عوامل رشد استعداد و خود باوري در جوانان و نوجوانان

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

و. نعمت خانوادگی

به یقین داشتن والدین مسلمان، شیعه، با اصالت، دارای صفات اخلاقی و... نعمتی است كه با هیچ مالی قابل معاوضه نیست؛ چنان كه مولی علی علیه السلام می فرماید:
«أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا یسْتَغْنِی الرَّجُلُ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ عَنْ عَشِیرَتِهِ؛ (11)
انسان هیچ گاه از خاندانش بی نیاز نمی شود، اگر چه ثروتمند باشد.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ز. نعمت شخصیت اجتماعی

اعتبار، آبرو، شخصیت اجتماعی و... از نعمتهایی است كه دارا بودن آن ارزشمند و غیر قابل اغماض است. رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَیسْأَلُ الْعَبْدَ فِی جَاهِهِ كَمَا یسْأَلُ فِی مَالِهِ فَیقُولُ یا عَبْدِی رَزَقْتُكَ جَاهاً فَهَلْ أَعَنْتَ بِهِ مَظْلُوماً أَوْ أَغَثْتَ بِهِ مَلْهُوفاً؛ (12)
همان گونه كه خداوند درباره دارایی بنده سؤال می كند، درباره مقام و موقعیتش نیز سؤال می كند و می فرماید: بنده من! من به تو مقام و موقعیت روزی كردم، آیا به وسیله آن ستمدیده ای را یاری رساندی یا غمزده ای را كمك كردی؟»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ح. نعمت ارتباطی

بهره مندی از آداب معاشرت، توانمندی در برقراری ارتباط با دیگران و... از نعمتهای بزرگ دیگری است كه هر كسی آن را دارا نمی باشد و بسیاری از نداشتن آن در رنج و ناراحتی هستند.
دارا بودن این نعمت الهی باعث زیادی دوستان، دوام رفاقتها و ازدیاد محبّت شخص در قلوب مؤمنین می شود. حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«حُسْنُ الصُّحْبَةِ یزِیدُ فِی مَحَبَّةِ الْقُلُوبِ؛ (13)
معاشرت خوب باعث ازدیاد محبت در قلبها می شود.»

اگر جوان و نوجوان به این مرحله برسد كه دارایی و نعمت را فقط در پول نبیند و به اهمیت داراییها و نعمتهای بالا پی ببرد، هیچ گاه دچار خودباختگی نخواهد شد.

جوانی كه خصوصیات ویژه انسانی را درك كرده، انرژی و استعداد خود را شناخته و باور كرده كه از حیث مغز و فكر با دیگر اندیشمندان و متفكران و نوابغ فرقی ندارد، چنان كه انیشتین بر آن تأكید دارد كه: «مغز من همانند مغز دیگران است و فقط دقت من بیشتر است.» به این نتیجه خواهد رسید كه من هم می توانم.
اگر این حس در نوجوان و جوان شكوفا شود، پیشرفتها را طبیعی و اشكالات را از جانب خود خواهد دانست و درصدد رفع آنها بر خواهد آمد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

موانع تفكر

چنانكه گذشت، یكی از راههای رشد استعداد، تفكر است و هر مانعی كه در مسیر تفكر قرار گیرد، در رشد استعداد و حس خودباوری تأثیر خواهد گذاشت. آنچه می توان به عنوان موانع تفكر ذكر كرد، عبارت است از:

الف. شكستن قانون طبیعت

دو قانون طبیعی در اعضا موجودات زنده وجود دارد:
یك. هر عضوی برای شكوفایی نیاز به كار و تلاش دارد.
دو. هر عضوی كه تلاش نكند، تغذیه نخواهد شد و در نتیجه از كار خواهد افتاد.
یعنی همان گونه كه عدم تحرك دست یا پا در مدت طولانی باعث از كار افتادگی آنها می شود، انسان برای رشد و شكوفایی قدرت تفكّر نیز به كار و تلاش نیاز دارد و چنانچه به طور صحیح از نیروی فكری استفاده نشود، كارایی خویش را از دست می دهد و استفاده مجدد از آن نیازمند تمرین و ممارست خواهد بود.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ب. یك سو نگری

اگر انسان در هر مسئله ای مبنای كار و تلاش و فكر خود را به یك سمت و سو متوجه سازد، نخواهد توانست در جوانب دیگر آن مسئله تفكر كند و راه درست را تشخیص دهد. به عبارت دیگر، اگر جوان و نوجوان جامع نگری را به عنوان یك اصل درك نكرده باشد، در انتخاب راه درست دچار مشكل خواهد شد و پیمودن راه غیر صحیح او را دچار یأس و نومیدی خواهد كرد.

