▐◄*► ▐بلاها و مصائب از ديدگاه اسلام ▐◄*► ▐

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نگاهی به مسأله بلا و مصیبت

بلاها و مصائب از دیدگاه اسلام (1)

نويسنده : محمد مهدي فجري

سختیها و بلاها ابعاد مختلفى دارد و براى هر کسی بسته به شرايط زندگى و اجتماعى يا وضعيت روحى، به گونه اى بروز مى كند: بيمار شدن خود يا فرزند و یا يكى از نزديكان، از دست دادن كسى كه با او مأنوس است، مرگ خويشان و نزديكان، گرفتاريهاى مالى، بلاهاى طبيعى مثل سيل و زلزله، مشكلات شخصى همچون ناسازگارى با همسر، غم و اندوه و پريشانى، غربت، تنهايى، ورشكستگى، ترس، اسارت، فقر و خلاصه هر آنچه بتوان نام بلا و سختى يا مصيبت و ناگوارى بر آن نهاد، همگى از دو زاويه قابل مشاهده است.
اگر كسى به مشكلات و مصيبتها فقط از زاويه جهان مادى نگاه كند، شايد بتواند برای هر كدام دليلى مادّی بيابد؛ مثل اينكه: خشكسالى را معلول نيامدن باران، مريضى به علّت عدم رعايت بهداشت و ورشكستگى را نشانه اى بر عدم آگاهى از تجارت دانست.
اما از ديدگاه دين مبين اسلام، عوامل متعددى در اين حوادث و بلاها اثرگذار مترتب است كه علل مادّی، تنها بخشی از آنها شمرده مى شود.
قرآن و ائمه علیهم السلام علل متعددى را براى گرفتارى و مصيبتها ذكر نموده اند كه به برخى از آنها اشاره مى شود:

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

1) آزمایش

يكى از حكمتهاى بلا اين است كه خداوند با سختيها و بلاها بندگانش را آزمايش مى كند و در این آزمایش تنها کسانی که صبر پیشه می‌کنند پیروز و رستگار هستند. پروردگار متعال مى فرمايد:
«وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ ؛(1)
«قطعاً همه شما را با چيزى از ترس، گرسنگى، و كاهش در مالها و جانها و ميوه ها، آزمايش مى كنيم و بشارت ده به استقامت كنندگان! .
آزمایش الهی برای جداساختن و شناخته شدن راستگویان از مدعیان دروغگو و برای خالص و ناب گرداندن مؤمنین صورت می‌پذیرد.
«وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیعْلَمَنَّ الْكَاذِبِینَ (2)؛ «و به تحقیق کسانی که قبل از آنها بودند را نیز امتحان کردیم، پس خداوند هم کسانی که صادق هستند و هم دروغگویان را مشخص و معلوم می‌کند.

موارد زیر از آيات و روايات بدست مى آيد:
الف. آزمايشهاى الهى همگانى است و مختص گروه خاص نيست. همه انبيا و اولياى الهى در معرض آزمايشهاى الهى قرارگرفته اند. قرآن مجيد با اشاره به امتحان عمومى انسانها مى فرمايد
«اَحَسِبَ النَّاسُ أنْ يُتْرَكُوا أنْ يَقُولُوا آمَنَّا و هُم لا يُفتَنُونَ ؛(3)
«آيا مردم گمان كردند همين كه بگويند: «ايمان آورديم به حال خود رها مى شوند و آزمايش نخواهند شد؟

ب. امتحانات الهى به طرق مختلف صورت مى پذيرد، چنانچه حضرت آدم علیه السلام با دستور نزديك نشدن به درخت ممنوعه، و حضرت ابراهيم علیه السلام با امر به ذبح فرزند، و برخى با خير و شر،(4) مورد آزمايش قرار مى گيرند.
آزمایش الهی برای جداساختن و شناخته شدن راستگویان از مدعیان دروغگو و برای خالص و ناب گرداندن مؤمنین صورت می‌پذیرد.

