▐◄► ▐خطر بدعت در جامعه اسلامي▐◄► ▐

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

بدعت و آثار آن

خطر بدعت در جامعه اسلامی

جواد خرمی

مقدمه
بدعت خطرات بسیار ناگواری برای جامعه اسلامی دارد. فتنه ها و آشوبها به پا می كند، فرهنگ اصیل اسلامی را دگرگون می سازد، مانعی برای پیشرفت است و باعث از بین رفتن سنّتهای نیكو می باشد.
بدعت، زیانهای فكری و روحی غیر قابل جبرانی را بر جامعه تحمیل می كند و ممكن است نسلهای بشر را برای همیشه گرفتار و بی چاره نماید. از این رو، سكوت در مقابل بدعتها گناهی نابخشودنی است.

الف. بدعت در لغت و اصطلاح

«بدعت» در لغت چیز نو و جدید را گویند و هر گاه به خداوند نسبت داده شود، همچون: «بَدیعُ السَّمواتِ»؛ (1) «ایجاد كننده آسمانها.» به معنای ایجاد و خلقت چیزی بدون وسیله و مادّه و بدون زمان و مكان است.
و در اصطلاح شرعی، عبارت است از: آنچه به دین نسبت داده شود؛ در حالی كه نه در قرآن ریشه دارد و نه در سنت اساس و به این جهت، آن را «بدعت» گویند كه گوینده آن از ناحیه خود آن چیز را در دین ایجاد و افزوده است. (2)
در قرآن، واژه «بدعت» به همین صورت نیامده است؛ بلكه مشتقات آن - كه در قرآن چهار نوبت آمده - گاهی به صورت «بَدیع» (3) و یا «بَدْعاً» (4) آمده كه معنای لغوی دارد؛ یعنی چیز تازه، و به معنای اصطلاحی یك بار به صورت «اِبْتَدعَ» آمده است؛ ولی معنای بدعت با الفاظ دیگر كه همان معنی را می رساند، در قرآن آمده است كه در این بخش، به برخی از آنها اشاره می كنیم:

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ب. بدعت در قرآن و برخی روایات

1.«فَوَیلٌ لِلَّذینَ یكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَیدیهِمْ ثُمَّ یقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ»؛ (5) «وای بر آنها (یهودیها) كه كتاب (تورات) را با دست خود می نویسند و سپس [به افراد عوام] می گویند: این [كتاب] از جانب خدا است.»
در این آیه، «یكتبون» همان معنای تحریف و بدعت را دارد.

2.«وَ مِنَ الَّذینَ هادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرینَ لَمْ یأْتُوكَ یحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ»؛ (6)
«گروهی از یهودیان هستند كه خوب [به سخنان تو ای پیامبر!] گوش می دهند تا دستاویزی برای تكذیب تو بیابند. آنها جاسوسان گروه دیگری هستند كه خودشان نزد تو نیامده اند. آنها سخنان را از مفهوم اصلیش تحریف می كنند [و در آن نوعی بدعت ایجاد می كنند] .»
این مضمون در آیات متعددی از قرآن وارد شده است. (7)

3.«وَ جَعَلْنا فی قُلُوبِ الَّذینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبانِیةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَیهِمْ»؛ (8)
«و در دل افرادی كه از عیسی پیروی كردند، رأفت و رحمت قرار دادیم و رهبانیتی را كه خود آن را ابداع [و از طریق بدعت گذاری ایجاد] كرده بودند، ما بر آنها مقرر نداشته بودیم.»
در این آیه، خداوند از بدعت مسیحیت پرده بر می دارد و رهبانیت و «دیر نشینی» آنان را یك عمل ابداعی معرفی می كند؛ عملی كه باعث فحشا و منكرات در بین آنها شده است. (9)

4.«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا»؛ (10) «ای كسانی كه ایمان آورده اید! آنچه را خداوند بر شما حلال كرده است، حرام نكنید و از حدّ تجاوز ننمایید!»