چنان كه برخی به علت اینكه فكر می كنند فقط قبولی در كنكور یا جواب مثبت یك معشوق رمز و راز موفقیت آنهاست، غیر آن را شكستی بزرگ و خسارتی غیر قابل جبران می دانند و دچار یأس و نومیدی می شوند و گاه گوشه گیری و خودكشی را تنها راه جبران آن می دانند.

پس توجه به این نكته ضروری است كه انسان برای زندگی سالم به امور مختلفی نیازمند است و توجه افراطی به هر یك، مانع تفكر صحیح خواهد شد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ج. موانع روانی

بسیاری از مسائلی كه در روان انسان تأثیرگذار است، جزء موانع تفكر نیز محسوب می شود.
اضطراب، هیجان بیش از حدّ، محبّت بی جا، ترس، درد، گرسنگی، تشنگی و هر چیزی كه آرامش انسان را بر هم بزند، مانع تفكر است و به همین دلیل، دشمنان در صدد القای هیجان و اضطراب، به خصوص در نسل جوان هستند تا قوه تفكر را از آنها بگیرند.
دین مبین اسلام تقوا و پرهیزگاری را در مقابل موانع تفكر، معرفی می كند؛ چنان كه قرآن مجید می فرماید:
«وَ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یحْتَسِبُ»؛ (14)
«هر كس تقوای الهی پیشه كند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می كند و او را از جایی كه گمان نمی كند، روزی می دهد.»

انسان خواه ناخواه در طول زندگی به فتنه ها، گرفتاریها، نیرنگها، تاریكیها و ابهامهایی مبتلا می شود كه اگر بخواهد خداوند به او كمك كند و او را از سرگردانیها و تنگناها نجات دهد، باید تقوا پیشه كند.
انسان با تقوا آنجا كه باید با فكر خودش راهی را انتخاب كند، خداوند متعال او را یاری می كند تا راه درست را ببیند و آن را بپیماید؛ در حالی كه گاهی می بینیم مسائلی گیج كننده و حیرت انگیز برای مردم پیش می آید، به طوری كه حتّی آنان كه دارای فكر قوی و هوش سرشار می باشند، راه خلاصی از آن گرفتاریها را نمی یابند و در مقابل، كسانی كه از هوش فوق العاده ای برخوردار نیستند، با یاری خداوند راه سلامت را می یابند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2. مقایسه صحیح

یكی دیگر از راههای رشد و بالندگی استعدادها و رسیدن به خودپذیری، روش مقایسه است. با بررسی این روش به این نتیجه می رسیم كه اگرچه برخی مقایسه ها به خودباوری لطمه زده، موجب یأس و نومیدی در جوان و نوجوان می شود، اما مقایسه صحیح با پیروی از سخنان معصومین علیهم السلام انسان را به خودباوری و دوری از روحیه شكست پذیری هدایت می كند.

خداوند متعال در مورد عدم مقایسه در امور دنیوی به پیامبرش می فرماید:
«لا تَمُدَّنَّ عَینَیكَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنینَ»؛ (15)
«هرگز چشم خود را به نعمتهای [مادی] كه به گروههایی از آنها دادیم، میفكن و به خاطر آنچه آنها دارند، غمگین مباش و بال [عطوفت] خود را برای مؤمنین فرودآر!»

امام صادق علیه السلام می فرماید:
«یا حَمْرَانُ انْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ دُونَكَ فِی الْمَقْدُرَةِ وَ لَا تَنْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ فَوْقَكَ فِی الْمَقْدُرَةِ؛ (16)
ای حمران! [در دخل و خرج زندگی] به آنكه در توانایی پایین تر از توست، نگاه كن و به بالا دست خود از نظر توانایی نگاه نیفكن!»

بنابراین، مقایسه خویش با وضع مادی دیگران، مایه انحطاط و یكی از عوامل مؤثر عقب ماندگی در زندگی مادی و معنوی می باشد. رسول مكرّم اسلام صلی الله علیه وآله می فرماید:
«مَنْ رَمَی بِبَصَرِهِ إِلَی مَا فِی یدَی غَیرِهِ كَثُرَ هَمُّهُ وَ لَمْ یشْفِ غَیظُه؛ (17)
كسی كه چشم خود را به آنچه در دست دیگران است، بدوزد، غم و اندوهش زیاد می شود و خشم [در دل] او فرو نخواهد نشست.»