در روايت است كه امام محمد باقر علیه السلام نقل مى فرمايد: «دو فرشته از آسمان به زمين فرود آمدند، در بين هوا به هم رسیدند، يكى از آنها به ديگرى گفت: براى چه فرود مى آيى؟
گفت: خداوند عزّوجل مرا به طرف درياى اهل ايل فرستاده، تا ماهى اى را صيد نموده و به يكى از ستمكاران برسانم، چه آنكه وى از خداوند متعال ماهى اين دريا را تقاضا و درخواست نموده است. از اينرو حق جلّ و اعلى مرا مأمور ساخته، نزد صيّادى كه ماهیهاى آن دريا را صيد مى كند رفته، و او را به صيد ماهى درياى مزبور ترغيب كنم تا بدين ترتيب، حق عزّوجلّ آن ستمکار و كافر را به منتهاى آرزويش برساند.
سپس او به رفيقش گفت: تو براى چه فرستاده شدى؟
گفت: خداوند عزّوجل مرا براى امرى عجيب‌تر از آنچه ترا به آن مبعوث نموده فرستاده است. من مامورم به سراغ بنده مؤمنش كه روزه دار و قائم الليل است و دعاء و روزه اش در آسمان معروف و مشهور مى باشد، بروم و ظرف غذايى را كه وى پخته و براى افطارش آماده كرده واژگون نمايم تا بدين وسيله، آزمايش نهايى ايمان او صورت گرفته باشد .(5)
ج. صبر و استقامت، استمداد از نيروى ايمان و الطاف الهى، و توجه به اين حقيقت كه همه حوادث در پيشگاه خداوند رخ مى دهد و او از همه چيز آگاه است، رمز پيروزى در امتحانات الهى است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

انواع آزمايش

قرآن كريم برخى از آزمايشهاى الهى را كه در مورد اقوام گذشته به عمل آمده اينگونه معرفى مى نمايد:
1. امتحان عقيدتى
در یکی از جنگها که دشمن به مدینه حمله کرده بود، مسلمانها تحت فشار شدید قرار گرفتند؛ به نحوی که به خداوند متعال بدگمان شدند. در قرآن،خداوند این امر را ابتلایی برای مؤمنین محسوب می‌کند و پس از آن می‌فرماید که شما آنچنان از حیث اعتقادات در معرض خطر قرار گرفتید که اگر دشمنان بر شما چیره می‌شدند و پیشنهاد بازگشت به سوی شرک به شما می‌دادند می‌پذیرفتید. خداوند حکیم مى فرمايد:
«إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا هُنَالِكَ ابْتُلِی الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِیدًا ... وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَیهِمْ مِنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا یسِیرًا ؛(6)
«[به خاطر بياوريد] زمانى را كه آنها از طرف بالا و پايين [شهر] بر شما وارد شدند [و مدينه را محاصره كردند] و زمانى را كه چشمها از شدّت وحشت خيره شده و جانها به لب رسيده بود، و گمانهاى گوناگون بدى به خدا مى برديد. آنجا بود كه مؤمنان آزمايش شدند و تكان سختى خوردند ... [آنها چنان بودند که] اگر دشمنان از اطراف مدینه بر آنان وارد می‌شدند و پیشنهاد بازگشت به سوی شرک به آنان می‌کردند می‌پذیرفتند و جز مدت کمی [برای انتخاب این راه] درنگ نمی‌کردند.

پس از آن كه حضرت موسى علیه السلام براى مناجات با پروردگار، به كوه طور رفت، راز و نياز او از سى شب، به چهل شب افزايش يافت، به اين وسيله قوم او مورد آزمايش قرار گرفتند؛ ولى نتوانستند از اين امتحان سربلند بيرون آيند؛ چراكه شرك، در بدترين صورتش دامان بنى اسرائيل را گرفت. قرآن كريم با بيان اين مطلب مى فرمايد:
«قالَ فَانَّا قَد فَتَنِّا قَومَكَ مِن بَعدِكَ وَ أضَلّهُمُ السّامِرِىُّ ؛(7)
«گفت ما قوم تو را بعد از تو، آزموديم و سامرى آنها را گمراه ساخت !.
مهم‌تر آنكه قبل از اين آزمايش، هارون جانشين حضرت موسى علیه السلام آن مردم را از چنين امتحانى مطلع ساخته بود؛ ولى آنها توجه نكرده و به پيروى از سامرى به گوساله پرستى روى آوردند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2. امتحان مالى

قرآن كريم در آيات متعدد به اين آزمايش الهى اشاره مى كند:
«فَاَمَّا الِانسانُ اِذا ما ابتَلاهُ رَبُهُ فَاكرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبّى اكْرَمَنِ وَ امَّا اِذا مَا ابتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبّى أهانَن ؛(8)
«اما انسان هنگامى كه پروردگارش او را براى آزمايش، اكرام مى كند و نعمت مى بخشد [مغرور مى شود و] مى گويد: «پروردگارم مرا گرامى داشته است! و امّا هنگامى كه براى امتحان، روزيش را بر او تنگ مى گيرد [مايوس مى شود و] مى گويد: «پروردگارم مراخوار كرده است!