مسئله بدعت در روایات رسیده از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله و ائمه اطهارعلیهم السلام نیز فراوان مطرح شده كه به برخی از موارد اشاره می شود:
1. پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود:
«أَهْلُ الْبِدْعَةِ فَالْمُخالِفُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ لِكِتابِهِ وَ رَسُولِهِ الْعامِلُونَ بِرَأْیهِمْ وَ أَهْوائِهِمْ وَ إِنْ كَثُرُوا؛ (11)
اهل بدعت كسانی هستند كه با فرمان خدا و كتاب او و پیامبرش مخالفت می ورزند و طبق خواسته ها و هواهای نفسانی خویش رفتار می كنند؛ هر چند جمع زیادی باشند.»

2. همچنین آن حضرت فرمود: «زمانی فرا می رسد كه عده ای از دانایان امّت من مسائلی را به هم مخلوط نموده و اشتباه [و بدعت ایجاد] می كنند. آنان بدترین افراد امّت من می باشند.» (12)

آری، هنوز پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله زنده بود كه برخی دست به بدعت و تحریف می زدند و حتی به پیامبرصلی الله علیه وآله پیشنهاد می دادند كه جمله «حَی عَلی خَیرِ الْعَمَلِ» را از اذان نماز بر دارند. حضرت فرمود: «جملات اذان، وحی الهی است و در اختیار من نیست.» و چون بعد از وفات آن حضرت این جمله را برداشتند، «بلال» از اذان گفتن خودداری كرد. (13) و این، شروع بدعتها بود كه بعد از رسول اكرم صلی الله علیه وآله در دوران خلفا اتّفاق افتاد تا رسید به زمان معاویه كه با استخدام مزدورانی چون: ابو هریره، عمرو بن عاص، مغیرة بن نقبة، عروة بن زبیر و سمرة بن جندب، هزاران حدیث را جعل و صدها بدعت را در جامعه اسلامی ایجاد نمودند. (14)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ج. بدعت گذاران، منفورترین چهره ها

در روایات فراوانی، بدعت گذاران به عنوان بدترین و منفورترین چهره معرفی شده اند؛ مثلاً:
علی علیه السلام می فرماید:
«إنَّ أَبْغَضَ الْخَلَائِقِ إِلَی اللَّهِ رَجُلَانِ رَجُلٌ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَی نَفْسِهِ فَهُوَ جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِیلِ مَشْغُوفٌ بِكَلَامِ بِدْعَةٍ وَ دُعَاءِ ضَلَالَةٍ فَهُوَ فِتْنَةٌ لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ ضَالٌّ عَنْ هَدْی مَنْ كَانَ قَبْلَهُ مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدَی بِهِ فِی حَیاتِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ حَمَّالٌ خَطَایا غَیرِهِ رَهْنٌ بِخَطِیئَتِهِ وَ رَجُلٌ قَمَشَ جَهْلاً مُوضِعٌ فِی جُهَّالِ الأُْمَّةِ عَادٍ فِی أَغْبَاشِ الْفِتْنَةِ؛ (15)
منفورترین آفریده ها نزد خدا دو شخص اند: كسی كه خدا او را به حال خود گذاشته و از راه راست دور افتاده است و دل او شیفته بدعت است و مردم را گمراه می كند و به فتنه انگیزی می كشاند و راه رستگاری گذشتگان را گم كرده و پیروان خود را در زمان حیات و پس از مرگش گمراه ساخته است و بار گناه دیگران را بر دوش كشیده و گرفتار خطاها [و گناهان] خود نیز می باشد. و مردی كه مجهولاتی به هم بافته و در میان انسانهای نادان امت، جایگاهی پیدا كرده و در تاریكیهای فتنه فرو رفته است.»
و همچنین فرمود:
«اَهْلُ الْبِدَعِ كِلابُ اَهْلِ النَّارِ؛ (16)
اهل بدعت سگهای اهل آتش اند.» آری، آنهایی كه سر راه مستقیم قرار گرفتند و با پارسهای ناروای خود بدعت و انحراف ایجاد كردند و مردم را از طریق حقیقت باز داشتند، باید به صورت سگ ظاهر شوند.