برخی از افراد به خاطر مقایسه خود با دیگران، دچار خودباختگی و یأس می شوند؛ چرا كه خود را در مقابل آنها كم حافظه و كم استعداد تلقی می كنند و یا بر مال و ثروت و شغل و مدرك دیگران غبطه می خورند و با همین طرز فكر زندگی را تلخ و راه ترقی و پیشرفت را بر خود می بندند.
بنابراین، مقایسه ای انسان را به رشد و نبوغ واداشته، به خودباوری می رساند كه در مسیر صحیح قرار گیرد، چنان كه مقایسه خویش با اشخاصی كه با كم ترین امكانات و سخت ترین شرایط، راه تحصیل و تكامل را پیموده اند و با انواع شكستها دست و پنجه نرم كرده اند، انسان را به رشد و تكامل رهنمون خواهد كرد و مهم ترین عامل در خودباوری خواهد بود. در اینجا است كه نقش الگوها و معرفی اشخاصی كه از نقطه صفر از لحاظ مادی یا جسمی و... به بالاترین مرتبه رسیده اند، جایگاه خاصی پیدا كرده، نقش مؤثری در خودباوری جوانان ایفا می كند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

پي نوشت و منابع :
1) خودباوری زنان، ناتائیل براندن، ترجمه مینو سلسله، ص 18، نشر فرا، چاپ چهارم، 1379.
2) غرر الحكم، محمدتمیمی آمدی، تصحیح و ترجمه میرجلال الدین حسینی، انتشارات دانشگاه تهران، 1373، ج 2، ص 381.
3) راز كامیابی مردان بزرگ، مهرداد مهرین، مؤسسه مطبوعاتی عطایی، تهران، 1346، ص 87.
4) غرر الحكم، ج 2، ص 442.
5) همان، ج 5، ص 335.
6) اسراء / 70.
7) بحار الانوار، علامه محمدتقی مجلسی، بیروت، دار احیاء التراث، ج 57، ص 299، ح 5.
8) مشكاة الانوار، علامه طبرسی، قم، دار الكتب الاسلامیه، ص 81.
9) همان.
10) غرر الحكم، ج 6، ص 387.
11) شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، بیروت، دار احیاء التراث، ج 1، ص 312.
12) مستدرك الوسائل، میرزا حسین نوری، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ج 12، ص 429.
13) غرر الحكم، ج 3، ص 383.
14) طلاق/ 2 - 3.
15) حجر / 88.
16) الكافی، ابن اسحاق كلینی، بیروت، دار التعارف، چاپ سوم، ج 8، ص 244.
17) بحار الانوار، ج 70، ص 89.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره98

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

عوامل رشد استعداد و خودباوری(2)

3. معنویت
معنویت یكی از راههایی است كه همه انسانها چه كسانی كه به خودباوری رسیده اند و چه كسانی كه به خاطر عدم خودپذیری به یأس و نومیدی و گاه انحراف از مسیر صحیح كشیده شده اند، به آن نیازمندند. اهمیت و نقش معنویت در نیل به هدف، به اندازه ای است كه اگر اسباب معنوی برای انجام كاری فراهم نشود، رسیدن به هدف، با مشكل مواجه خواهد شد.

بنابراین، انسان زمانی به خود شكوفایی می رسد كه اهل معنویت باشد؛ چرا كه معنویت، یأس و نومیدی، اضطراب و تزلزل را از انسان دور می كند و بذر اطمینان و امید را در دل او می كارد؛ چنان كه قرآن می فرماید: «اَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ (1) «آگاه باشید تنها با یاد خدا دلها آرامش می یابد.»
اگر جوان بداند و درك كند كه خارج از وجودش كسی است كه به او توجه كرده، او را یاری می كند؛ همان طور كه به صراحت فرموده است:

«فَاذْكُرُونی أَذْكُرْكُمْ»، (2)
در صورتی كه به یاد من باشید، من نیز به یاد شما هستم؛
و نیز فرموده است:
«نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ»؛ (3)
«ما به او (انسان) از رگ قلبش نزدیك تریم»؛
دیگر هیچ گاه خودباختگی و احساس نا امیدی به او دست نخواهد داد.
اگر انسان بفهمد تنها نیست، نیروی جدیدی پیدا می كند. در مقابل، فراموشی خدا و دوری از معنویت، موجب فراموشی خود او می شود. قرآن كریم می فرماید:
«وَ لا تَكُونُوا كَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ»؛ (4)
«و همچون كسانی نباشید كه خدا را فراموش كردند و خدا نیز آنها را به «خودفراموشی» گرفتار كرد.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4. همت بلند، سخت كوشی و پشتكار
از ویژگیهای مهم انسان و از راههای رسیدن به استعدادهای نهفته، استقامت، سخت كوشی، همت و پشتكار است. چه بسا افرادی كه در آغاز، روحیه تلاشگری دارند، اما وقتی به سختیها و مشكلات بر می خورند، ناتوان شده، خود را می بازند و از تلاش و كوشش باز می ایستند. جوانان در مسیر زندگی شخصی و اجتماعی خویش به موفقیتهایی دست می یابند.

بعضی از این پیروزیها در كوتاه مدت و برخی در دراز مدت به دست می آید. مهم آن است كه جوان به علت دیر شدن كامیابی و موفقیت، دست از كار نكشد و پیروزی را دست نیافتنی نداند. در غیر این صورت، اولین گام برای عدم خودباوری بر داشته خواهد شد و نخستین گام، گامهای بعدی را به دنبال خواهد داشت. امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید:
«خَیرُ الْهِمَمِ اَعْلَاهَا؛ (5)
بهترین همتها، بالاترین آنهاست.»

و امام صادق علیه السلام می فرماید:
«ثَلَاثٌ یحْجُزْنَ الْمَرْءَ عَنْ طَلَبِ الْمَعَالِی قَصْرُ الْهِمَّةِ وَ قِلَّةُ الْحِیلَةِ وَ ضَعْفُ الرَّأْی؛ (6)
سه چیز انسان را از درخواست درجات بالا باز می دارد: همت كوتاه، چاره اندیشی كم، رأی و نظر ضعیف.»

امام سجادعلیه السلام نیز در صحیفه سجادیه، بالاترین همت را از خداوند درخواست می كند:
«أَسْئَلُكَ مِنَ الْهِمَمِ أَعْلَاهَا؛ (7)
خدایا! از تو بالاترین همت را مسئلت می نمایم!»

آنچه از زندگی مردان پیروز به دست می آید، آن است كه برای رسیدن به اهدافشان، همگی اهل كار و كوشش بوده اند. این همه صنایع شگفت انگیز، اختراعات و اكتشافات بی نظیر، نتیجه كوششهای خستگی ناپذیر كسانی بوده است كه بسیاری از آنها نابغه نبوده اند. قرآن كریم می فرماید:
«وَ أَنْ لَیسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعی وَ أَنَّ سَعْیهُ سَوْفَ یری «؛ (8)
«و اینكه برای انسان بهره ای جز سعی و كوشش او نیست و اینكه تلاش او به زودی دیده می شود.»
و حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«مَنْ طَلَبَ شَیئاً نَالَهُ أَوْ بَعْضَهُ؛ (9)
كسی كه چیزی را طلب كند، به [همه] آن یا بعض آن دست می یابد.»

سقراط فیلسوف بزرگ یونانی راز رسیدن به اهداف بلند را سعی و تلاش و پشتكار معرفی می كند، چنان كه می گویند:
روزی سقراط كنار نهر آبی ایستاده بود. مرد جوانی نزد وی رفت و از او خواست كه برای كسب دانش او را یاری كند. سقراط با یك حركت ناگهانی، گردن مرد جوان را گرفت و سرش را زیر آب فرو برد. مرد جوان برای بیرون آوردن سرش، شروع به تقلّا كرد، یك لحظه توانست سر خود را بیرون آورد و نفس نفس زنان هوا را ببلعد.
سقراط بار دیگر سرش را در آب فرو برد و به همین ترتیب چند مرتبه این كار را تكرار كرد. سرانجام وقتی مرد جوان توانست با تلاش، سرش را از آب بیرون آورد با ناباوری به سقراط خیره شد و گفت:
چرا این كار را كردی؟ سقراط در پاسخ گفت:
«وقتی به همان اندازه كه هوا را می خواهی، دانش را خواستی، آن وقت به آن دست خواهی یافت.» (10)