امام صادق علیه السلام مى فرمايد:
«مَا بَلَى اللَّهُ العباد بِشَى ءٍ اَشَدَّ عَلَيهِمْ مِنْ اِخْراجِ الدَراهِمَ؛(9)
خدواند بندگان رابه چيزى مبتلا نكرده كه سخت تر از انفاق درهم باشد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

3. امتحان جانی
تاريخ گوياى آزمايش بسيارى از انسانها در جنگها بوده است. امتحانات الهى در جنگها انسانهاى مومن را از صف منافقان و رياكاران جدا نموده است. مرورى بر جنگها از صدر اسلام تاكنون، نشانگر آن است كه برخى، تا زمانى ايمان دارند كه كوچك ترين خطرى آنان را تهديد نكند و برخى منافع مالى را بر يارى امام حسين علیه السلام ترجيح مى دهند و برخى غنايم جنگى را بر دستور رسول خدا صلی الله علیه وآله مقدم می‌دانند. خلاصه آنکه ترس از جبهه و جنگ، محاصره اقتصادی، کشته شدن عزیزان، و... موارد آزمایش افراد در جنگها بوده است. خداوند متعال در سوره محمد صلی الله علیه وآله با بيان اينكه؛ اگر ما بخواهيم مى توانيم دشمنان را مجازات نماييم، جنگ را سبب آزمايش افراد معرفى كرده مى فرمايد:
«وَ لَو يشاءُ اللّهُ لانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلكنْ لِيَبْلُوَا بَعْضَكمْ بِبَعْضٍ ؛(10)
«و اگر خدا مى خواست خودش آنها را مجازات مى كرد؛ اما مى خواهد بعضى از شما را با بعضى ديگر بيازمايد .

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4. امتحان خانوادگى
قرآن مجيد همسر و فرزندان را امتحان الهى دانسته، مى فرمايد:
«إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ ؛(11)
«اموال و فرزندان شما فقط وسيله آزمايش هستند .

بسيارى از كسانى كه به ظاهر، پاى بند به امور دينى و مسائل اخلاقى هستند، به هنگامى كه پاى فرزندشان به ميان بيايد گويى پرده اى بر افكارشان مى افتد و تمام قوانين الهى و مسائل انسانى و عدالت، به دست فراموشى سپرده مى شود. عشق به فرزند سبب مى شود كه حرام را حلال، و حلال را حرام بشمارند و براى تامين آينده خيالى او تن به هر كارى داده و هر حقى را زير پا بگذارند؛ بايد خود را در اين ميدان بزرگ امتحان، به خدا بسپاريم و به هوش باشيم كه بسيار كسان، در اين ميدان لغزيده و سقوط كرده و نفرين ابدى را براى خود فراهم ساخته اند.
امام على علیه السلام مى فرمايد:
«لَا يَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفِتْنَةِ لِأَنَّهُ لَيْسَ أَحَدٌ إِلَّا وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ عَلَى فِتْنَةٍ وَ لَكِنْ مَنِ اسْتَعَاذَ فَلْيَسْتَعِذْ مِنْ مُضِلَّاتِ الْفِتَنِ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ مَعْنَى ذَلِكَ أَنَّهُ سُبْحَانَهُ يَخْتَبِرُهُم بِالْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ لِيَتَبَيَّنَ السَّاخِطَ لِرِزْقِهِ وَ الرَّاضِيَ بِقِسْمِه؛(12)
كسى از شما نگويد خدايا از فتنه به تو پناه مى برم! چه هيچكس نيست مگر اینکه در فتنه اى است، ليكن آنكه پناه خواهد از فتنه هاى گمراه كننده [به خداوند] پناه برد كه خدای سبحان فرمايد: «بدانيد كه مال و فرزندان شما فتنه است و معنى آن اين است كه خدا آنان را به مالها و فرزندان مى آزمايد تا ناخشنود از روزى وى، و خشنود از آنرا آشكار نمايد

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2) شكوفايى و تكامل

شكوفا شدن استعدادهاى نهفته انسانى يكى ديگر از علل و حکمتهای مصايب است؛ استعدادهايى كه در آرامش و آسايش شناخته نمى شوند. چنانكه امام على علیه السلام مى فرمايد:
«وَ فِي تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عُلِمَ جَوَاهِرُ الرِّجَال؛(13)
در دگرگونى احوال گوهر مردان معلوم شود .

