عوامل رشد استعداد و خود باوري در جوانان و نوجوانان

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

5. توجه به طبیعی بودن تفاوتها
چنانكه گذشت مقایسه های ناصواب بین خود و دیگران به حس خود باوری لطمه زده،انسان را روز به روز از مسیر اصلی زندگی كه راه رشد و شكوفایی است، دور می سازد.

اگر جوان و نوجوان به این مهم توجه داده شود كه همان گونه كه انگشتان دست هر انسان و حتی اثر انگشتان با یكدیگر متفاوت است، استعداد هر كس نیز متفاوت می باشد، دیگر به خاطر عدم وجود یك امتیاز خود را سرزنش نخواهد كرد؛ بلكه به دنبال یافتن استعداد نهفته در خویش خواهد گشت.

دانشمندان و هنرمندان بسیاری وجود داشته و دارند كه در یك رشته یا چند رشته شكست خورده اند، اما تلاش و كوشش خود را در رشته ای دیگر به كار گرفته اند، تا اینكه استعداد واقعی خود را یافته اند. حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«إِذَا كَانَ فِی رَجُلٍ خَلَّةٌ رَائِقَةٌ فَانْتَظِرُوا أَخَوَاتِهَا؛ (11)
اگر در كسی خصلتی شگفت دیدید، همانند آن را نیز انتظار كشید.»
در تاریخ نیز مشهور است كه مردی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و خواستار مناظره با حضرت شد. امام علیه السلام درباره موضوعات مورد مناظره پرسید و درباره هر موضوع، شخص خاصی از شاگردانش را معرفی كرد. (12)
این عمل امام نشانگر آن است كه لازم نیست یك نفر در همه زمینه ها آگاه و مطلّع باشد و از این جهت اختلاف بین شاگردان یك كلاس، آن هم در محضر امام صادق علیه السلام امری طبیعی می باشد.
رسول مكرّم اسلام صلی الله علیه وآله می فرماید:
«اعْمَلُوا فَكُلٌّ مُیسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ؛ (13)
شما كار و كوشش نمایید، ولی [متوجه باشید كه] هر كس برای كاری آفریده شده است.»

حضرت علی علیه السلام نیز تفاوت را مایه خیر دانسته، می فرماید:
«لَا یزَالُ النَّاسُ بِخَیرٍ مَا تَفَاوَتُوا فَإِذَا اسْتَوَوْا هَلَكُوا؛ (14)
مردم تا زمانی كه با یكدیگر متفاوت اند، همواره در خیر و خوبی به سر می برند؛ ولی اگر یكسان گشتند، هلاك خواهند شد.»
آنچه جوان و نوجوان را در راه رشد و ترقی كمك می كند و به او خود باوری می بخشد، توجه به این نكته است كه زندگی همانند میدان كارزار است. در صحنه حیات یكی پیروز شده، جلو می رود و دیگری زمین خورده، دچار شكست می گردد؛ اما نه تنها شكست دلیل ضعف و خواری نیست، بلكه ناكامیها علاوه بر اینكه عامل پختگی است، راه را برای رشد و ترقی بیشتر باز می كند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

6. استفاده از امكانات موجود
توجه و استفاده هر فرد از امكانات موجودی كه در اختیارش می باشد، عامل مهمی برای رشد استعداد و راهی برای حس خودباوری محسوب می شود. یكی از عواملی كه راه را برای رشد جوان و نوجوان می بندد این است كه تصور كند هر پیشرفتی نیازمند امكانات خاصی است و بدون آن، رسیدن به هدف غیر ممكن است؛ در حالی كه بسیاری از جوانان نقاط محروم كشور با حداقل امكانات به مقاماتی دست یافته اند كه تصور آن برای افرادی با نهایت امكانات، بسیار مشكل است.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«التَّلَطُّفُ فِی الْحِیلَةِ اَجْدَی مِنَ الْوَسِیلَةِ؛ (15)
مهربانی كردن در چاره جویی سودمندتر از وسیله است.»
البته در صدد نفی تأثیر محیط و امكانات در رشد و پیشرفت نیستیم؛ اما تكیه بر آن را بهانه ای برای فرار از كار و تلاش و مانعی برای رشد استعداد می دانیم. (16)

و نيز می فرماید:
«إِذَا لَمْ یكُنْ مَا تُرِیدُ فَاَرِدْ مَا یكُونُ؛ (17)
هرگاه آنچه را كه می خواهی، وجود ندارد، پس آنچه را كه وجود دارد، بخواه!»

