اصحاب عَقَبَه چه کسانی بودند؟

[محامین * یالثارات الحسین *]

“عقبه “ که در لغت به معنای راه دشوار در کوه است، یادآور دو رخداد مهم در تاریخ اسلام است که در دو مکان مشهور به عقبه به وقوع پیوست:
یکی بیعت گروهی از اهل یثرب در سال دوازدهم و سیزدهم بعثت با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در عقبه منا ـ در راه منا به مکه ـ که برخی منابع از ایشان با عنوان اصحاب عقبه یاد کرده اند و تعبیر از پیمان آنان به بیعت عقبه شهرت بیشتری دارد و دیگری سوء قصد نافرجام به جان پیامبر صلی الله علیه و آله است که در عقبه ای واقع در مسیر تبوک به مدینه صورت گرفت.



● اصحاب عقبه چه کسانی بودند؟!

بنا بر نوشته برخی از مورخان و مفسران ، اصحاب عقبه کسانی بودند که در بازگشت رسول خدا صلی الله علیه و آله از غزوه تبوک در سال نهم هجری ، تصمیم داشتند شب هنگام ، شتر آن حضرت را بِرَمانند و از گردنه ای خطرناک پرتاب کنند ، امّا قبل از عملی ساختن نقشه خود ، پیامبر صلی الله علیه و آله از توطئه آن ها آگاه شد و به " حذیفة بن یمان " که از پشت سر ، شتر آن حضرت را می راند، فرمود تا ایشان را دور کند و به آن ها بگوید که اگر کنار نروند ، پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را با نام های پدران و قبیله هایشان صدا خواهد زد .

منافقان که از نقشه خود سودی نبرده بودند ، با اقدام حذیفه گریختند و خود را در میان سپاه پنهان ساختند . در روایت آمده است که حذیفه گفته است : « من نام ایشان و نام های پدران و قبیله های آنان را می دانم . »بنا بر گزارش واقدی افزون بر حذیفه ، پیامبر صلی الله علیه و آله عمار را نیز از نام آن ها آگاه ساخته بود .

برخی دیگر از مورخان ، سوء قصد به جان پیامبر صلی الله علیه و آله را نه در عقبه مسیر تبوک ، بلکه در عقبه دیگری دانسته اند.

چنین به نظر می رسد که گویا دو یا سه بار برنامه قتل رسول خدا صلی الله علیه و آله طراحی شده بود .



● اصحاب عقبه در شأن نزول

برخی از مفسران تنها جمله «و هَمّوا بِما لَم یَنالوا »۶ را درباره اقدام اصحاب عقبه ذکر کرده اند؛
هرچند نظری دیگر تمام این آیه را در شأن آن ها دانسته و آورده اند که چون ایشان از آگاهی پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به سوء قصدشان با خبر شدند ، سوگند یاد کردند که چنین تصمیمی نداشته اند.

در این باره آیه: « یَحلِفونَ بِاللّهِ ما قالوا و لَقَد قالوا کَلِمَةَ الکُفرِ وکَفَروا بَعدَ اِسلـمِهِم و هَمّوا بِما لَم یَنالوا ؛ به خدا سوگند یاد می کنند که [ در غیاب پیامبر، سخنان نادرست] نگفته اند ، در حالی که قطعاً سخنان کفرآمیز گفته اند و پس از اسلام آوردنشان کافر شدند و تصمیم به کاری [خطر ناک] گرفتند که به آن نرسیدند .»نازل شد و نیت آنان را آشکار ساخت.


اما طبرسی ماجرای اصحاب عقبه را افزون بر آیه ۷۴ سوره توبه ، در ذیل این آیات « یَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَن تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِی قُلُوبِهِم قُلِ اسْتَهْزِئُواْ إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ مَّا تَحْذَرُونَ * وَ لَئِن سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّمَا کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَبِاللّهِ وَ آیَاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ ؛

منافقان بیم دارند از اینکه [مبادا] سوره ای در باره آنان نازل شود که ایشان را از آنچه در دل هایشان هست ، خبر دهد؛ بگو ریشخند کنید، بی تردید خدا آنچه را که [از آن] می ترسید، برملا خواهد کرد و اگر از ایشان بپرسی، مسلما خواهند گفت ما فقط شوخی و بازی می کردیم؛ بگو آیا خدا و آیات او و پیامبرش را ریشخند می کردید.» نیز آورده و نزول این آیات را به نقلی در این باره دانسته است .

در روایتی از امام رضا علیه السلام آمده است که مراد از « اِنَّمَا استَزَلَّهُمُ الشَّیطـنُ بِبَعضِ ما کَسَبوا ؛ همانا شیطان آنان را به سبب برخی از آنچه کرده بودند، بلغزانید» اصحاب عقبه هستند .



● "اصحاب عقبه" چند نفر بودند؟

برخی مفسران تعداد نفرات آنان را از ۱۲ تا ۱۵ تن برشمرده اند.

در حدیثی از امام باقر علیه السلام آمده که تعداد آن ها ۱۲ تن که ۸ تن از قریش و ۴ تن از سایر عرب بوده است.۱۵ شیخ صدوق نیز بر اساس روایتی ، ۱۲ تن از آنان را از بنی امیه و ۵ تن را از سایر مردم دانسته است .

« اِنَّ الَّذینَ کَفَروا و صَدّوا عَن سَبیلِ اللّهِ ثُمَّ ماتوا و هُم کُفّارٌ فَلَن یَغفِرَ اللّهُ لَهُم ؛کسانی که کافر شدند و مردم را از راه خدا باز داشتند، سپس در حال کفر از دنیا رفتند، خدا هرگز آنان را نخواهد بخشید»نام های " اصحاب عقبه "

بیهقی و سیوطی ، نام های ایشان را چنین ذکر کرده اند: عبداللّه بن ابی سعد ، سعد بن ابی سرح ، ابوحاضر(حاصر) الأعرابی ، عامر ، ابوعامر ، جُلاس بن سوید ، مجمع بن حارثه ، ملیحاتیمی ، حصین بن نمیر، طعمة بن ابیرق ، عبداللّه بن عیینه و مرة بن ربیع که گویا رئیس آن ها نیز ابوعامر بوده است .

برخی منابع نام های دیگری برای آن ها ذکر کرده و بیشتر این افراد را از صحابه سرشناس و نیز برخی از کسانی دانسته اند که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله عهده دار امور حکومت بوده اند .