امام جعفرصادق علیه السلام در كلامى گهربار مى فرمايد:
إِنَّ الْعَبْدَ لَيَكُونُ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ الدَّرَجَةُ لَا يَبْلُغُهَا بِعَمَلِهِ فَيَبْتَلِيهِ اللَّهُ فِي جَسَدِهِ أَوْ يُصَابُ بِمَالِهِ أَوْ يُصَابُ فِي وُلْدِهِ فَإِنْ هُوَ صَبَرَ بَلَّغَهُ اللَّهُ إِيَّاهَا؛(14)
[ممكن است] برای بنده اى در نزد خدا درجه و رتبه اى ‌باشد كه از طريق عملش به آن درجه نمى رسد، پس خداوند او را به بلا و مصيبتى در بدن و يا مال و يا مصيبت فرزند مبتلا مى سازد تا اگر صبر و تحمل نمايد خداوند او را به آن درجه برساند .

در برخى روايات، به درجاتى از بهشت اشاره شده كه راه رسيدن انسان مؤمن به آن فقط با سختى و تحمل بلا ميسر مى شود. چنانكه رسول گرامى اسلام صلی الله علیه وآله مى فرمايد:
«إنَّ فِي الْجَنَّةِ مَنَازِلَ لَا يَنَالُهَا الْعِبَادُ بِأَعْمَالِهِمْ لَيْسَ لَهَا عَلَاقَةٌ مِنْ فَوْقِهَا وَ لَا عِمَادٌ مِنْ تَحْتِهَا؛(15)
در بهشت منزلگاههايى است كه نه به چیزی آويزان است و نه تكيه گاهى در زیر دارد [بلكه معلق است] و بندگان با اعمال خود نمى توانند به آنها دست يابند .

كسى از آن حضرت پرسيد: صاحبان اين منزلها چه كسانى هستند؟ آن حضرت فرمود:
«هُمْ أَهْلُ الْبَلاء وَ الْهُمُوم؛(16)
آنها اهل بلاها و رنج ها هستند.

شهيد مطهرى در كتاب عدل الهى مى فرمايد: «در شكم گرفتاريها و مصيبتها، نيك بختيها و سعادتها نهفته است، همچنان كه گاهى هم در درون سعادتها، بدبختيها تكوين مى يابند و اين، فرمول اين جهان است:
«یولِجُ اللَّیلَ فِی النَّهَارِ وَیولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیلِ ؛(17)
«خدا شب را در [شكم] روز فرو مى برد و روز را در [شكم] شب

ضرب المثل معروفى است كه مى گويد: پايان شب سيه سپيد است. اين ضرب المثل تلازم قطعى بين تحمل رنج و نيل به سعادت را بيان مى كند، گويى سپيدیها از سياهیها زاييده مى شوند. قرآن كريم براى بيان تلازم سختيها و آسايشها مى فرمايد:
«فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْرًا إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْرًا ؛(18)
«پس حتما با سختى، آسانى است، حتما با سختى آسانى است.

فرمايش قرآن اين نيست كه بعد از سختى، آسانى است؛ بلكه اين است كه با سختى، آسانى است؛ يعنى آسانى در شكم سختى و همراه آن است.
ايشان در ادامه با بيان اينكه مصيبتها و شدائد براى تكامل بشر ضرورت دارند و اگر محنتها و رنجها نباشد بشر تباه مى گردد، مى فرمايد: «تضاد و كشمكش، شلاق تكامل است. موجودات زنده با اين شلاق، راه خود را به سوى كمال مى پيمايند. اين قانون، در جهان نباتات، حيوانات و بالاخص انسان، صادق است (19).