و نيز می فرماید:
«إِذَا لَمْ یكُنْ مَا تُرِیدُ فَلَا تُبَلْ كَیفَ كُنْتَ؛ (18)
هرگاه آنچه را كه می خواهی، نبود، پس باك مدار كه چگونه باشی.»
یعنی به هر وضعی كه هستید، به همان راضی و خشنود باشید تا اینكه از آن زحمت و غم و یأس فارغ شوید.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

7. اضطرار
یكی دیگر از زمینه های رشد و شكوفایی استعداد، اضطرار است. اگر انسان به روشنایی، ارتباط، پرواز، و صدها چیز دیگر نیاز پیدا نمی كرد، هیچ گاه قادر به اختراع برق، تلفن، هواپیما و... نبود.
به همین دلیل، معمار و بینان گذار انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی را یك رحمت بر می شمرد. (19)

علت تعبیر گرانبهای امام این بود كه اگر جنگی به وجود نمی آمد و اگر ایران در تحریم نظامی قرار نمی گرفت، به یقین دسترسی جوانان ما به ساخت سلاحهای پیشرفته جنگی و تسلیحات نظامی حتی تا زمان حاضر انجام نمی پذیرفت.

اگر جوانان ما به ساخت سلولهای بنیادین و استفاده از انرژی هسته ای دسترسی پیدا كرده اند، در گرو اضطرار و نیاز می باشد.

طارق یكی از سرداران بزرگ اسلامی است كه در یكی از جنگها، احساس كرد سربازان در حال تزلزل می باشند و تزلزل آنان برابر با شكست سپاه اسلام است. لذا فرمان داد همه كشتیهایی را كه سربازان را به میدان نبرد آورده بود، سوزاندند تا آنان به چیزی جز پیروزی فكر نكنند و چون احتمال «شكست» آنها برابر مرگ و نابودی بود، تا سر حد فتح و پیروزی جلو رفتند و پرچم اسلام را بر فراز معابد مسیحیت در اسپانیا بر افراشتند. (20)

همه افراد انسانی در تمام دوران زندگی ولو برای یك بار، دچار بحرانهای سخت شده اند.

در چنین مواردی هر كس بهتر می داند كه با چه شهامت و قدرتی خود را از آن مشكلات رهانیده است. شاید برای بسیاری از آنها شگفت آور بوده است كه چگونه چنین زور و قدرتی را از خود ظاهر ساخته اند، ولی بررسی دقیق، این حقیقت را آشكار می سازد كه چون حیثیت، جان یا مال خود را در خطر نابودی می دیده اند، به ناچار به نیرو و استعداد اصیل و هوش و ابتكار خود پناهنده شده، و خود را از مهلكه نجات داده اند. و بدین ترتیب، بحرانهای زندگی، عامل پیدایش استعداد، جرأت و ابتكار فوق العاده می گردد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

8. مخفی كردن هدف
یكی از عوامل موفقیت برخی افراد این است كه هدف و برنامه خود را برای دیگران افشا نمی كنند.
مولی الموحدین علی علیه السلام می فرماید:
«مَنْ كَتَمَ سِرَّهُ كَانَتِ الْخِیرَةُ فِی یدِهِ؛ (21)
كسی كه اسرارش را مخفی دارد، نتیجه خوب كارش به دست خود اوست.»

بسیار اتفاق افتاده است كه افشای یك هدف موجب مخالفتهای شدید یك فرد یا گروه شده و موجب بسته شدن راههای پیشرفت و رشد گردیده است؛ چنان كه كلمات، حركات و حتی سكوت یك فرد در مقابل هنر و حرفه و صنعت یك تازه كار موجب از بین رفتن استعداد او در آن زمینه می شود.
امام صادق علیه السلام با توجه به همین واقعیت، می فرماید:
«إِظْهَارُ الشَّی ءِ قَبْلَ أَنْ یسْتَحْكَمَ مَفْسَدَةٌ لَهُ؛ (22)
آشكار كردن چیزی قبل از آنكه [ثابت شود و] استحكام یابد، موجب خراب شدن آن است.»

