایه تصور نادرستی از نسبت فقه و اخلاق در ذهنیت روشنفكری گردیده است.

برخلاف برداشت ناصواب نوشتار «روشنفكری دینی...» فقه نوعی قانون دنیوی نیست بلكه احكام دینی و شریعت اسلام، صراط مستقیم انسانی است كه آدمی را تا منزلت خلیفه اللهی همراهی می كند و از اینروست كه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و سایر پیشوایان دینی اسلام تا آخرین لحظات حیاتشان به شریعت و احكام دینی عمل می نمودند.

بنابراین شریعت و فقه، قانون انسانی است نه قانون دنیوی كه صرفاً برای حفظ امورات دنیوی تشریع شده باشد.

از دیدگاه اسلام احكام دینی مبتنی بر مصالح و مفاسد واقعی می باشد و از آنرو كه ابعاد وجودی انسان شامل دنیا و آخرت می شود و چگونگی زیست دنیوی در آینده اخروی نقش آفرین است، شریعت و فقه اسلامی نمایانگر قانون دینی و انسانی است نه صرفاً تنظیم كننده امور دنیوی.

با توجه به نقش احكام دینی كه توضیح داده شد به این نتیجه می رسیم كه نسبت میان فقه و اخلاق، عموم و خصوص مطلق است یعنی عمل به احكام دینی سازنده اخلاقی است كه خداوند برای رشد انسان وتعالی او ضروری دانسته است .

از باب نمونه اقامه نماز كه حكمی الهی است مایه قوام دین و مصونیت انسان از زشتیهاست. «الصلوه عمود الدین»[4] «ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنكر»[5] دقت در شریعت اسلامی و فقه اسلامی نمایانگر آنست كه فقه و احكام دینی از دو جهت در اخلاق و نائل شدن به كمال دین تأثیر گذارند.
الف: احكام دینی و شریعت اسلامی سازنده انسان و نائل كننده آدمی به مرحله ای از اخلاق دینی است.
ب: عمل به احكام دینی، زمینه ساز و تسهیل كننده گرایش به اخلاقیات خاص و اخلاقی شدن است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4. ایمان سكولاری یا دین با شریعت
نوشتار «روشنفكری دینی...» جامعه ای را دینی شمرده شده است كه جامعه ایمانی باشد و ایمان به امری قلبی و روحی كه شخصی و نادیدنی می باشد تفسیر گردیده است.

با توجه به آنچه گفته شد برابر خواندن دین با ایمان و صرفاً درونی و قلبی خواندن ایمان و نادیده گرفتن فقه و اخلاق و ایمان بی شریعت را به عنوان ایمان دینی مطرح كردن ناشی از عدم دقت در فهم صحیح آیات و روایات در باب حقیقت ایمان است.

از دیدگاه اسلام ایمان پدیده ای است كه ابعاد سه گانه ای دارد كه عبارتند از:

1. شناخت و باور قلبی به حقایق دینی.

2. عمل به شریعت و احكام دینی.

3. اقرار به حقانیت دین الهی.

رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در این باره می فرمایند: الایمان معرفه بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالأركان»
ایمان عبارتست از شناخت قلبی و اعتراف زبانی و عمل جوارحی (به دین)[6]

بنابراین جامعه ایمانی روشنفكری دینی كه در تخالف با جامعه فقهی و اخلاقی است جامعه سكولاری است كه تنها به یكی از ابعاد ایمان دینی تكیه دارد و از آنرو كه معرفت قلبی در كنار عمل به شریعت و اعتراف به حقانیت دین به ثبات می رسد چنین ایمان سكولاری از نگاه اسلام نه ارزش دارد و نه از ثباتی برخوردار خواهد بود.

ایمان بی شریعت ارزش ندارد به جهت آنكه باوری كه نتواند در عمل آدمی تأثیرگذار باشد در سعادت او نیز مؤثر نخواهد بود و ثباتی ندارد به جهت آنكه ایمان كه توان همراهی با عمل ندارد در فراز و نشیب های زندگی به سهولت رنگ عوض می كند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نتيجه :
نتیجه آنكه جامعه دینی جامعه ای است كه در سه عرصه زبان، عمل و قلب از حقایق دینی شكل گرفته است و این جامعه را می توان جامعه ایمانی خواند اما نه ایمان سكولار بلكه ایمان الهی البته نوشتار مذكور دارای كاستی های دیگری می باشد مانند ادعای اخروی بودن اخلاق دینی در حالیكه اخلاق دینی با توجه به اینكه دین، دنیا را مقدمه آخرت بر می شمارد اخلاق دینی هم در عرصه دنیا و هم در عرصه آخرت ثمربخش است

پي نوشت :
[1] . شرق، 31/5/1383، ش 270، ص 4، مقاله «روشنفكری دینی به دنبال جامعه ایمانی» عبدالكریم سروش.
[2] . اصول كافی، ج 1، ص 46 و 34 به نقل از شؤون و اختیارات ولی فقیه، امام خمینی(رض)، ص 43 و 56، انتشارات ارشاد اسلامی، 1369، چ دوم.
[3] . آل عمران، 31.
[4] . از امام محمد باقر(ع)؛ میزان الحكمه، محمدی ری شهری، ج 5، ص 369، حدیث 10247.
[5] . عنكبوت، 45.
[6] . میزان الحكمه محمدی ری شهری، ج اول، ص 301، حدیث 1262.
سيد محمد علي داعي نژاد