امير المؤمنين على علیه السلام در يكى از نامه هاى خود كه به عثمان بن حنيف - فرماندار خويش در بصره - نوشته اند، اين قانون بيولوژيك را گوشزد مى كنند كه:« در ناز و نعمت زيستن و از سختيها دورى گزيدن، موجب ضعف و ناتوانى مى گردد، و برعكس، زندگى كردن در شرايط دشوار و ناهموار، آدمى را نيرومند و چابك مى سازد و جوهر هستى او را آبديده و توانا مى گرداند .
اين پيشواى بزرگ در اين نامه، فرماندار خود را نكوهش مى كند كه چرا در مجالس شب نشينى اشراف شركت كرده و در محفلى كه بينوايان را در خود نپذيرفته و تنها ثروتمندان را در خود جاى داده است گام نهاده است، و به همين مناسبت، زندگى سادة خويش را شرح مى دهد و از پيروان خود - و مخصوصاً كارگزاران حكومت خود- مى خواهد كه به شيوة او تأسى جويند.

آنگاه براى بستن راه بهانه جوئى توضيح مى دهد كه شرايط ناهموار و تغذية ساده، از نيروى انسان كم نكرده و قدرت را تضعيف نمى كند. درختان بيابانى كه از مراقبت و رسيدگى مرتب باغبان، محروم هستند چوبشان محكم‌تر و دوامشان بيش‌تر است و بر عكس، درخت باغستانها كه دائماً مراقبت شده و باغبان، به آنها رسيدگى مى كند، نازك پوست تر و بى دوام ترند:
«أَلَا وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَ أَصْلَبُ عُوداً وَ الرَّوَاتِعَ الْخَضِرَةَ أَرَقُّ جُلُوداً وَ النَّابِتَاتِ الْعِذْيَةَ أَقْوَى وَقُوداً وَ أَبْطَأُ خُمُودا؛
آگاه باشید! درختان بیابانی، چوبشان سخت‌تر، و درختان کنار جویبارها، پوستشان نازک‌تر است. درختان بیابانی که با باران سیراب می‌شوند آتششان شعله‌ورتر و بادوام‌تر است. (20)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

3) حفظ و تقويت ايمان

يكى ديگر از محاسن بلا و مصيبت، حفظ و تقویت ايمان است. چنانچه رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود:«جبرئيل گفت كه خداوند متعال مى فرمايد: «إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَمَنْ لَا يَصْلُحُ إِيمَانُهُ إِلَّا بِالْفَقْرِ وَ لَوْ أَغْنَيْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِكَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَمَنْ لَا يَصْلُحُ إِيمَانُهُ إِلَّا بِالْغِنَى وَ لَوْ أَفْقَرْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِكَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَمَنْ لَا يَصْلُحُ إِيمَانُهُ إِلَّا بِالسُّقْمِ وَ لَوْ صَحَّحْتُ جِسْمَهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِكَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَمَنْ لَا يَصْلُحُ إِيمَانُهُ إِلَّا بِالصِّحَّةِ وَ لَوْ أَسْقَمْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِكَ إِنِّي أُدَبِّرُ عِبَادِي بِعِلْمِي بِقُلُوبِهِمْ فَإِنِّي عَلِيمٌ خَبِيرٌ؛(21)
در بین بندگان مؤمنم، کسی هست که به جز فقر و تهيدستى چيزى ایمانش را اصلاح نمی‌کند كه اگر ثروتمندش نمايم، همين ثروت موجب فساد و تباهى ایمانش مى شود. و در بین بندگان مؤمنم، کسی هست كه جز با ثروت، ایمانش اصلاح نمی‌شود و اگر تهيدستش نمايم، فقر و تهيدستى باعث فساد و تباهى ایمانش مى گردد. و در میان بندگان مؤمنم، کسی هست که جز با مریضی، ایمانش اصلاح نمی‌گردد و اگر جسمش را سالم کنم همین سلامتی، ایمانش را از بین می‌برد و در بین بندگان مؤمنم، کسی هست که جز با سلامتی و صحت، ایمانش اصلاح نمی‌شود که اگر مریضش کنم، همین مریضی، ایمانش را تباه می‌کند. من بواسطه علمی که به درون و قلوب بندگانم دارم [امور] آنها را تدبیر می‌کنم. بدرستی که من دانا و آگاهم.