شایان ذكر است كه مخفی كردن هدف با مشورت كردن با اهل فن كه به آن سفارش شده، منافات ندارد؛ اما اعلام و افشای زود هنگام بعضی از برنامه ها، می تواند اثرات منفی زیر را به دنبال داشته و ناخواسته انسان را از رسیدن به هدف باز دارد:
الف. انتظارات را زیاد می كند.
ب. باعث مانع تراشی در كار می شود.
ج. حسادت برخی را بر می انگیزاند.
مطالعه تاریخ این حقیقت را آشكار می سازد كه بسیاری از مخترعین، حتی پس از پیروزی و موفقیت، مورد حسادت قرار گرفته اند و سیل اعتراضات و تهدیدات به سوی آنها سرازیر شده است. نیوتن كه قانون جاذبه عمومی را كشف كرد، كسی بود كه تا قبل از این موفقیت، همه به راستی و صداقت او ایمان داشتند و بزرگان كلیسا درباره او می گفتند كه هرگز روحی مفیدتر از روح نیوتن ندیده اند؛ ولی وقتی قانون جاذبه را كشف كرد، هزاران نوع اتهام را متوجه او كردند و او را خیانت كاری شمردند كه می خواهد خدا را از تخت سلطنت و قدرت پایین كشد.
بنابراین، اگر افرادِ به مقصد و هدف رسیده مورد تهمت و افترا قرار می گیرند، به یقین كسانی كه در ابتدای راه هستند و تا رسیدن به هدف راه دشواری را در پیش دارند، بیشتر مورد هجمه و تمسخر قرار می گیرند و كم كم این تمسخرها روح خودباوری را در انسان كشته و راه رشد و ترقی را بر او می بندد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

9. شروع از كارهای كوچك
یكی از سفارشات برای پرورش و رشد استعداد، شروع از كارهای كوچك و زودبازده است. به تجربه ثابت شده است كه بسیاری از افراد، با تمام توان، كار بزرگی را آغاز كرده اند، ولی در میانه راه بر اثر خستگی یا ملامت یا... قادر به ادامه مسیر نبوده اند و این موجب سرخوردگی و یأس و نومیدی آنها برای همیشه گردیده است.
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«قَلِیلٌ تَدُومُ عَلَیهِ أَرْجَی مِنْ كَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ؛ (23)
كار اندكی كه ادامه دهی از كار بسیاری كه از آن به ستوه آیی، امیدوار كننده تر است.»
ضرب المثل فارسی «لقمه را باید به اندازه دهان برداشت» نیز ما را به این نكته رهنمون می شود كه هر كس باید به اندازه توان و قدرت و تجربه ای كه دارد، كاری را شروع كند. در غیر این صورت، احتمال شكست بسیار و از دست رفتن توان و استعداد و لطمه به روح خودباوری طبیعی خواهد بود.
البته جامع نگری و داشتن هدف بلند، با كار بزرگ متفاوت است.
مهندس جوانی كه دورنما و نقشه ای از یك ساختمان را طراحی می كند و برای اجرای نقشه، از مكانی محدود آغاز می كند، بسیار موفق تر از كسی است كه درصدد اجرای چند نقشه به طور همزمان است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

10. معرفی الگوها
یكی دیگر از عواملی كه در رشد و خودباوری انسان مؤثر است، شناخت كسانی است كه از نقطه صفر آغاز و به سوی بی نهایت حركت نموده اند؛ همان كسانی كه از كلبه فقرا و با استفاده از درآمد دستفروشی و كارگری و شاگردی مسیر همّت و تلاش را دنبال كرده و به درجات ممتازی رسیده اند.

از اینرو، مطالعه زندگی و معرفی آنها راهی روشن و امیدواركننده را در پیش روی جوان و نوجوان می گشاید؛ چراكه آنان مصائب گوناگون و گرفتاریهای طاقت فرسایی را تحمل كرده و هیچ گاه یتیمی، فقر و حتی مشكلات جسمی را مانع پیشرفت و سرآغاز شكست خود ندانسته اند.

شیخ محمد جواد مغنیه یكی از دانشمندانی است كه در چهار سالگی مادر و در دوازده سالگی پدر خویش را از دست داد. پس از فوت پدر، محمد جواد زندگی سختی را آغاز كرد؛ به طوری كه با دستفروشی زندگی خویش را می گذراند و گاه سه روز چیزی برای خوردن پیدا نمی كرد؛ با این وجود، فقر مانع تحصیل او نگشت و او توانست پس از تحمل سختیهای فراوان و فقر شدید، به منصب قضاوت و ریاست دادگستری شیعیان لبنان منصوب شود. پشتكار ایشان به حدی بود كه گاه به 4 ساعت خواب در شبانه روز اكتفا می كرد. (24)