و نیز حضرت علی علیه السلام فرمود:
«وَ إِنَّ شَرَّ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ إِمَامٌ جَائِرٌ ضَلَّ وَ ضُلَّ بِهِ فَأَمَاتَ سُنَّةً مَأْخُوذَةً وَ أَحْیا بِدْعَةً مَتْرُوكَةً؛ (17)
بدترین مردم نزد خدا، رهبر ستمگری است كه خود گمراه و مایه گمراهی دیگران است كه سنت پذیرفته را بمیراند و بدعت ترك شده را زنده گرداند.»
و همچنین فرمود:
«مَا هَدَمَ الدِّینَ مِثْلُ الْبِدَعِ؛ (18)
چیزی مثل بدعتها دین را منهدم نمی كند.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

د. خطرات و مفاسد بدعت

بدعت، آثار و خطرات بسیار ناگواری برای جامعه اسلامی داشته و دارد؛ فتنه ها و آشوبهای زیادی به پا می كند، فرهنگ اصیل اسلام را كه بر اساس مصالح مردم پایه گذاری شده است، دگرگون می سازد، مانعی است برای پیشرفت مذهبی و اجتماعی، باعث گمراهی و انحراف انسانها می گردد، زیانهای فكری و روحی غیر قابل جبرانی به خانواده ها می رساند و ممكن است نسلهای بشر را برای همیشه گرفتار و بدبخت نماید.

فاطمه زهراعلیها السلام می فرماید:
«أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ تَرَكُوا الْحَقَّ عَلَی أَهْلِهِ وَ اتَّبَعُوا عِتْرَةَ نَبِیهِ لَمَا اخْتَلَفَ فِی اللَّهِ اثْنَانِ؛ (19)
قسم به خدا! اگر حق (خلافت) را به اهلش واگذار می كردند و از عترت رسول خداصلی الله علیه وآله اطاعت می نمودند [و بدعت در خلافت ایجاد نمی كردند] ، دو نفر هم درباره [حكم] خداوند با یكدیگر اختلاف نمی كردند.»
اینك به نمونه هایی از مفاسد و خطرات بدعت اشاره می كنیم:

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

1. ایجاد فتنه و فساد

پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: «امّت من به هفتاد و سه گروه تقسیم می گردند كه فتنه انگیزترین آنان در میان امّت اسلام [بدعت گذاران اند و] آن فرقه ای است كه بر اساس قیاس عمل نموده، حرام را حلال، و حلال را حرام می كنند.» (20)
و علی علیه السلام می فرماید:
«إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْكَامٌ تُبْتَدَعُ یخَالَفُ فِیهَا كِتَابُ اللَّهِ؛ (21) همانا ریشه [فسادها و] فتنه ها [در میان مردم] ، تبعیت از خواسته های نفس و بدعتهایی است كه بر خلاف قرآن [و احكام الهی] صادر می گردد.»

در این دو روایت، آثار بدعت، فتنه و فساد دانسته شده و فتنه از دیدگاه قرآن از قتل و كشتار هم خطرناك تر معرفی شده است (22) كه تمام مسائل را زیر و رو می كند و جامعه را از هم می پاشد. (23)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2. از بین رفتن سنتهای نیكو