قرآن كريم با اشاره به اين مطلب مى فرمايد:
«عَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَیئًا وَهُوَ خَیرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَیئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ یعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛(22)
چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد، حال آنكه خير شما در آن است. و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شر شما در آن است و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4) پيشگيرى و درمان

با بررسى آيات و روايات ائمه معصومين علیهم السلام به خوبى مشاهده مى شود كه بسيارى از بلاها جنبه پيشگيرى و درمان دارند؛ چنانچه گاه، بلايى بنده را به پيش رانده و يا او را از انجام كارى كه به مصلحت نيست، باز مى دارد و يا خطا و انحرافى را جبران مى كند و گاه بلا، در حكم هشدارى است كه انسان را از خطر باز مى دارد.
الف: هشدار
قرآن مجيد درباره اثر هشدار دهندگى برخى بلاها چنين مى فرمايد: «وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ ؛(23)
«به آنان از عذاب نزديك (عذاب اين دنيا) پيش از عذاب بزرگ (آخرت) مى چشانيم، شايد باز گردند! .

و نيز مى فرمايد:
«وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیبًا إِلَیهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِی مَا كَانَ یدْعُو إِلَیهِ مِنْ قَبْلُ؛(24)
هنگامي‌كه انسان را زيانى رسد، پروردگار خود را مى خواند و بسوى او باز مى گردد؛ امّا هنگامي‌كه نعمتى از خود، به او عطا كند، آنچه را بخاطر آن قبلاً خدا را مى خواند از ياد مى برد.

پس؛ سختى و زيان، موجب مى شود كه انسان متوجه خداى خود شده و به راز و نياز با او بپردازد. همه ما چنين اثرى را تجربه كرده ايم كه در سختيها بيش‌تر به خداوند روى مى آوريم. قرآن كريم با اشاره به اين مطلب، در مورد برخى افراد مى فرمايد:
«فَإِذَا رَكِبُوا فِی الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یشْرِكُونَ (25)
«هنگامى كه سوار بر كشتى شوند، خدا را با اخلاص مى خوانند [و غير او را فراموش مى كنند]؛ امّا هنگامى كه خدا آنان را به خشكى رساند و نجات داد، باز مشرك مى شوند! [و خدا را فراموش مى كنند].

امام على علیه السلام در خطبه 143 نهج‌البلاغه مى فرمايد:
«إِنَّ اللَّهَ يَبْتَلِي عِبَادَهُ عِنْدَ الْأَعْمَالِ السَّيِّئَةِ بِنَقْصِ الثَّمَرَاتِ وَ حَبْسِ الْبَرَكَاتِ وَ إِغْلَاقِ خَزَائِنِ الْخَيْرَاتِ لِيَتُوبَ تَائِبٌ وَ يُقْلِعَ مُقْلِعٌ وَ يَتَذَكَّرَ مُتَذَكِّرٌ وَ يَزْدَجِرَ مُزْدَجرٌ؛
خداوند بندگان خود را هنگام ارتکاب گناه، با كمبود ميوه ها، و جلوگيرى از نزول بركات، و بستن در گنجهاى خيرات، مبتلا می‌سازد؛ براى آنكه، توبه كننده اى باز گردد و [دل] کننده‌ای [از گناه]، [دل] بكَند، و پند گيرنده‌ای، پند گيرد، و باز دارنده‌ای [بندگان خدا را از نافرمانی] باز دارد.

ذكر اين نكته ضرورى است كه بلاها تنها براى هشدار دادن به خود بلا ديده نيست، بلكه ديگران نيز بايد با ديدن و شنيدن بلا و مصيبتى كه براى ديگران فرود آمده، هشيار شوند و بدانند اين برنامه ها مختص به افراد خاص نيست، و ممكن است هر زمان،گريبان افرادى را گرفته و آنان را مورد امتحان و آزمايش قرار دهد.

بنابراين لازم است انسان، مصيبتهاى ديگران را هشدارى براى خود نيز بداند و از آن عبرت بگيرد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ب: جبران
جبران خطاها و گناهان انسان مؤمن، علتى ديگر بر بلاهايى است كه بر او وارد مى شود. رسول مكرم اسلام صلی الله علیه وآله با بيان اين نكته كه؛ برخى گناهان جز به وسيلة بلا و سختى جبران نمى شود، مى فرمايد:
«إِذَا كَثُرَتْ ذُنُوبُ الْمُؤْمِنِ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنَ الْعَمَلِ مَا يُكَفِّرُهَا ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِالْحُزْنِ لِيُكَفِّرَهَا بِهِ عَنْهُ؛(26)
هر گاه گناهان مومن زياد گردند، و عمل [نيكى] نداشته باشد كه كفاره آنها باشد، خداوند او را گرفتار پريشانى و اندوه مى كند تا كفاره گناهان او باشد