علما و دانشمندان و مشاهیری چون: حضرت امام خمینی رحمه الله، آیة الله حسن زاده آملی، آیة الله مدرس، میرزای شیرازی، نظامی گنجوی، سعدی شیرازی، نیوتن و... نمونه هایی هستند كه دوران كودكی و جوانی را با فقر و تهیدستی و یتیمی سپری كرده و با تلاش و كوشش، به درجات بالا دست یافته اند.
مفسر بزرگ علامه طباطبایی نیز از جمله كسانی است كه در كودكی از نعمت پدر و مادر محروم گشت و فقر شدید بارها آن عالم بزرگ را از ادامه تحصیل و تدریس باز داشت و به كشاورزی مشغول نمود؛ اما هیچ گاه فقر و تنگدستی در اراده ایشان خللی ایجاد نكرد. (25)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

11. توجه به مصلحت الهی
یكی دیگر از مواردی كه به رشد و شكوفایی انسان كمك می كند و او را از یأس و نومیدی درباره آینده بر حذر می دارد، توجه به این نكته است كه بسیاری از خواسته های انسانی به صلاح و مصلحت او نیست و در صورتی كه به آن خواسته ها دست پیدا كند، دچار انحراف از مسیر حق می شود. قرآن مجید به صراحت می فرماید:
«وَ عَسی أَنْ تَكْرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَكُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ»؛ (26)
«چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آنكه خیر شما در آن است و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنكه شرّ شما در آن است.»

و نیز می فرماید:
«وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ»؛ (27)
«هرگاه خداوند روزی را برای بندگانش وسعت بخشد، در زمین طغیان و ستم می كنند.»

و قبل از این آیه می فرماید:
«وَ یسْتَجیبُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ یزیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»؛ (28)
« [خداوند] درخواست كسانی را كه ایمان آورده و كارهای نیك انجام داده اند، می پذیرد و از فضل خود بر آنها می افزاید.»

اگر به جوان و نوجوان این آگاهی داده شود كه بسیاری از خواسته ها و آرزوها همچون ازدواج با شخص خاص، قبولی در رشته ای خاص، موفقیت در شغل دلخواه و بسیاری خواسته های دیگر به صلاح او نیست و در صورت رسیدن به آنها اثرات منفی را متوجه دین یا دنیای خود او یا خانواده و یا دیگران خواهد نمود، دیگر هیچ گاه برای نرسیدن به خواسته اش احساس حقارت و یأس نخواهد كرد و در مقابل، سعی و تلاش خویش را برای رسیدن به هدف و یافتن استعداد درونی اش به كار خواهد گرفت.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

12. پرهیز از معاشرت با افراد كسل و تنبل
دوستی و رفاقت با افراد تنبل، ناخواسته در روحیه انسان تأثیر گذارده، او را از تفكر و تحرك باز می دارد؛ چنان كه امام صادق علیه السلام می فرماید:
«لَا تَسْتَعِنْ بِكَسْلَانَ وَ لَا تَسْتَشِیرَنَّ عَاجِزاً؛ (29)
از آدم تنبل كمك مگیر و با ناتوان مشورت مكن!»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

13. جانشینی برتر
به تجربه ثابت شده است كه اگر خداوند استعدادی را از انسان بگیرد، استعداد دیگری را تقویت می كند. به همین خاطر است كه اكثر انسانهای نابینا و ناشنوا از هوش و استعداد بالاتری برخوردارند.
اگر انسان به این نكته توجه داشته باشد كه عدم استعداد در یك كار و رشته به معنی عدم استعداد در همه كارها نیست، یقیناً سعی و همت خود را برای یافتن آن جانشین برتر كه خداوند در نهاد او قرار داده است، به كار خواهد گرفت. (30)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

14. توجه به وظیفه
هر انسانی مكلّف به كار و كوشش در حد توان خویش است. در اسلام بی كاری مردود و كار كردن و حرفه داشتن مقدس شمرده شده است. امام علی علیه السلام می فرماید:
«إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یحِبُّ الْمُؤْمِنَ الْمُحْتَرِفَ؛ (31)
خداوند مؤمنی را كه دارای حرفه است، دوست دارد.»

اما قابل توجه این است كه هیچ كس مكلف به نتیجه نشده است. جوانی كه آینده خویش را در تحصیل، حرفه و كار خاص و... می داند، لازم است نهایت تلاش خود را برای رسیدن به آن هدف مبذول دارد؛ اما باید بداند كه نسبت به نتیجه آن كار، هیچ وظیفه ای ندارد. با این ایده است كه جوان هیچ گاه با وجود شكست و عدم پیروزی، خود را نخواهد باخت و از كار و تلاش دست برنخواهد داشت. قرآن كریم می فرماید:
«لا یكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها»؛ (32)
«خداوند هیچ كس را جز به مقدار توانایی كه به او داده است، تكلیف نمی كند.»