علی علیه السلام می فرماید:
«وَ مَا أُحْدِثَتْ بِدْعَةٌ إِلاَّ تُرِكَ بِهَا سُنَّةٌ فَاتَّقُوا الْبِدَعَ وَ الْزَمُوا الْمَهْیعَ إِنَّ عَوَازِمَ الْأُمُورِ أَفْضَلُهَا وَ إِنَّ مُحْدِثَاتِهَا شِرَارُهَا؛ (24)
هیچ بدعتی در دین ایجاد نمی شود، مگر آنكه به وسیله آن سنتی [نیكو] ترك گردد. پس، از بدعتها بپرهیزید و با راه راست و جادّه آشكار حق باشید! نیكوترین كارها سنتی است كه [سالیانی بر آن گذشته و] درستی آن ثابت شده باشد و بدترین كارها [بدعت و] آن چیزی است كه تازه پیدا شده [و آینده آن روشن نیست] .»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

3. هلاكت و گمراهی

رسول اكرم صلی الله علیه وآله فرمود:
«اِیاكُمْ وَ الْبِدْعَةَ فَإِنَّ كُلَّ بِدْعَةٍ ضَلالَةٌ؛ (25)
از بدعت گذاری دوری كنید كه هر بدعتی باعث گمراهی و ضلالت می شود.»

و حضرت علی علیه السلام در این زمینه فرمود:
«همانا خداوند پیامبری راهنما را با كتابی گویا و دستوری استوار بر انگیخت. هلاك نشود، جز كسی كه تبهكار است.»
آن گاه در ادامه فرمود:
«إِنَّ الْمُبْتَدَعَاتِ الْمُشَبَّهَاتِ هُنَّ الْمُهْلِكَاتُ إِلاَّ مَا حَفِظَ اللَّهُ مِنْهَا؛ (26)
بدعتها به رنگ حق در آمده و هلاك كننده اند، مگر خداوند ما را از آنها حفظ فرماید.»
در روایات فوق، به روشنی به آثار خطرناك بدعت كه گمراهی و هلاكت باشد، اشاره شده است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4. عذاب دو چندان

رسول اكرم صلی الله علیه وآله فرمود:
«إِیاكَ أَنْ تَسُنَّ سُنَّةً بِدْعَةً فَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا سَنَّ سُنَّةَ سَیئَةً لَحِقَهُ وِزْرُهَا وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا؛ (27)
از ایجاد روش بدعت پرهیز كن؛ زیرا كسی كه سنّت بد را پایه گذاری می كند وبال آن سنّت بد و گناه كسی كه به آن عمل می كند، به گردن اوست.»

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ه. ریشه بدعتها

1. مال و ثروت اندوزی

قرآن كریم عده ای را معرفی می كند كه حاضرند برای به دست آوردن مبلغی ناچیز، مطالب خود را به خداوند نسبت دهند.
قرآن می فرماید: «وای بر كسانی كه مطالبی را با دست خود می نویسند و آن را سپس به خدا نسبت می دهند و می گویند: این از جانب خداست! [عامل و انگیزه این بدعت، این است] تا بدین وسیله آن را به بهای ناچیزی بفروشند.» (28)
و در آیه دیگر می فرماید: «رها كن آنان را كه آیین خود را به بازی و سرگرمی گرفتند [و در آن بدعت ایجاد كردند] و گرفتار دنیا و فریفته زندگی دنیا شدند.» (29)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2. هواهای نفسانی

قرآن می فرماید:
«أَ فَرَأَیتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ»؛ (30)
«آیا دیدی آن كسی را كه خدای خود را هوای خویش قرار داد.»

و علی علیه السلام فرمود:
«إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعَ وَ أَحْكَامٌ تُبْتَدَعُ؛ (31)
ریشه فتنه ها در میان مردم، تبعیت از خواسته های نفس و بدعتها می باشد.»

و در جای دیگر فرمود:
«فَإِنَّ هَذَا الدِّینَ قَدْ كَانَ أَسِیراً فِی أَیدِی الْأَشْرَارِ یعْمَلُ فِیهِ بِالْهَوَی وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْیا؛ (32)
همانا این دین در دست اشرار اسیر بود كه در آن از روی هوا و هوس رفتار می شد و برای رسیدن به دنیا از آن استفاده می گردید.»