حضرت على علیه السلام نيز مى فرمايد:
«مَا مِنَ الشِّيعَةِ عَبْدٌ يُقَارِفُ أَمْراً نَهَيْنَاهُ عَنْهُ فَيَمُوتُ حَتَّى يُبْتَلَى بِبَلِيَّةٍ تُمَحَّصُ بِهَا ذُنُوبُهُ إِمَّا فِي مَالٍ أَوْ فِي وَلَدٍ وَ إِمَّا فِي نَفْسِهِ حَتَّى يَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا لَهُ ذَنْبٌ وَ إِنَّهُ لَيَبْقَى عَلَيْهِ الشَّيْ ءُ مِنْ ذُنُوبِهِ فَيُشَدَّدُ بِهِ عَلَيْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ؛(27) اگر بنده اى از شيعيان، گناهى كه ما او را از آن نهى كرده ايم مرتكب شود، قبل از اينكه از دنيا برود به يك گرفتارى مبتلا مى شود که گناهانش بوسیله آن گرفتاری پاک گردد. [این گرفتاریها] یا در مال و یا در فرزند و یا در خودش [ظاهر] می‌گردد. تا هنگامى كه خداوند را ملاقات کند، برایش گناهی نباشد و اگر گناهى از وى باقى مانده باشد هنگام مرگ، بر وى سخت گرفته مى شود [تا گناهانش آمرزيده گردد].

امام صادق علیه السلام نيز مى فرمايد:
«إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا كَثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَمْ يَجِدْ مَا يُكَفِّرُهَا بِهِ ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِالْحُزْنِ فِي الدُّنْيَا لِيُكَفِّرَهَا بِهِ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِكَ بِهِ وَ إِلَّا أَسْقَمَ بَدَنَهُ لِيُكَفِّرَهَا بِهِ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِكَ بِهِ وَ إِلَّا شَدَّدَ عَلَيْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ لِيُكَفِّرَهَا بِهِ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِكَ بِهِ وَ إِلَّا عَذَّبَهُ فِي قَبْرِهِ لِيَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ لَيْسَ شَيْ ءٌ يَشْهَدُ عَلَيْهِ بِشَيْ ءٍ مِنْ ذُنُوبِهِ؛(28)
چون گناهان بنده بسيار شود و نیابد چیزی را که جبران گناهان او را كند، خدا او را به اندوه در دنيا گرفتار سازد تا كفاره گناهان او گردد، پس اگر چنین کرد [خوب است] وگرنه بدنش را بیمار می‌کند تا گناهانش را بپوشاند، پس اگر چنین کرد [خوب است] و اِلاّ هنگام مرگش بر او سخن می‌گیرد تا به این وسیله گناهانش پاک شود، پس اگر چنین نمود [خوب است] وگرنه او را در قبرش عذاب می‌کند تا اینکه در روز قیامت که خدا را ملاقات می‌کند، در حالی ملاقاتش کند که چیزی از گناهانش که بخواهد بر ضرر او گواهی دهد باقی نمانده باشد.
يكى از اصحاب به نام قبيصة بن برهه می‌گويد: «من نزد پيامبر خدا صلی الله علیه وآله نشسته بودم كه زنى خدمت حضرت آمد و گفت: يا رسول اللَّه به درگاه خدا براى من دعا فرماييد؛ زيرا فرزندانم مى ميرند. حضرت فرمود: تاكنون چند فرزندت مرده اند؟ آن زن گفت: تا به حال سه فرزندم مرده اند. حضرت فرمود: از آتش جهنم بازداشته و ممنوع گرديدى و فرزندانت براى تو پناهگاه استوار و محكمى هستند و ترا از آتش جهنم حفظ مى كنند. (29)

امام على علیه السلام بيمارى كودكان را كفاره گناهان پدر و مادر آنها معرفى كرده، مى فرمايد:
«فِي الْمَرَضِ يُصِيبُ الصَّبِيَّ فَقَالَ كَفَّارَةٌ لِوَالِدَيْه؛(30)
بيمارى که به کودک می‌رسد، كفاره و پاك كننده [گناه] والدين اوست .